Jaarverslag 2014 Veenweiden Innovatiecentrum Zegveld
Deze rapportage is opgesteld door de VIC-werkorganisatie 23 maart 2015
1
Inhoudsopgave
Voorwoord
3
1. Inleiding
3
2. Werkzaamheden 2014
4
2.1. Iconen 2.1.1 De Veenwijzer 2.1.2. Sturen met Water: actief grondwaterbeheer in de veenweiden 2.1.3. Veenweiden Beweiden 2.1.4. Dairy Triangle – Onderwijs voor Veenweiden 2.1.5. Aquatische Landbouw
5 5 6 8 9 11
2.2 Kennisdeling en communicatie
12
2.3 Innovatieparels
13
2.4 Projecten en programma’s 2.4.1. Het Kennis Transfer Centrum Zegveld (voormalige proefboerderij) 2.4.2. Programma systeeminnovatie veenweiden Zuid-Holland 2.4.3. Proeftuin veenweiden
13 14 14 15
2.5 Diverse werkzaamheden VIC
15
2.6 Tot stand koming Meerjarenprogramma 2015-2019
15
3. De VIC-organisatie & organogram
16
3.1 Bestuur
17
3.2 De Programmaraad
17
3.3 Werkorganisatie
18
3.4 Samenwerking
18
3.5 Huisvesting
19
4. Evaluatie van het VIC
19
Bijlage 1 Overzichtstabel beoogde, gerealiseerde- en uitgestelde activiteiten 2014 Bijlage 2 Overzicht excursies, bijeenkomsten VIC 2014 Bijlage 3 Overzicht studententrajecten 2014
2
20 22 23
Voorwoord Dit is het jaarverslag 2014, het derde jaar van het Veenweiden Innovatiecentrum (VIC) Zegveld. Het jaar 2014 was een bewogen jaar met succesvolle resultaten binnen de iconen, een evaluatie en de totstandkoming van een Meerjarenprogramma 2015 - 2019. De betrokkenheid van (agrarische) ondernemers, waterschappen, (semi-)overheden, onderwijs en andere belanghebbenden bij het VIC is groot. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de inzet van de stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart bij de totstandkoming van het VIC en de ondersteuning van provincie Zuid-Holland bij de totstandkoming van het Meerjarenprogramma. Ondernemers toonden hun betrokkenheid door de aankoop van de proefboerderij Zegveld waardoor deze proeflocatie behouden kon blijven voor onderzoek en kennisvergroting. Er is ook veel bereikt op het vlak van innovatie. Financiers en partners hebben het VIC de ruimte gegeven om concrete innovaties te realiseren binnen de iconen en projecten. Dat heeft geleid tot kennisontwikkeling, kennisdeling en praktische toepassingen. Stakeholders waarderen de kennis die bij het VIC wordt ontwikkeld en er is een stevig netwerk van ondernemers, onderwijsinstellingen en overheden gecreëerd. Bovendien blijkt dat partijen een groot vertrouwen hebben in het VIC. Hierbij speelt de onafhankelijke positie van het VIC een grote rol. Deze onafhankelijkheid is mogelijk gemaakt door de betrokken overheden die de waarde daarvan voor een innovatiecentrum goed hebben voorzien. Het jaar 2014 eindigde met het presenteren van een Meerjarenprogramma 2015 – 2019 waarin een start gemaakt wordt met de professionalisering van de organisatie.
1. Inleiding Dit jaarverslag is opgesteld door de werkorganisatie van het VIC op basis van het werkprogramma 2014, aangevuld met informatie uit de financiële administratie en het verslag van de evaluatie uitgevoerd door Rijnconsult in opdracht van het Programmabureau Groene Hart. Doel van dit jaarverslag is inzicht te geven in de resultaten en activiteiten van het VIC binnen de iconen en projecten. Basis voor de activiteiten van het VIC in 2014 waren het businessplan en de onderzoeksagenda die in 2011 zijn opgesteld, de adviezen van de programmaraad en het bestuur en de ervaringen die zijn opgedaan vanaf de start van het VIC (juli 2012). Deze input kreeg een plek in de iconen. Helaas heeft het VIC minder kunnen doen dan vooraf was beoogd. Door het uitblijven van LTO-financiering 2013 en 2014 was het VIC genoodzaakt haar activiteitenplan bij te stellen. Deels heeft de werkorganisatie dat opgevangen door eigen uren in het VIC te stoppen die niet zijn betaald, deels zijn activiteiten niet uitgevoerd of vertraagd. In hoofdstuk 2 en in de tabel in bijlage 1 wordt benoemd wat is blijven liggen als gevolg van het uitblijven van de financiering. Highlights 2014
Het VIC heeft in 2014 meer bekendheid en ook meer aanzien gekregen. Dat is bijvoorbeeld af te leiden uit het feit dat het VIC steeds vaker wordt uitgenodigd voor podia om innovaties te delen, te inspireren of om mee te denken in beleid, programma’s en projecten. Als het gaat om innovatie in de veenweiden zit het VIC steeds vaker aan tafel. 3
Het icoon Sturen met Water is als backbone van het VIC op veel plekken in beeld. Het kent een grote belangstelling onder diverse doelgroepen. Het concept biedt input voor de Kader Richtlijn Water (KRW) en is zelfs genomineerd voor de waterinnovatieprijs die door de Unie van Waterschappen wordt uitgereikt. Het VIC raakt een gevoelige snaar in zowel de landbouwwereld als daarbuiten. Dit blijkt ook uit de evaluatie van het VIC die in 2014 is uitgevoerd. Een succes in 2014 in het icoon Veenweiden Beweiden is de ontwikkeling van de “farmwalk”. Binnen dit opleidingsconcept worden weidecoaches opgeleid om boeren goed te kunnen begeleiden bij toepassingen en behoud van de weidegang. In 2014 heeft de provincie het VIC gevraagd een systeeminnovatieprogramma voor de landbouw in de veenweiden op te zetten en de uitvoering daarvan te coördineren. In dit programma komen enkele thema’s die ook bij de iconen van het VIC aan bod komen, terug. Dat is een erkenning van het belang van de thema’s waarmee VIC aan de slag is gegaan. Bijzonder is dat in 2015 alternatieve teelten zoals cranberryteelt en visteelt nu echt gestalte kunnen krijgen door middel van pilotprojecten in het veenweidengebied. Het voorwerk hiervoor is in 2014 verricht. Er is veel tijd gestoken in de ontwikkeling van het Kennis Transfer Centrum (KTC) en de oprichting van een coöperatie van veehouders en bedrijfsleven. De oprichting van het KTC was op 1 april 2014 een feit. De samenwerking met de locatie KTC Zegveld voorziet het VIC van een broedplaats voor innovatie, van waaruit pilotprojecten zoals Sturen op Nutriënten opgezet kunnen worden en innovaties in de praktijk gedemonstreerd kunnen worden. De samenwerking met KTC biedt de unieke mogelijkheid om een broedplaats te creëren voor innovatie op de voormalige proefboerderij, onder andere door middel van pilotprojecten als Sturen op Nutriënten, Proeflokaties Visteelt en Metingen Bodemdaling. In het laatste kwartaal 2014 is een start gemaakt met de professionalisering van de werkorganisatie. Er zijn contacten gelegd met provincie en waterschap Friesland. Samen met Waterschap Friesland heeft het VIC meegewerkt aan de totstandkoming van de Veenweidevisie Friesland. Dit pas binnen de opschalingsambitie van het VIC. In 2014 is in samenwerking met het bedrijfsleven een start gemaakt met de organisatie van vakdagen. Hiermee is het bereik van het VIC bij grondeigenaren en agrarische sector vergroot. Binnen het icoon Aquatische Landbouw is de ontdekking gedaan dat visteelt in de watergangen van de veenweiden economisch perspectief heeft. De teelt van gebiedseigen vis in de watergangen kan op een diervriendelijke, duurzame manier worden uitgevoerd. De teelt van cranberries heeft perspectief op nattere gronden. VIC is één van de partners die aan het Innovatieprogramma Veen voor Noord-Holland werkt. We doen dit samen met Landschap Noord-Holland, Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken en het Hoogheemraadschap Noorder-Kwartier.
