’t Is een vreemdeling zeker …. We staan er niet altijd bij stil, maar iedere dag hebben we te maken met verre landen. We dragen kleren van katoen, we maken het eten op smaak met peper en zout, we drinken koffie en thee en we dragen gouden of zilveren sieraden. We zijn kind aan huis bij de afhaal Chinees en we zijn dol op pizza. Dat is allemaal zo gewoon geworden dat het bijna Nederlands is. Als alles wat ooit uit het buitenland is gekomen weer terug zou gaan naar waar het vandaan kwam, dan zou ons leven wel heel erg saai en kaal zijn. die verdwaald is zeker…… De eerste mensen leefden 130.000 jaar geleden in Afrika en pas veel later, 40.000 jaar geleden, kwamen ze in Europa voor. Mensen trokken rond op zoek naar voedsel of gedwongen door natuurrampen. De overgang van jager naar boer zo’n 10.000 jaar geleden was een verschil van dag en nacht. Men hoefde niet meer rond te trekken en nam stukken grond in bezit om voedsel te verbouwen en vee te fokken.
Tot hier en niet verder? Zo zijn eigenlijk de grenzen ontstaan, het verschil tussen ‘mijn en dijn’. Een grens rondom het eigen huis en een grens om een land. Tot aan de dag van vandaag worden grenzen om de haverklap verlegd. Landen worden overvallen, mensen verjaagd of onderdrukt en iedere keer komen of verdwijnen gewoontes en gebruiken. Mensen zonder grenzen Door de evolutie zijn mensen aangepast aan hun omgeving. In warme landen hebben zij bijvoorbeeld een donkere huid. Die beschermt tegen de zon. Blanke mensen kwamen tot zo’n 500 jaar geleden alleen maar voor op een heel klein gedeelte van de wereld. Toen ontdekkingsreizigers vanuit Europa naar andere werelddelen trokken en andere bevolkingsgroepen tegenkwamen, waren ze heel verbaasd en dachten soms zelfs dat die donkere mensen dieren waren. Krijg de kolere Als de ontdekte gebieden interessant genoeg waren, bleven de blanke gelukszoekers en werd de oorspronkelijke bevolking weggejaagd of aan het werk gezet. In Amerika waren de indianen de klos, in Australië de aboriginals en in Afrika de negers. Soms verdween de oorspronkelijke bevolking door ziektes die door de kolonisten werden overgebracht. De Azteken in Mexico zijn bijvoorbeeld bijna ten onder gegaan aan pokken, meegebracht door de Spaanse bezetter. 1
Vreemdelingenverkeer Vanaf het moment dat mensen over de hele wereld gingen reizen, gingen ook voedsel, planten en dieren mee. Zo kreeg Nederland al eeuwen geleden te maken met ‘exotisch’ eten. De Romeinen brachten kastanjes en pruimen mee. De aardappelen kwamen uit Peru, waar ze al door de Inca’s gegeten werden. In Europa wisten de mensen eerst niet dat het om de knolletjes van de aardappelplant ging. Zij aten de giftige besjes en bladeren en werden er ziek van. Zeelieden op verre reizen waren maar wat blij met aardappelen. Op hun lange tochten over zee aten ze weinig verse groente en fruit. Zij werden ziek door vitaminegebrek. In aardappelen zit veel vitamine C. Wie verre reizen maakt, kan veel verhalen Er zijn maar weinig volken die altijd op één plek gebleven zijn, zoals de aboriginals in Australië en de maori in Nieuw Zeeland. Zij hebben hun eigen cultuur weten te bewaren. Verstekelingen In de loop der eeuwen zijn planten en dieren ook stiekem mee op reis geweest. Zonder het te weten hebben mensen die meegenomen uit of naar verre landen. De meeste plant- en diersoorten hebben zo'n verhuizing uiteindelijk niet overleefd, maar andere deden het zo goed dat ze een ware plaag zijn geworden. Zo hebben ratten zich per schip over de hele wereld verspreid. Onkruidzaden en kleine beestjes zaten verstopt tussen groente en fruit en nog steeds verschijnen plant- en diersoorten op plekken, waar ze eerder niet voorkwamen. De ark van Noach Schepen die zonder lading de zee op gaan, nemen ballastwater mee om goed bestuurbaar te blijven. Ze pompen het op bij vertrek uit de ene haven en lozen het weer als ze de volgende haven naderen. Alles wat in dat water zit, zoals waterdiertjes en mosselen, reist mee en weet soms te overleven. Rivieren zijn door de natuur ontstaan, maar kanalen worden door mensen gegraven, soms van de ene zee naar de andere. Waterdiertjes en planten kunnen ook op die manier reizen naar plekken die eerder onbereikbaar waren. Er is een tijd van komen en een tijd van gaan De natuur trekt zich nergens op de wereld iets aan van grenzen die door mensen zijn gemaakt. Trekvogels als zwaluwen houden het wel voor gezien na de zomer in Nederland. De dagen worden korter, het wordt koud en er zijn bijna geen insecten meer te vinden. Trekvogels gaan dan naar Afrika. In de lente komen ze weer terug. Er trekken niet alleen vogels weg uit Nederland. Meer dan een miljoen ganzen komen vanuit de gebieden rond de poolcirkel, zoals Siberië en Scandinavië, juist hier overwinteren omdat het gras in onze zachte winters langzaam doorgroeit.