2. Werkzaamheden 2014 Het VIC heeft voor 2014 de volgende hoofdtaken geformuleerd: het uitvoeren van het onderzoeksprogramma Westelijke Veenweiden; het opstellen van een Meerjarenprogramma 2015 - 2019; kennisdeling; het stimuleren van innovatie en het ondersteunen van het beleid van diverse (semi-)overheden op het gebied van veenweidenvraagstukken. Speerpunten daarbij waren: Boeren in de Veenweiden Nutriënten en waterkwaliteit Systeeminnovaties 4
Biomassa Beperking bodemdaling Deze speerpunten en hoofdtaken hebben een plek gekregen in de iconen. Daarnaast is tijd besteed aan kennisdeling, aan innovatieparels (verkenningen naar potentiële iconen) en aan bijdragen aan projecten van derden die passen binnen de doelstellingen van het VIC. In de jaarrekening is aangegeven hoe de inzet in tijd en geld over de verschillende activiteiten is verdeeld.
2.1. Iconen Iconen zijn trajecten die nieuwe oplossingen bieden voor een aantal uitdagingen in het veenweidengebied. In deze trajecten is de benadering van de vraagstukken integraal en wordt een vertaling naar de praktijk gemaakt. Ook bieden de iconen goede mogelijkheden voor het faciliteren van (agrarische) ondernemers, waterschappen, (semi-)overheden, onderwijsinstellingen en andere belanghebbenden bij het ontwikkelen, borgen én delen van de (verzamelde) kennis en kunde op het gebied van innovaties en methodieken die te maken hebben met het veenweidengebied. Het VIC heeft in 2014 de drie thema’s uit 2013 voortgezet en er een vierde aan toegevoegd. Deze vier thema’s zijn in 2014 tot icoon verheven. Het icoon De Veenwijzer is begin 2014 afgerond, de iconen Sturen met Water, Dairy Triangle en Veenweiden Beweiden lopen door tot in 2015. Aquatische Landbouw is als nieuw icoon in 2014 gestart. Hieronder worden de iconen toegelicht.
2.1.1 De Veenwijzer Hoe zorg je dat kennis over maatregelen die goed zijn voor het milieu en voor de bedrijfsvoering ook daadwerkelijk op melkveebedrijven in de veenweiden toegepast gaan worden? Daar gaat het om bij de Veenwijzer. Als grootste grondgebruiker van de Westelijke Veenweiden heeft de melkveehouderij te maken met veel partijen die bepalend (willen) zijn voor haar manier van boeren. Rijk, provincie, waterschap en gemeente leggen maatschappelijke en milieudoelstellingen op zoals het remmen van de bodemdaling, het beperken van emissies naar de lucht, efficiënt en effectief waterbeheer, eisen aan waterkwaliteit en biodiversiteit en meer richtlijnen en maatregelen. Ondertussen schuiven ook de bank, voerleverancier en bedrijfsadviseur met elk hun eigen specifieke vragen en adviezen aan bij de melkveehouder aan tafel. Door alle afzonderlijke regels, richtlijnen en maatregelen wordt het voor de veehouder steeds moeilijker de afzonderlijke adviezen te interpreteren en te komen tot een integrale verstandige keuze. De Veenwijzer bundelt de beschikbare kennis over al deze verschillende maatregelen en maakt de onderlinge relatie tussen maatregelen en de verschillende doelstellingen inzichtelijk. Daarnaast legt de Veenwijzer verband tussen de specifiek voor de veenweiden geschikte thema’s uit bestaande modellen zoals het bedrijfsbegrotingsprogramma rundvee, de beweidingswijzer, de broeikasgaswijzer en de excretiewijzer. Het sluit daarmee aan bij de gangbare analyse-tools, presentatiewijzen en databanken die al door bedrijfsadviseurs worden gebruikt. De Veenwijzer is een gebruiksvriendelijk hulpmiddel dat tussentijds gemakkelijk van nieuwe informatie kan worden voorzien, zoals nieuwe maatregelen, ervaringen uit de praktijk en resultaten van nieuw onderzoek. Het project is een icoon van het VIC omdat het een voorbeeld is van de integratie van verschillende sectorale belangen en kennis en van een praktijkgerichte vertaling van kennis. 5
Resultaten in 2014 PPP-Agro Advies, DMS en Boerenverstand, bedrijven met een groot netwerk bij agrariërs, hebben de Veenwijzer gebruikt in studiegroepen en in projecten waar met ondernemers en adviseurs samen naar effecten van maatregelen in de bedrijfsvoering is gekeken. Die ervaringen worden weer gebruikt om te leren omgaan met de Veenwijzer en kunnen ook weer tot aanpassing van de Veenwijzer zelf leiden. Voor dergelijke aanpassingen zal dan wel weer financiering gevonden moeten worden. Daarmee is het beoogde doel (implementatie van de Veenwijzer) zoals geformuleerd was in het werkprogramma 2014, behaald. Uitgevoerde activiteiten in 2014 In 2014 is door Livestock Research de verbeterde definitieve versie van de Veenwijzer opgeleverd en op het internet beschikbaar gesteld. Aan de financiers is de verantwoording van de uitgevoerde activiteiten geleverd. Daarmee is dit project afgerond. De rol van het VIC en de werkorganisatie Het VIC heeft in 2014 gezorgd voor publiciteit voor de Veenwijzer, heeft de uitvoering door Livestock Research aangestuurd en heeft adviezen gegeven over de afronding. Communicatie Via de Nieuwsbrief van het VIC en de website van Livestock Research is de afronding van de Veenwijzer gepubliceerd en is de tool beschikbaar gesteld voor gebruik. Het VIC is en blijft betrokken bij het gebruik van de Veenwijzer. Financiering Het project zelf is gefinancierd door AgentschapNL, de provincies Zuid-Holland en Utrecht en het Melkveefonds.
2.1.2. Sturen met Water: actief grondwaterbeheer in de veenweiden Door het grondwaterpeil te sturen, kunnen meerdere doelen gediend worden: piekberging, beperken van emissies naar lucht en water, beperken van bodemdaling, stimuleren bodemleven en weidevogels, efficiënt gebruik van mineralen, etc. Het actief regelen van het grondwaterpeil is bijvoorbeeld mogelijk door middel van onderwaterdrainage maar hoe richt je dat in? Sturen met Water is een traject met inhoudelijke projecten (geeft de sturing het beoogde effect?), systeemvragen (hoe richt je een systeem in op perceels- en polderniveau en welke effecten heeft dat?) en governance-vraagstukken (hoe regel je bevoegdheden en afspraken, welke organisatievormen vraagt het?). Sturen met Water is een icoon van het VIC omdat het een echte systeeminnovatie is waarmee meerdere doelen gediend kunnen worden. Daarnaast is het relevant voor alle partijen die bij het VIC zijn betrokken. Daarom zijn er ook veel potentiële partners voor het programma zelf of voor onderdelen ervan. Het programma Sturen met Water is dan ook het boegbeeld van het VIC. Het is de basis voor de andere iconen en projecten van het VIC. Zo maakt cranberryteelt, een onderdeel van icoon Aquatische landbouw, gebruik van de kennis over hoe je in kleine peilvakken het waterbeheer regelt.
6
Binnen dit icoon zijn er twee deelprojecten ontwikkeld. Het ene deelproject is Sturen op Nutriënten. Hierbij gaat het om een aantal veldexperimenten waarbij de werking van Sturen met Water op perceelsniveau wordt onderzocht met een accent op de nutriënten: hoe zorg je dat de nutriënten uit de bodem op het juiste moment in het gras komen en niet in het oppervlaktewater? Het andere deelproject is de Modelpolder, een ontwerpproces van het systeem op polderniveau met betrokken partijen op basis van een realistisch model. Hierbij hoort ook het gesprek over andere taakverdelingen in het waterbeheer op peilvakniveau. Sturen met Water is door de stuurgroep Groene Hart geadopteerd als kernproject. Dat houdt in dat de stuurgroep bij de partners draagvlak voor het concept Sturen met Water zoekt, dat ze lobbyt voor het project en dat ze helpt met het voeren van de bestuurlijke discussie die het concept vraagt als het gaat om een andere taakverdeling tussen waterschappen en collectieven van grondeigenaren. Resultaten in 2014 In 2014 is de financiering van het deelproject Sturen op Nutriënten tot stand gekomen, is het deelproject gestart en zijn metingen verricht. Ook voor het deelproject Modelpolder is de financiering eind 2014 rondgekomen zodat dit project, hoewel later dan gepland, in 2015 kan starten. Verder is in opdracht van STOWA en de stuurgroep Groene Hart een definitiestudie Sturen met Water uitgevoerd door ORG-ID. Deze definitiestudie geeft de aanzet voor een totaalprogramma voor Sturen met Water en moet leiden tot een breder eigenaarschap van Sturen met Water. De definitiestudie zal begin 2015 met verschillende partijen besproken worden. Verder is de belangstelling en waardering voor Sturen met Water toegenomen. Zoals heemraad Aad Straathof van Rijnland het zei: “Sturen met Water gaat op een aantal punten recht tegen ons huidige beleid in maar toch wil ik dat het uitgezocht wordt want er zitten waardevolle aspecten aan en in de toekomst zal het misschien wel in ons beleid passen.” Verder is Sturen met Water door de Unie van Waterschappen zelfs genomineerd voor de Waterinnovatieprijs 2014, als één van de drie innovaties in de categorie Voldoende Water. Stond het icoon het begin van het jaar 2014 nog ter discussie, in de tweede helft van 2014 kent het als conceptueel denkraam veel draagvlak. Uitgevoerde activiteiten in 2014 In 2014 is veel tijd besteed aan de communicatie van Sturen met Water om zo het draagvlak te vergroten, en aan het opstarten van de deelprojecten Sturen op Nutriënten en Modelpolder. Ook hebben we meegewerkt aan de definitiestudie die voor Sturen met Water is gedaan in opdracht van Stowa en de stuurgroep Groene Hart en zijn we betrokken geweest bij het oprichten van een community of practice voor regelbare drainage als onderdeel van Sturen met Water. Landelijk wordt er al veel gedaan op het vlak van watergestuurde drainage. Het doel van de community of practice is om de kennis te delen van de mogelijkheden en onmogelijkheden rond peilgestuurde drainage. De community of practice is opgezet door STOWA. Tenslotte is ook energie gestoken in de opzet en uitrol van onderwaterdrainage als essentiele schakel in het ontwerp. Wat is blijven liggen? Als gevolg van de onzekerheid over de beschikbare financiële middelen heeft het VIC geen uren in kunnen zetten om processen binnen het icoon te versnellen, om meer te communiceren met partners en financiers en om de agrarische sector meer te betrekken. Daardoor is het idee achter Sturen met Water nog nauwelijks bekend bij de landbouwsector en heeft de sector ook nog niet bij kunnen dragen aan de ontwikkeling van Sturen met Water. Die inbreng is wel voorzien in het project Modelpolder maar de start daarvan is vertraagd tot januari 2015. De haalbaarheids- en definitiestudie die de aanzet voor het
7
programma Sturen met Water en een breder eigenaarschap op zou moeten leveren, is deels nog uitgevoerd in 2014 maar loopt door in 2015. De rol van het VIC en de werkorganisatie Het VIC is namens de verschillende financiers opdrachtgever voor Sturen op Nutriënten en medeopdrachtgever voor de Modelpolder. Erik Jansen is de projectleider voor Sturen met Water. Erik Jansen en Frank Lenssinck hebben veel van de presentaties verzorgd. Communicatie Sturen met Water is in 2014 veelvuldig gepresenteerd met vooral aandacht voor de waterschapsbestuurders. Maar ook met diverse boeren- en boeren organisaties is gecommuniceerd over het ontwerp. Waarbij delen van het ontwerp reeds toegepast worden in Oost Utrecht. Zo is het idee achter Sturen met Water bij meer partijen bekend geworden en is het draagvlak voor Sturen met Water toegenomen.
2.1.3. Veenweiden Beweiden Weidende koeien zijn kenmerkend voor het Nederlandse cultuurlandschap. Weidegang maakt de melkveehouderij zichtbaar en is mede bepalend voor de maatschappelijke beeldvorming over de Nederlandse melkveehouder, de zuivelindustrie, de zuivelproducten en het welzijn van dieren. Om deze reden hebben de Nederlandse melkveehouderij en de Nederlandse zuivelsector samen met 50 andere partijen een convenant ondertekend om het aantal bedrijven met weidegang op het peil te behouden. Beweiding is een landelijke trend. Als doelstelling is geformuleerd dat 80% van het melkvee beweidt. Het veenweidengebied blinkt uit in beweiding: 90% van de bedrijven beweidt. Dit komt door dat de bedrijfsgrootte relatief klein en extensief is en het aandeel melkrobots in de veenweiden beneden gemiddeld is. Echter, ook hier schalen bedrijven op en zullen gaan investeren in melkrobots. Dan zullen ze hoogstwaarschijnlijk sneller opstallen. Aanleiding voor de opschaling is dat de dichte dooradering met wegen, de kavelstructuur en de hogere arbeidslonen leiden tot economische achteruitgang. Bovendien is leverbot nu al een groot probleem bij beweiden en dat neemt sterk toe omdat het aantal toegelaten bestrijdingsmiddelen afneemt. Veenweiden Beweiden richt zich op de omvorming van de reguliere landbouwbedrijven naar bedrijven die optimaal aangepast zijn aan de productieomstandigheden in de veenweiden: een echt veenweidenbedrijf met koeien in de wei dat aangepast is aan hogere grondwaterstanden, beter gebruik maakt van de natuurlijke kwaliteiten van de bodem en met beperkte emissies naar water en lucht. Het VIC lift slim mee op de ingezette landelijke beweging rondom het behoud van weidegang waarbij de beweging naar weidegang is ingezet. Resultaten en activiteiten in 2014 Het vakmanschap rondom beweiden in de veenweiden is op de kaart gezet door: Een door boeren en erfbetreders uit het veenweidengebied drukbezochte veenweidenvakdag rond het icoon. De introductie van de nieuwsbrief “De Weideman” die speciaal geschreven wordt voor de agrariërs. In totaal zijn er nu 2.000 abonnees. Het agenderen van Veenweiden Bbeweiden in diverse gremia, waaronder diverse gesprekken ter verankering van beweiden in het onderwijs. Introductie van de farmwalk als kennisuitwisselings- en leerinstrument. Deze wordt toegepast door de vele adviseurs (de weidecoaches) die opgeleid zijn door WUR, VIC of Stichting Weidegang. De meeste 8
weidecoaches zijn actief in het westen van het land (circa 20). De toepassing loopt via stichting Weidegang. Klik hier voor informatie over de farmwalk. Er is meegewerkt aan de ontwikkeling van een moderne weidemanagement-tool “Autobordercollie” die maatgerichte beweidingssystemen voor de veenweiden mogelijk maakt. Uit het icoon is een deelproject ‘Robot en weidegang’ voortgekomen dat komende jaren binnen het Systeeminnovatieprogramma uitgevoerd gaat worden. Er is een meetmethode voor de meting van ruw-eiwit middels de ruw-eiwitsensor in ontwikkeling (samen met BLGG Agroexpertus). Het ontwerp Businesscase Grasraffinage loopt. Hierbij worden de inefficiënte mineralenstromen bij beweiding geoptimaliseerd (in samenwerking met Stichting Courage en Grassa BV).