2
Babylonische spraakverwarring Net zoals mensen die elkaar lang niet meer gezien hebben elkaar niet meer begrijpen, kan dat ook bij dieren gebeuren. Pimpelmezen hebben zich vanuit Europa via de noordelijke route ook in China verspreid. Er zijn ook pimpelmezen via de zuidelijke route in China terechtgekomen. Een onderzoek heeft uitgewezen dat het wel allemaal pimpelmezen zijn gebleven, maar dat de twee groepen elkaar totaal niet meer begrijpen. Andere volken zijn goedschiks of kwaadschiks verhuisd. De Afro-Amerikanen stammen bijvoorbeeld af van de slaven die twee eeuwen geleden van Afrika naar Amerika werden gebracht om op de plantages te werken. In het begin van de vorige eeuw trokken veel Nederlandse boeren naar Canada. Spanjaarden, Turken en Marokkanen kwamen in de jaren 60 van de vorige eeuw naar Nederland om het vervelende werk op te knappen. Nomaden en zigeuners hebben het rondtrekken in hun bloed. Het is hun lust en hun leven. De Masai hebben zelfs geen paspoort nodig om tussen Kenia en Tanzania heen en weer te trekken. Ook ‘gewone’ mensen trekken tegenwoordig geregeld weg en komen weer terug. Zij zoeken de zon op of willen kennis maken met andere culturen. Dat heet vakantie. Een rare Chinees? Bij mensen spreken we niet van rassen, maar van bevolkingsgroepen. Om verschillen in bevolkingsgroepen, culturen en talen te vinden, hoef je niet ver weg te gaan. In één bevolkingsgroep zijn er al verschillen. Kijk maar naar Nederland met alle verschillende dialecten en hun manier van doen. In België bestaan zelfs drie officiële talen. Van Nederlanders wordt gezegd dat ze gierig zijn en van de Engelsen dat ze niet kunnen koken. Zo wordt er over en weer de draak met elkaar gestoken. Dat zijn goedbedoelde grapjes. Het wordt iets heel anders als iemand vindt dat hij beter is dan de ander vanwege bijvoorbeeld de huidskleur. Dat is discriminatie. Alle kleuren van de regenboog De verschillen in huidskleur bij mensen ligt aan de stof melanine, een pigment in de huid. Dat is bij iedereen hetzelfde, maar het verschil zit in de hoeveelheid die in de huid wordt aangemaakt. Melanine beschermt de huid tegen de stralen van de zon, waardoor die niet zo snel zal verbranden. Er zijn ook mensen die geen melanine in de huid hebben. Dat zijn albino’s. Zij hebben een witte huid en rode ogen. Soms doen mensen er alles aan om de kleur van hun huid te veranderen. Zoals veel blanke mensen bruin willen worden in de zon, zijn er ook donkere mensen die lichter van kleur of zelfs blank willen worden. Spiegeltje, spiegeltje aan de wand…. Overal ter wereld hebben mensen altijd al hun lijf op allerlei manieren versierd of zelfs verminkt. Vaak vond men dat gewoon mooi, maar het kon ook een teken zijn van welzijn of macht. Tatoeage bijvoorbeeld bestaat al heel lang: de oudste tatoeages zijn bekend uit 5300 jaar oude vondsten in de Italiaanse Alpen. De Maori krassen lijnen in hun gezicht en de indianen schminkten zich bij feesten en als ze op oorlogspad gingen. In het begin van de vorige eeuw werden bij meisjes in China de voeten tot klompjes gebonden omdat men kleine voetjes zo mooi vond. In het begin van de 19e eeuw was in Europa de ‘wespentaille’ in de mode. Vrouwen snoerden hun middel zover in dat ze bijna geen adem konden halen en hun ingewanden in de verdrukking kwamen. De vrouwen van de bergstam Palong in Thailand dragen van jongs af bronzen ringen om hun nek. Zonder deze ringen zouden zij niet kunnen overleven omdat hun nekspieren verslapt zijn.