Wat is blijven liggen? Een verkenning naar oplossingen voor de leverbot-ziekte. Verkennen van de mogelijkheden van het concept Pure graze in de veenweiden (in samenwerking met Natuurhoeve). Netwerk grote grazers, een systeemontwerp voor beweiding voor 250+ weidebedrijven als wenkend perspectief voor snelle groeiers, is in ontwikkeling, maar is vertraagd. ‘Saladebuffet bij weidegang’ om te streven naar een hogere grasproductie en gezonder rantsoen (in samenwerking met Agrifirm en Innoseeds/Barenbrug) is in ontwikkeling maar is vertraagd. Een systeemontwerp beweiding op grootschalige veenweidebedrijven zal worden opgestart in 2015. Communicatie en verantwoording richting partners en financiers over het icoon. De rol van het VIC en de werkorganisatie Voor dit icoon werkt VIC veelvuldig samen met PPP-Agro advies, Wageningen UR Livestock Research, Stichting Weidegang, CONO en de mengvoederindustrie (De Samenwerking en Agrifirm). VIC initieert/stuurt de projecten in de richting waarvan ze denkt dat ze het meeste impact kunnen hebben. Communicatie De communicatie is vooral gericht geweest op doelgroep veehouders, zuivelindustrie en onderwijs. Financiering De meeste van bovenstaande deelprojecten zijn extern gefinancierd. Het ontwikkelen van de strategie en de projecten als mede de communicatie wordt gedaan door het VIC.
2.1.4. Dairy Triangle – Onderwijs voor Veenweiden Het VIC hecht grote waarde aan veehouderijonderwijs dat voorbereidt op de toekomst. Door middel van het traject Dairy Triangle wil het VIC regionale kennis en kunde omtrent het veenweidegebied geagendeerd houden in het veehouderijonderwijs. Toekomstgericht onderwijs staat centraal: welke kennis en kunde heeft de melkveehouder over 8 jaar nodig? Regionale kennis en kunde is niet of nauwelijks geïmplementeerd in het huidige veehouderijonderwijs. Het omgaan met regionale productieomstandigheden als grondsoort, infrastructuur en klimaat en regionale cultuur als sociale omstandigheden, ondernemersklimaat, handelingswijze en communicatie(media) komen niet of zeer beperkt aan de orde. Het VIC hecht er grote waarde aan dat ook voor de langere termijn innovaties die relevant zijn voor de veenweiden, geadopteerd worden. Daarvoor is beïnvloeden van de ‘jeugdopleiding’ van “ondernemend west” een belangrijke strategische keuze. Het VIC wil de rol van de veenweiden geagendeerd houden in het curriculum van de 9
studenten. Dit begint bij het trainen van eerstejaars in divergeren op bedrijfsstijl en grondsoort. Het VIC ontwikkelt verkennende studies voor studenten welke gericht zijn op innoverende trajecten voor de toekomst in het veenweidegebied en begeleidt de studenten bij de uitvoering van deze studies. In dit traject werkt het VIC nauw samen met CAH Vilentum en Hogeschool Inholland. Resultaten en activiteiten 2014 Het concept Dairy Triangle is door de CAH in Dronten volledig geaccepteerd en heeft daarmee een ‘eigenaar’ gekregen. In het onderwijstraject gaat het daarbij om een samenwerking tussen CAH, VIC (veengrond), Kennis-en Innovatiecentra De Marke (zandgrond) en De Drieslag (kleigrond). Kern is het onderwijs te verbinden aan het bedrijfsleven en onderzoek. Er is bij de CAH een nieuwsbrief Diary Triangle. Er is bewustwording gecreëerd bij studenten hoe gedegen onderzoek op te zetten. In 2014 kwamen studenten anders binnen omdat ze al een paar keer voorafgaand op excursie waren geweest naar de proefboerderij en/of het VIC. Als ze als derde-, vierdejaars onderzoek komen doen zijn ze vaak al geweest op een innovatiedag of vakdag. Hierdoor kun je nu een verdieping aanreiken aan de studenten. In 2014 waren via de CAH 15 à 20 tweede- of derdejaars in groepjes aan de slag. Van de Hogeschool Inholland kwamen twee groepen van drie studenten, één stagiaire en één student met een afstudeeropdracht. Het VIC organiseerde enkele excursies voor het MBO, namelijk voor het Groenoordcollege en Wellantcollege, en twee excursies van circa 40 tweedejaars studenten van de CAH. Elke innovatie-/vakdag komen er 10-20 studenten (MBO / HBO). Verder begeleidt het VIC in samenwerking met PPP-Agro Advies studenten van Van Hall Larenstein en de HAS Hogeschool in Den Bosch (totaal circa tien studenten op jaarbasis). Naast de stages en onderzoeken vanuit het onderwijs is er in 2014 aandacht besteed aan ontwikkeling van lesmateriaal over de drie grondsoorten in samenwerking met de CAH. Groepjes studenten hebben hier een eerste start mee gemaakt. Het gaat daarbij om cursusmateriaal voor studenten voor een meerdaags verblijf op de locatie van de proefboerderij. In bijlage 3 is een overzicht gegeven van de studententrajecten. Wat is blijven liggen? Het beoogd doel was de verankering van de veenweiden in het Hoger Agrarisch onderwijs met een verbreding naar het Universitair onderwijs en een verdieping naar water. Dit doel is maar deels behaald. Het lesmateriaal is nog niet in het leerprogramma verankerd. Leraren passen in hun lesstof of colleges de Diary Triangle deels toe maar nog niet structureel. Er zijn nog geen vaste afspraken over de frequentie van bezoeken aan het VIC door studenten. De ontwikkeling van de Dairy Triangle is vertraagd. De inbedding in het HBO en MBO is nog niet gelukt. Er zijn nog geen contacten gelegd met universiteiten. Tevens zijn er minder studenten begeleid dan beoogd. Tenslotte is er nog weinig over de resultaten gecommuniceerd met partners en financiers. Kortom: Er is een tekort geweest aan capaciteit om een gezamenlijke structuur en professionaliseringsslag te maken en structurele verankering in lesmodules te organiseren. Rol van het VIC en de werkorganisatie Frank Lenssinck schakelt met CAH en andere scholen en partijen. Anna Koornneef levert de begeleiding aan studenten en doet de afstemming met de docenten en PPP-Agroadvies.