3
Een vreemde eend in de bijt Al voordat Columbus Amerika ontdekte, had men de gewoonte om op eilanden een paar schapen, varkens of geiten los te laten. Bij de volgende zeereis had men dan vers vlees. Kolonisten namen ook altijd vee mee. Vaak werd dit vrijgelaten of achtergelaten als ze weer vertrokken. Varkens, koeien en paarden konden zich heel goed redden en nieuwkomers maakten er dankbaar gebruik van. Paarden waren in Amerika zo’n 10.000 jaar geleden uitgestorven, maar na Columbus werden ze weer ingevoerd en bleken zich snel uit te breiden: de mustangs uit de wildwestverhalen waren er nakomelingen van. Voor de arme boeren uit Europa waren paarden altijd een onbereikbare luxe geweest en hier kon je ze voor niets in het wild vangen! De Muskusrat is een knaagdier dat van nature in Noord-Amerika voorkomt. In 1905 werd het pelsdier door een Tsjechische graaf meegebracht voor de jacht. Het dier voelde zich zo goed thuis dat het een ware plaag werd en nu in heel Europa veel schade aanricht. De ene mestkever is de andere niet Het aantal koeien, schapen en paarden dat door kolonisten mee werd genomen naar Australië groeide halverwege de vorige eeuw uit tot een dikke dertig miljoen stuks. De mest daarvan droogde uit, bleef liggen en veroorzaakte een enorm mestprobleem. De 250 Australische mestkeversoorten hadden namelijk geen trek in koeien- en schapenpoep. Er werd een aantal Afrikaanse mestkeversoorten ingevoerd, die dat wel lustten. Wat heeft Shakespeare nou met spreeuwen te maken? Een club mensen in Noord-Amerika was tussen 1850 en 1870 zo gek op Shakespeare, dat ze vonden dat de vogels die in zijn werken voorkwamen, ook in Amerika moesten voorkomen. Zo werden spreeuwen bewust op verschillende plaatsen waar ze nog niet voorkwamen, uitgezet. Spreeuwen maken trouwens graag gebruik van moderne vervoermiddelen. Ze vliegen met schepen mee naar verre landen en vliegen tussen Hoek van Holland en Harwich met de veerboten mee heen en weer tussen Engeland en Nederland. Huisdieren ver van huis Veel van onze huisdieren komen van nature niet in Nederland voor. De cavia komt uit Zuid-Amerika. Hij is in Nederland een heel gewoon huisdier geworden, maar een strenge Nederlandse winter zou hij in de natuur niet overleven. Exotische dieren als wasberen en grijze eekhoorns worden ook als huisdier verkocht en worden massaal gedumpt als steeds weer blijkt dat er geen huis mee te houden is. Zij kunnen wel bij ons in de vrije natuur overleven. In Groot-Brittannië leven nu zoveel Noord-Amerikaanse Grijze eekhoorns dat de Europese rode eekhoorn er bijna zeldzaam geworden is. Ook de Noord-Amerikaanse Bijtschildpad wordt, als hij klein is, als huisdier verkocht. Eenmaal groot, kan hij venijnig bijten en wordt daarom maar al te vaak in sloten of vijvers losgelaten. Hij bijt met gemak een hondenpoot af en ook voor mensen is hij gevaarlijk. De Brulkikker is afkomstig uit Noord-Amerika en werd een paar jaar geleden massaal verkocht voor tuinvijvers. Veel jonge kikkertjes ontsnapten en kwamen in Nederlandse vijvers en sloten terecht, waar ze de Nederlandse kikkersoorten dreigen te verdringen.
4
Onkruid vergaat niet e
Toen de eerste Europese kolonisten aan het einde van 16 eeuw naar Amerika gingen, namen ze ook, zonder het te weten, allerlei onkruiden mee. Omdat distels en weegbree zich nog sneller konden verspreiden dan de kolonisten, dachten die dat die onkruiden er thuishoorden. Er kwamen in de loop der tijden ook allerlei planten naar Europa. Een aantal soorten deed het zo goed dat ze nu zelfs als Europees gezien worden zoals de Vlinderstruik, die aan het einde van de negentiende eeuw als sierplant uit China naar Europa is gehaald. Uiteindelijk is de struik hier verwilderd en voelt zich prima thuis op droge en zonnige plekken. Heel veel verschillende planten zijn langs spoorlijnen terechtgekomen. De zaadjes reisden met de trein mee. Eenderde van de planten die je in de stad vindt, zijn van vreemde bodem. De voetstap van de blanke De weegbree is een van de planten die zich door de eeuwen heen het meest over de wereld verspreid hebben. De weegbree werd zo’n 4000 jaar geleden voor het eerst in Europa aangetroffen. Het is een zogenaamde ‘tredplant’. De zaadjes blijven aan de schoenzolen plakken en worden zo verspreid. De zaadjes reisden met de kolonisten mee naar Amerika. De plant wordt door de indianen ‘Voetstap van de blanke’ genoemd. Klaproos als oorlogsmonument De klaproos kwam met de graanteelt mee uit Oost-Azië en is een van de oudste akkeronkruiden. In Engeland is de klaproos het symbool van het vergoten bloed van soldaten. In de Eerste Wereldoorlog zagen de slagvelden in Vlaanderen en Noord-Frankrijk namelijk rood van de klaprozen. Wat de boer niet kent, eet hij niet? Boerenkool en spruitjes zijn typisch Nederlandse gerechten, maar sla en komkommer zijn net zo gewoon geworden. De komkommer wordt al 3000 e jaar gekweekt in India en kwam in de 17 eeuw naar Nederland. De tomaat en de paprika werden pas in het begin van de vorige eeuw in Nederland geteeld. Sla komt vermoedelijk uit West-Azië en stond bij de Grieken en Romeinen al op tafel. Knoflook als pepmiddel Knoflook was een van de eerste planten die door de mens werden verbouwd en is afkomstig uit Zuid-Azië. De oude Egyptenaren lieten hun slaven heel veel knoflook eten om ze harder en langer door te kunnen laten werken. In de Bijbel wordt knoflook aanbevolen als bescherming tegen epidemieën, terwijl artsen in het Romeinse Rijk het kruid voorschreven bij infecties van de luchtwegen. Knoflook helpt ook tegen vampieren en andere boze geesten. Bomen als alarmsysteem Naaldbomen komen van nature alleen voor in de koudere delen van het noordelijk halfrond. De Grove den en de Corsicaanse den werden in Europa aangeplant voor mijnhout. Voor het stutten van de mijngangen gebruikte men alleen dennenhout. Als dat begon te verzakken, begon het hard te kraken, een waarschuwing van levensbelang voor mijnwerkers.
5
Hoe zeg je dat ook al weer? In iemands voetsporen treden Iemands voorbeeld volgen Ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is Iedereen doet iets op zijn eigen manier De appel valt niet ver van de boom Kinderen lijken meestal op hun ouders Appels met peren vergelijken Dingen vergelijken die niet te vergelijken zijn Babylonische spraakverwarring Iedereen praat door elkaar Een vreemde eend in de bijt Een onbekende tussen mensen die elkaar kennen Beter een goede buurman dan een verre vriend Iemand die dichtbij woont kan snel hulp geven Ergens stad en land voor aflopen Overal zoeken Geen profeet is in zijn eigen land geëerd In eigen land niet gewaardeerd worden Gras is groener aan de andere kant van het hek Bij een ander ziet het er altijd beter uit Als een kat in een vreemd pakhuis Niet op z’n gemak Zoals het klokje thuis tikt, tikt het nergens Het is nergens zo goed als thuis Leven als God in Frankrijk Onbezorgd leven Wist je dat.....