10
2.1.5. Aquatische Landbouw Binnen het icoon Aquatische Landbouw wil het VIC de diverse mogelijkheden van water als productiemedium in de veenweiden verkennen. Dit biedt perspectief voor nieuwe vormen van landbouw in de veenweiden en mogelijkheden voor verbreding van de landbouw en het opzetten van nieuwe ketens. Dit kan bovendien leiden tot een andere inrichting van het veenweidengebied waarmee bodemdaling wordt afgeremd en meer diversiteit in het ’grondgebruik’ mogelijk wordt. De programmaraad heeft het concept omarmd en geadviseerd in 2014 te werken aan de verkenning. Resultaten en activiteiten in 2014 Beoogd in het werkplan 2014 was het zichtbaar maken van de eerste contouren van een veenweidenvisketen. en het uitvoeren van een verkenning van mogelijke andere teelten in of op het water in de tertiaire watergangen. De in 2014 behaalde resultaten: Aquatische Landbouw is als icoon uitgewerkt in het Systeeminnovatieprogramma. Via gesprekken en werkbezoeken is draagvlak gezocht voor deze nieuwe activiteit in het landelijke gebied bij onder meer waterschappen, provincies en gemeenten. Het VIC heeft bij zeven bedrijven een verkenning gedaan naar afzet van vis. Er is herontdekt dat visteelt in de brede watergangen en diepere sloten in het veenweidengebied in principe mogelijk is en op een duurzame wijze kan worden uitgevoerd. Dit weten we door de kennis die de pilotbedrijven inmiddels hebben opgedaan en door de betrokkenheid van twee visdeskundigen. De ene deskundige komt uit de sportvisserij en de andere uit de beroepsvisserij. De visteelt heeft betrekking op de teelt van bijvoorbeeld paling, zeelt en karpers. De markt is gezocht in de sportvisserij en afzet van zoetwatervis als streekproduct. De verkenningen zijn uitgewerkt in een projectplan voor experimenten op de zeven bedrijven. Dit project wordt in 2015 - 2017 uitgevoerd. Er is een proefveld visteelt ingericht in Zegveld. Graskarpers en schubkarpers zijn uitgezet in afgebakende delen van de sloot. Het doel is het effect van de vissen op het slootleven te meten. Tot op heden is er geen verstoring te zien. Eén van de gewassen die in aanmerking komen voor teelt op water is kroos. Een Nederlandse bedrijf heeft een verwerkingsmethode ontwikkeld waarmee natief eiwit kan worden gewonnen dat hoogwaardig toegepast kan worden. De verwerking kan lokaal gebeuren. Om het rendabel te maken, is een teeltoppervlak van minimaal 75 ha nodig. Eén van de uitdagingen is om te verkennen of deze teelt in sloten of op het land zou kunnen plaatsvinden en daarbij tegelijkertijd een bijdrage kan leveren aan het wegvangen van voedingsstoffen uit het water. Ook is er met studenten van de WUR gewerkt aan selectie van voor veenweidengebieden geschikte gewassen uit de lijst van Greifswald. Hier zijn vijf gewassen uitgekomen maar omdat de marktverkenning nog niet volledig is, is het nog niet Fig. 1 Voor het ondezoek gebruiken we deze gereed voor publicatie. Bij dit project is Syntens waardepiramide. Het streven is om bij het zoeken naar geschikte gewassen toepassingen te vinden die zo Innovatiecentrum betrokken, die ook een rol speelde in hoog in de piramide zitten. de marktverkenningsstrategie.
11
In 2014 is duidelijk geworden dat cranberryteelt in veenweidengebieden economisch perspectief biedt. Het VIC start in 2015 een project met een proefveld op de locatie van KTC, de proefboerderij. De bessen groeien goed onder natte omstandigheden. Het Texelse bedrijf CranTex gaat de teelt begeleiden en vermarkting van cranberry’s in West-Nederland bevorderen. De Nieuwe Oogst heeft enkele malen aandacht besteed aan de visteelt en cranberryteelt.
Wat is blijven liggen? De verkenningen Haalbaarheid Alternatieve Teelten Kroos en Veenmos zijn maar gedeeltelijk uitgevoerd omdat er onvoldoende financiën waren. Tevens zijn er niet of nauwelijks bijeenkomsten georganiseerd voor stakeholders ten behoeve van het verkrijgen van feedback en draagvlak voor alternatieve teelten.
De rol van het VIC en de werkorganisatie Het VIC ziet voor zichzelf een rol weggelegd in het identificeren en promoten van kansrijke gewassen met marktperspectief, die een bijdrage kunnen leveren aan het behoud van het veenpakket. Deze businesscases moeten leiden tot ondernemersnetwerken die actief aan de slag gaan met de ontwikkeling en uitwerking.
2.2 Kennisdeling en communicatie Onderzoek heeft geen zin zonder gerichte communicatie van de resultaten. Het is een taak van het VIC om te zorgen dat resultaten van onderzoek die relevant zijn voor de veenweiden bij de juiste partijen bekend worden. Het VIC doet dat in eerste instantie door partijen met elkaar in contact te brengen en zo kennisuitwisseling te stimuleren: onderzoekers en beleidsmakers worden in contact gebracht met boeren, maar ook experts uit verschillende disciplines voor onderlinge uitwisseling tussen verschillende vakgebieden. Doordat het VIC over een locatie voor bijeenkomsten beschikt, wordt dit vergemakkelijkt. De combinatie van een zaal waar bijeenkomsten kunnen worden georganiseerd en de mogelijkheid om op het bedrijf kennis op te doen, blijkt heel aantrekkelijk. Het vergemakkelijkt het voor het VIC om de doelgroepen te bereiken. De resultaten van de icoonprojecten en andere projecten waar het VIC bij betrokken is, worden bovendien actief gedeeld door deelname aan symposia en excursies, via de website www.veenweiden.nl, via de communicatie van de (samenwerkings)partners, via de nieuwsbrief (acht keer in 2014) en de LinkedIngroep. De voormalige proefboerderij van de WUR werkte al samen met enkele partijen bij de organisatie van praktijknetwerken voor melkveehouders. Die rol heeft het VIC overgenomen in 2013 en ook in 2014 ging het VIC daarmee door, in samenwerking met PPP AgroAdvies en met hulp van studenten van CAH Dronten. Meer hierover is beschreven bij het icoon Dairy Triangle. Vanwege de koppeling van VIC met de proefboerderijvan KTC is het VIC een goede ontmoetingsplek voor veenweiden gerelateerde werkbezoeken en excursies, veelal in combinatie met gebruik van de vergaderfaciliteit. In 2014 waren er vierentwintig excursies of themabijeenkomsten voor boeren, scholen, relaties en financiers. Daarnaast waren er diverse ad hoc bezoeken. In bijlage 2 is een overzicht gegeven van de bijeenkomsten in 2014, doelgroep en onderwerpen. Innovatie- en vakdagen Het VIC organiseert in samenwerking met PPP-Agroadvies, WUR Livestock Research en CAH Dronten innovatiedagen voor de innovatieve ondernemers in het veenweidengebied. Deze worden 12
goed bezocht met tussen de 80-110 deelnemers (agrariërs, studenten en soms ook andere relaties zoals adviseurs). Op deze dagen komen vooral de echte innovaties aan de orde die uit de kennisnetwerken, iconen en VIC-projecten komen. Er bleek echter ook behoefte aan echte vakkennis bij een flink aantal agrariërs. Daarom is er in 2014 een vakdag georganiseerd door VIC en PPP-Agro-advies. Op een vakdag gaat het om toepassing van vakkennis. Helaas was het aantal innovatiedagen beperkt in 2014. Enerzijds lag dit aan de afwezigheid van vee op de boerderij, anderzijds had het VIC maar beperkte tijd hiervoor beschikbaar.
2.3 Innovatieparels Naast de iconen werkt het VIC ook aan innovatieparels voor de veenweiden. De parels zijn nieuwe innovaties die ingaan op vraagstukken in de veenweiden, zoals mesttoediening. Innovatieparels zijn perspectiefvolle trajecten die de mogelijkheid hebben om uit te groeien tot een icoon van het VIC. Zo heeft de innovatieparel visteelt geleid tot het icoon ‘Aquatische landbouw’ en vormt deze samen met de cranberryteelt één van de kansrijke perspectieven voor het veenweidengebied. Bij het tot stand komen en ontwikkelen van innovatieparels werkt het VIC nauw samen met haar partners uit bedrijfsleven, overheid en onderwijs om gezamenlijk tot nieuwe inzichten en oplossingen te komen. Dit kan zijn in de vorm van een praktijknetwerk. Hierbij wordt samen met een groep veehouders in de praktijk meer kennis en kunde omtrent het onderwerp opgedaan, zoals de teelt van het gewas Miscanthus (olifantsgras) middels het praktijknetwerk ‘Slaap Zacht’. Maar innovatieparels kunnen ook vormgegeven worden middels kleinschalige projecten of verkennende studies. Om de innovatieparels te agenderen binnen het onderwijs worden bij het innovatieproces studenten betrokken. Zij voeren verkennende studies uit naar de mogelijkheden voor de innovatieparels. De parels in 2014 Infrastructuur/ agrologistiek Contacten met gemeente Woerden hebben aanleiding gegeven tot de parel Infrastructuur. Deze gemeente gaf te kennen oplossingen te zoeken voor de steeds hogere kosten van de infrastructuur in het veenweidengebied. Er lag hier een concrete vraag. Via de gemeente Woerden zijn er contacten gelegd met de gemeenten in Midden-Holland waar dezelfde vraag leeft. Dat bodemdaling en maatschappelijke kosten van infrastructuur een fors probleem is, bleek ook uit een recent uitgevoerd onderzoek “Verbreding Toekomstverkenning Bodemdalingsgevoelig Gebied” van Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden en de provincies Utrecht en Zuid-Holland (klik hier voor meer informatie). In dit onderzoek wordt een
rekenmethodiek ontwikkeld om de maatschappelijke kosten van bodemdaling op de lange termijn in beeld te brengen. In een bijeenkomst van de Programmaraad kwam naar voren dat de thematiek rond infrastructuur in brede context bekeken moet worden, dus ook in relatie tot de verkaveling van de buitenruimte. Wat is blijven liggen? Het VIC had beoogd meer tijd in te zetten in ontwikkeling van nieuwe parels.