zo’n 200 miljoen jaar geleden Europa, Azië, Amerika en Afrika aan elkaar vast lagen? Je had toen tussen Siberië en Amerika door de Beringstraat heen en weer kunnen lopen veel hekwerken op tanden lijken? Waarschijnlijk bedoeld als afschrikmiddel: tot hier en niet verder, anders…… de spleetogen van oosterse mensen precies hetzelfde zijn als de ogen van westerse mensen? Het enige verschil zit in de hoeveelheid vet in het bovenste ooglid. de eerste Turkse tortel pas in 1950 in Nederland gesignaleerd werd? Hij was toen heel bijzonder. Nu zien we dit duifje als ‘gewone’ Nederlandse soort. de pijlinktvis een van de vele exotisch vissoorten is, die nu in de Noordzee voorkomen? Door de opwarming van het zeewater zijn ze hier naar toe gekomen. Door die opwarming komen andere soorten zoals schol en kabeljauw hier minder voor. kraanvogels, zilverreigers en zeearenden zelfs in Nederland gaan broeden omdat ons klimaat zachter is. je naar landen als Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland geen planten, zaden en dieren mee mag nemen? Dat is om te voorkomen dat die schade aanrichten aan de natuur daar of ziektes veroorzaken.
Twee vlooien hadden zich te Naarden gevestigd op een goedbehaarde en eiwitrijke chimpansee. Die vlooien leefden heel tevree en heel gelukkig met z’n tweetjes van heel veel kleine beetjes. Trijntje Fop
6
Kijken, kijken niet kopen Sommige souvenirs uit verre landen zijn gemaakt van bedreigde planten en dieren. Die kun je daar wel overal kopen, maar je mag ze niet meebrengen naar Nederland. Als we die souvenirs blijven kopen, is het met het kijken naar en genieten van de natuur op vakantie snel afgelopen. Bij het Wereldnatuurfonds kun je meer informatie vinden over wat je wel en niet uit het buitenland mag meenemen. www.wnf.nl
Dieren en planten op doortocht Alhoewel de natuur in Nederland niet voor één gat te vangen is, komen planten en dieren veel grenzen tegen. Daarom wil men in heel Nederland zoveel mogelijk grote en kleine stukken natuur met elkaar verbinden. Dieren en zaadjes moeten weer op stap kunnen. Door de lucht, in het water, over wildviaducten, door paddentunnels en langs wegbermen. Nu is alleen nog het wachten op de eerste beren, lynxen en wolven die vanuit de Balkan, Spanje of Italië naar Nederland wandelen. Fout hout? Bij hout of houtproducten zit vaak een mooie verklaring. Daarin staat dat het hout afkomstig is uit goed beheerde bossen. Het is niet altijd duidelijk of dat wel zo is. Behalve als er FSC op staat. FSC betekent Forest Stewardship Council en dat die Council controleert of die bossen op een verantwoorde manier beheerd worden.
Bange blanke man Ik zag Turken aan de Schelde Marokkanen in de stad van Gent en ‘k hoord’ op de markt van Brussel Algerijnen met een vreemd accent
Ik zag Egyptische matrozen in de haven van Rotterdam Ik zag Portugese joden in de winkels van Amsterdam
In Keulen zag ik Chinezen magere mannen uit Pakistan In Londen Sikhs uit India Met nen dikke tulband an
Ik zag Inca’s in Oostende Chilenen op het Brugse Zand daar speeld’ een zigeunerorkestje van een volk zonder vaderland
Ik zag naakt’ Amazone-Indianen ik zag Crees uit Noord-Canada En uit Lubumbashi kwam Deda een prinses uit zwart Afrika
Al de kinders van moeder eerde op charango en met gamelan ze roepen en zingen aan ons deuren doet open bange blanke man doet open bange blanke man doet open bange blanke man
Ik zag Bantoes in ons cafeetje Ik zag Tutsi’s op de tram Ik zag Zoeloes dansen en springen en roff’len op den tamtam
Willem Vermandere Vlaamse liedjeszanger
7
Het ‘Trek’paard van Sinterklaas Sint Nicolaas is wel een heel bekende buitenlander. Hij werd in het jaar 270 geboren in Pataras, Turkije. Hij stierf als bisschop Nicolaas van Myra op 6 december 340 in Myra en werd later vanwege zijn vele goede daden heilig verklaard. Nodig: 2 splitpennen Schaar, plaksel Karton, kleurpotloden Draad Kleur de plaat en plak op karton Knip alles uit en zet de onderdelen met splitpennen aan elkaar Maak de draad vast.
X = bevestiging draad O = splitpen
Tel.: 043 – 3219941 Fax: 043 – 3251707
[email protected] www.cnme.nl
pw/2005/2011/2014 8