2.4 Projecten en programma’s Om de iconen handen en voeten te geven, zijn er pilots en onderzoeksprojecten nodig. Ze zorgen voor inhoudelijke versterking van het werk van het VIC en geven extra input en mogelijkheden voor communicatie. Het gaat om projecten van het VIC zelf of van derden en om programma’s. Bij deze projecten en programma’s heeft VIC vaak een initiërende en adviserende rol en begeleidt ze dikwijls, juist vanwege het belang om de identiteit te bewaken en ze tot wasdom te laten komen. Ook worden er afspraken gemaakt over een rol van het VIC in de communicatie. 13
Er zijn drie belangrijke programma’s die een nauwe relatie hebben met iconen van het VIC. Het eerste is de “Proeftuin Natura 2000” (tot 2018) van LTO Noord en de provincies Noord-Holland, Utrecht en ZuidHolland waarbij mogelijk de waterschappen nog aansluiten. Het tweede is het “Programma Systeeminnovatie in de Veenweiden” van de provincie Zuid-Holland (met een looptijd tot en met 2016). Bij dit programma wordt ook de programmasturing ondergebracht door het VIC. Het derde programma “Nutriënten Rijn-West “heeft een nauwe relatie met de iconen van het VIC. De samenwerking daarin vindt zijn basis in een door het bestuur van het VIC mede-ondertekend convenant. Alle programma’s en projecten hebben een eigen begroting- en dekkingsplan. De personele inzet is in sommige gevallen wel betaald uit de middelen van het VIC. Hieronder geven we van enkele projecten en programma’s een uitleg inclusief de beschrijving van de rol van het VIC in 2014.
2.4.1. Het Kennis Transfer Centrum Zegveld (voormalige proefboerderij) In 2014 heeft het VIC bijgedragen aan de ontwikkeling van de voormalige proefboerderij tot het huidige Kennis- en Transfercentrum. In januari kwam de coöperatie van circa 40 agrariërs en en een tiental organisaties tot stand die de proefboerderij hebben gekocht, mede met financiering van de Rabobank en het Groenfonds. De coöperatie beoogt gelden te halen uit het verzamelen van data over de veenweiden en het faciliteren en delen van kennis. Project kennisloket Het VIC heeft bijgedragen aan het businessplan en de zoektocht naar een gezonde financiële basis. Na de koop heeft het VIC in opdracht van KTC een kennisloket ingericht waar onderzoeksgegevens over waterkwaliteit, grondwaterpeilen en bedrijfsopbrengsten worden verzameld. Dit kennisloket wordt voor vijf jaar gefinancierd door de drie provincies via de Stuurgroep Groene Hart. Er ligt een plan van aanpak voor de activiteiten op de proefboerderij. Een initiatief van onderwijsorganisatie Aeres om het Agrarisch Hoger Onderwijs een impuls te geven is hierin opgenomen. Tevens ligt er een verbouwingsplan voor een nieuwe onderwijsfaciliteit. Hiervoor heeft het KTC inmiddels dekking gevonden waardoor de verbouwing in 2015 kan starten. Dit biedt ook weer meer onderwijsmogelijkheden binnen icoon Dairy Triangle. De meerwaarde van samenwerking is verkend en heeft geresulteerd in een samenwerkingsovereenkomst van het VIC met KTC.
2.4.2. Programma systeeminnovatie veenweiden Zuid-Holland Het programma Systeeminnovatie in de Veenweiden is begin 2014 opgesteld door het VIC op verzoek van de provincie Zuid-Holland. Met dit programma willen de provincie en het VIC een ontwikkeling in de veenweiden in gang zetten. Een ontwikkeling naar nieuwe landbouwbedrijven, aangepast aan de eisen van de tijd (minder emissies naar lucht en water, kringlopen sluiten, gemiddeld hogere grondwaterstanden tegen bodemdaling, lagere kosten) en met meer diversiteit in producten en diensten. Duurzaam voor de omgeving, maar ook duurzaam door economisch sterk te zijn en de basis te zijn voor de zuivelketen en mogelijk andere ketens. Het VIC zorgt voor de uitvoering van dit programma met 1,6 miljoen cofinanciering van de provincie ZuidHolland. De overige financiering komt van andere partijen, die per project kunnen wisselen. De beschikking van Zuid-Holland is op 27 november 2014 tijdens een feestelijke bijeenkomst overhandigd door gedeputeerde Han Weber aan bestuursvoorzitter Jan Heijkoop. Het programma bestaat uit vier thema’s met daaronder diverse onderzoeken, pilots, experimenten en kennisdeling. De thema’s zijn Veenweiden beweiden, Sturen met Water, Aquatische Landbouw en Biomassa Verwaarden.
14
2.4.3. Proeftuin veenweiden Het VIC is het afgelopen jaar nauw betrokken geweest bij diverse ontwikkelingen die leiden tot een efficiënter mineralengebruik (kringlooplandbouw) en een reductie van ammoniak-emissie die als ‘randvoorwaarde’ gezien kan worden. Bovendien is het VIC sterk betrokken geraakt bij diverse innovaties die zowel in de stal als in de weide de ammoniak reduceren. Denk daarbij aan de cropsensor, mesttoedieningsapparatuur en de doorontwikkeling van kringlooplandbouw die de stikstofefficiëntie verhogen en de ammoniakemissie beperken. Dit proces heeft geleid tot het programma Proeftuin Veenweiden waarvan het VIC initiatiefnemer is. Het programma zal door anderen worden getrokken. In 2015 wordt er een programmaleider aangesteld vanuit de LTO. Het VIC zal mede de invulling van het programma bepalen en zal een taak krijgen in de begeleidingscommissie, klankbordgroep of stuurgroep. Binnen dit traject zal WUR de kennis gaan ontwikkelen en de Agrarische Natuurverenigingen betrekken. VIC’s aanjaagrol wordt mogelijk een adviesrol. Door het ontbreken van financiering is het aanjaagwerk binnen dit programma blijven liggen.
2.5 Diverse werkzaamheden VIC Het VIC ontving diverse verzoeken en uitnodigingen om te participeren bij bijeenkomsten of om kennis te leveren. De belangrijkste zijn: Zitting in de Werkgroep Energie van de Gebiedscommissie Utrecht-West, onderdeel van de Utrechtse Agenda Vitaal Platteland. Bijdragen aan het innovatieprogramma Krimpenerwaard en innovatieprogramma Veen Noord-Holland Bijdragen aan de landbouwvisie Friesland, inhoudelijke bijdrage workshopbegeleiding Projectleiding en onderzoek binnen project “Ruigteland en Rietland” Boeren in de veenweiden Proeven met steenmeel vanuit praktijknetwerk: bijdrage projectbegeleiding en onderzoek Opstellen van een subsidieregeling onderwaterdrainage voor de provincies Zuid-Holland en Utrecht. Bijdragen aan projecten “grasfraffinage” en “grasrassen en ammoniakemmissie” van het Louis Bolkinstituut.
2.6 Tot stand koming Meerjarenprogramma 2015-2019 In 2014 heeft het VIC met hulp van personele inzet van de provincie Zuid-Holland een Meerjarenprrogramma 2015 - 2019 geschreven. Voor dit programma is input geleverd vanuit de financiers en partners van het VIC die hun reactie gaven tijdens gesprekken en bijeenkomsten. De speerpunten van de financiers hebben een plekje gekregen in de beoogde iconen. Input kwam ook uit het evaluatierapport “Verder met VIC” uitgevoerd in opdracht van de Stuurgroep Groene Hart. Deze evaluatie gaf belangrijke feedback ten aanzien van de P&C cyclus en de communicatie van het VIC.
15
3. De VIC-organisatie & organogram Het VIC is een onafhankelijke stichting met een kleine werkorganisatie, een stichtingsbestuur en een programmaraad die adviseert. In onderstaand organogram (figuur 2) is de VIC-organisatie in relatie tot het netwerk afgebeeld.
STICHTING VIC
PARTNERS
BESTUUR
PROGRAMMARAAD
FINANCIERS
WERKORGANISATIE
PRAKTIJKNETWERKEN
PROVINCIE ZUID-HOLLAND
PROVINCIE NOORD-HOLLAND
DIRECTEUR INNOVATIE MAKELAAR
OFFICE MANAGER
PROVINCIE UTRECHT
ZES WATERSCHAPPEN IN GROENE HART EN LAAG HOLLAND INNOVATIE MAKELAAR
LTO NOORD
INNOVATIE MAKELAAR
SAMENWERKING KTC PROEFBOERDERIJ ZEGVELD
INNOVATIE MAKELAAR
SPEERPUNTEN LANDBOUW
BIOMASSA
WATER
BODEM
PPP AGRO ADVIES
ICONEN EN INNOVATIEPARELS CAH VILENTUM
WUR LIVESTOCK RESEARCH
SYSTEEMINNOVATIEPROGRAMMA
STUURGROEP GROENE HART
PROJECTEN GEMEENTEN
ONDERWIJSINSTELLINGEN
FRIESLAND CAMPINA
LOUIS BOLK INSTITUUT
PROJECTEN en PROGRAMMA'S onder verantwoordelijkheid van anderen
...
16
SYSTEEM INNOVATIE
3.1 Bestuur Het bestuur is vier keer bijeen geweest in 2014. Daarnaast waren er bestuurlijke overleggen met het Waterschap, Stuurgroep Groene Hart en met de gedeputeerden. Het bestuur bestaat uit: Jan Heijkoop (voorzitter) Hans van der Vlist Kees Wantenaar André van der Zande Peter van Steensel (secretaris/penningmeester) De leden hebben zitting op persoonlijke titel. De secretaris is lid van het bestuur uit hoofde van de functie directeur programmabureau Groene Hart.
3.2 De Programmaraad In 2013 is een programmaraad ingesteld als adviesorgaan en klankbord voor het bestuur en de directeur. De leden van de programmaraad zijn benoemd door het bestuur en zijn lid op persoonlijke titel, al is bij de samenstelling wel gekeken dat zowel overheid, onderzoek, onderwijs en bedrijfsleven zijn vertegenwoordigd en is ook gelet op een brede inhoudelijke expertise. De programmaraad adviseert over het inhoudelijke deel van het werkprogramma en de activiteiten van het VIC. De programmaraad bepaalt haar eigen agenda en reageert niet alleen op voorstellen vanuit bestuur of de werkorganisatie van het VIC maar komt ook zelf met voorstellen. De programmaraad heeft een eigen voorzitter. De secretaris van de programmaraad vanuit het VIC is Erik Jansen. De directeur van het VIC is aanwezig bij de vergaderingen van de programmaraad. De programmaraad bestaat uit: Arie Verhorst, voorzitter LTO Zuid-Holland, voorzitter programmaraad Prof. Dr. Jos Verhoeven, Universiteit van Utrecht, biologie; Coördinator Hotspot Ondiepe wateren en veenweidegebieden uit het programma Kennis voor Klimaat. Ir. Frank van der Bolt, Alterra, hoofd Integraal water en stroomgebiedmanagement Ton Breure, Prof Ecological Risc Management Radboud Universiteit, hoofd afdeling Ecological Risc Management RIVM. Allard van Leerdam, eco-hydroloog van Staatsbosbeheer, regio Zuid-Holland en Utrecht. Menko Wiersema, sr. beleidsmedewerker provincie Zuid-Holland. Guus Beugelink, sr. beleidsadviseur Ruimte en Water bij het Planbureau voor de Leefomgeving, hoogheemraad Stichtse Rijnlanden namens Water Natuurlijk. Nils den Besten, melkveehouder, AB Midden Nederland, Rabobank Merwestroom. Jan Kempers, Manager Sustainable Development at Heineken Nederland Supply. Nico Beun, Innovatienetwerk. Simon Ruiter, bestuurslid Friesland Campina. Na het opstartjaar 2013 was 2014 voor de programmaraad het eerste volledige jaar dat ze in functie waren. De programmaraad is in 2014 drie keer bij elkaar geweest. Een bijeenkomst was gericht op Aquatische landbouw, met een veldbezoek aan het Ilperveld, wat weer nieuwe inzichten en ideeën voor dit icoon heeft opgeleverd. De andere twee bijeenkomsten stonden in het teken van het nieuwe meerjarenprogramma, en de opmerkingen van de programmaraad zijn voor het werkprogramma gebruikt.
17
De verslagen van de programmaraad gaan ter kennisname naar het bestuur. Verder leveren de bijeenkomsten van de programmaraad directe input voor de medewerkers van het VIC, door deelname van de directeur en een of meer medewerkers van het VIC aan de vergaderingen van de programmaraad. De voorzitter van de programmaraad heeft in 2014 tijdens een bestuursvergadering met het bestuur gesproken over de bevindingen van de programmaraad en het functioneren van de programmaraad. Uit de evaluatie van het VIC, het gesprek tussen bestuur en voorzitter en de bespreking daarvan in de programmaraad is geconcludeerd dat de zichtbaarheid van de programmaraad voor de buitenwereld vergroot kan worden. Daarom wordt er in de nieuwsbrieven van het VIC een interview met een van de programmaraadleden geplaatst. Ook is gezegd dat er meer interactie moet komen tussen het bestuur en de raad. Daarom is afgesproken een bestuurslid uit te nodigen voor bijeenkomsten van de programmaraad. In 2014 zijn er geen bestuursleden aanwezig geweest bij de vergaderingen van deze raad.
3.3 Werkorganisatie Frank Lenssinck is als directeur verantwoordelijk voor de kwaltieit, de aansturing van het team en is het aanspeekpunt voor externen. Frank is daarnaast innovatiemakelaar voor icoon Dairy Triangle en Veenweiden Beweiden, voert het secretariaat voor het bestuur en doet samen met de officemanager het administratieve werk. Frank Lenssinck is in dienst bij de WUR en werkt gedetacheerd voor de Stichting VIC voor 0,6 FTE. De officemanager Anna Koornneef werkt full-time voor het VIC op detacheringsbasis vanuit PPP-Agro advies. Zij doet het administratieve werk, het secretariaat, begeleidt studenten binnen Dairy Triangle en regelt de excursies, zaalhuur en communciatie. Voor het Syteeminnovatieprogramma, secretariaatswerk voor programmaraad en voor icoon Sturen met Water werkte Erik Jansen bij het VIC, eerst via detachering vanuit programmabureau Groene Hart, later als ZZP-er. Zijn inzet is circa 0,4 FTE. Innovatiemakelaar Joke Stoop is ingehuurd om het icoon Aquatische landbouw vorm te geven. Zij is voor circa 0,3 FTE aan de slag geweest voor het VIC. Er was geen aparte formatie voor de de planning en control cyclus en communicatie. Duidelijk is dat alle betrokkenen op meerdere terreinen inzetbaar waren en dat is ook nodig voor een kleine organisatie in opbouw. De werkorganisatie was qua bemensing verder aangevuld met Jantien Oostijen die vanuit de provincie Zuid Holland, om niet beschikbaar is gesteld. Naast deze basisformatie voor de kerntaken van het VIC zijn de drie innovatiemakelaars en de officemanager ook ingezet voor taken binnen projecten en programma’s. Voor de projecten is daarnaast gebruik gemaakt van inhuur van derden en stagiaires.
3.4 Samenwerking In het organogram (figuur 2) wordt een aantalsamenwerkingspartners genoemd. Samenwerking is belangrijk voor het VIC. Zo kan met een kleine organisatie een grotere impact worden verkregen. Enkele relaties worden hier toegelicht: Praktijknetwerken (PPP-Agro Advies, CAH Vilentum, WUR Livestock Research en Louis Bolk Instituut) In een praktijknetwerk wordt samen met de ondernemers actief geleerd door toepassingen en zo mogelijk experimenten op de eigen melkveebedrijven. Op die manier wordt de toepasbaarheid van innovaties in de praktijk getoetst. Zo is er in het praktijknetwerk ‘Slaap Zacht’ bijvoorbeeld een groep ondernemers aan de slag gegaan met de teelt van Miscanthus (Olifantengras) als alternatief strooiselmateriaal. Een andere groep ondernemers heeft in het praktijknetwerk ‘Goed bodembeheer op veen boert beter’ een checklist ontwikkeld om de bodemkwaliteit te beoordelen en de daarbij behorende maatregelen om de bodemkwaliteit op veengrond te verbeteren. Bij de ontwikkeling en uitvoering van
18
praktijknetwerken werkt het VIC samen met PPP-Agro Advies, CAH Vilentum, WUR Livestock Research en Louis Bolk Instituut. Cooperatie Kennis Transfer Centrum, voormalige proefboerderij De samenwerking met KTC is belangrijk voor het werk van de innovatiemakelaars omdat op de voormalige proefboerderij innovaties getest en gedeeld kunnen worden die raakvlakken hebben met de iconen van het VIC. In 2014 kwam de koop tot stand en hebben VIC en KTC een samenwerkingsovereenkomst gesloten om gedurende minimaal 5 jaar het kennisloket te zijn voor innovaties in de veenweiden. Christelijke Agrarische Hogeschool (CAH) Vilentum in Dronten In 2014 is de samenwerking met CAH Dronten geintensiveerd bij het opleiden van studenten tot “veenweidenboer”. Het ontwerp Dairy Triangle wordt binnen de CAH geïmplementeerd.
3.5 Huisvesting Het VIC huurt de huidige locatie van KTC Zegveld en deelt kantoorruimte met KTC en PPP-Agro Advies.
4. Evaluatie van het VIC In 2014 is, in opdracht van de Stuurgroep Groene Hart, het Veenweiden Innovatiecentrum geëvalueerd door het bureau Rijnconsult. Uit de evaluatie bleek dat er in twee jaar veel tot stand is gekomen. Het belang van het VIC is door de stakeholders breed onderkend. In de evaluatie zijn de successen en de verbeterpunten geformuleerd. De spiegel die Rijnconsult voorhoudt in de evaluatie wordt grotendeels herkend door het bestuur. In 2014 hebben het bestuur en de werkorganisatie dan ook enkele verbeteringen doorgevoerd waar we hieronder verder op ingaan: Rol van de Stuurgroep Groene Hart is verduidelijkt De rol van de stuurgroep Groene Hart is verwarrend. Veel partijen vermoeden dat de stuurgroep als opdrachtgever optreedt voor het VIC. Voor de buitenwereld komt de stuurgroep over als sturend. Ook is het niet handig dat de Stuurgroep Groene Hart is afgevaardigd in het bestuur. In het Meerjarenprogramma is de rol van de Stuurgroep duidelijk verwoord en eind 2014 heeft de directeur van het programmabureau Groene Hart afstand gedaan van zijn rol als bestuurder van het VIC. Het bestuursmodel is verbeterd Het bestuurswerk is naar aanleiding van de evaluatie geïntensiveerd. Het bestuur is intensief betrokken geweest bij het tot stand komen van het Meerjarenprogramma en bij het komen tot financieringsafspraken. Tevens is er een directiestatuut gemaakt waarin de taken en verantwoordelijkheden van bestuur en werkorganisatie nader zijn omschreven. Er is een start gemaakt met de professionalisering van de werkorganisatie Een van de adviezen is om de werkorganisatie te professionaliseren en om tijd vrij te maken voor de directeur om te netwerken en innovatieve ideeën te ontwikkelen. In het laatste kwartaal is daarom een programmasecretaris aangesteld die moet gaan zorgen voor onder andere organisatie van bestuursvergaderingen, PenC cyclus, informatievoorziening financiers, coördinatie van marketingactiviteiten naar stakeholders en de intensivering van de communicatie. Deze rol was nieuw en niet voorzien. Het betekent ook een uitbreiding van de kern van het VIC team en een verhoging van de begroting. De programmasecretaris is voorlopig aangesteld voor circa twee dagen per week. De rol van de Programmaraad is aangescherpt De Programmaraad heeft een duidelijke rol gehad bij de tot stand koming van het Meerjarenprogramma. Zie ook H. 3.2.
19
Bijlage 1 Overzichtstabel beoogde, gerealiseerde- en uitgestelde activiteiten 2014
Icoon:
Beoogde resultaten /activiteiten werkprogramma 2014
Gerealiseerd in 2014:
Veenwijzer
Implementatie van de veenwijzer in strategieontwikkeling voor melkveehouders en hun bedrijfsadviseurs
LiveStock research heeft de verbeterde versie van de Veenwijzer opgeleverd en via het web beschikbaar gesteld. De Veenwijzer wordt gebruikt via adviseurs en in studiegroepen. VIC heeft de Publiciteit gegenereerd, de aansturing verzorgd en adviezen gegeven voor de projectafronding.
n.v.t.
Sturen met Water
Uitwerking van het programma uitvoering van het veldexperiment Sturen op nutriënten en start van het deelproject Modelpolder Actieve benadering partner en relaties.
Financiering deelprojecten Modelpolder en Sturen op Nutriënten is rond. Definitiestudie uitgevoerd in opdracht van STOWA en Stuurgroep Groene Hart Draagvlak vergroot voor het thema Diverse presentaties gegeven Excursies Nominatie voor de Waterinnovatieprijs Community of practice mee opgericht voor peilgestuurde drainage
Haalbaarheids- en definitiestudie is vertraagd Start van deelprojecten Sturen op Nutriënten en Modelpolder is uitgesteld tot 2015 Doelgroep agrariers beperkt betrokken Communicatie over de resultaten richting partners en financiers.
Veenweiden Beweiden
Verhogen vakmanschap bij veehouders in het veenweidengebied waarbij ondersteunende kennis en tools mede worden ontwikkeld. Uitbouw van de ‘weidevakmail’ Professionalisering van de farmwalk Ontwikkeling van de ruw eiwit sensor (samen met BLGG) Verkennen mogelijkheden concept Pure graze in de veenweiden (i.s.m. Natuurhoeve) Ontwikkeling Autobordercollie Netwerk grote grazers (systeemontwerp beweiding voor 250+ weidebedrijven als wenkend perspectief voor snelle groeiers) Ontwerp businesscase grasraffinage waarbij de inefficiënte mineralenstromen bij beweiding geoptimaliseerd worden (i.s.m. Stichting Courage en Grassa BV) ‘Saladebuffet bij weidegang’ om te streven naar een hogere grasproductie en gezonder rantsoen
Het vakmanschap rondom beweiden in de veenweiden is op de kaart gezet door: Een drukbezochte veenweiden vakdag rondomd het icoon De introductie van de nieuwsbrief “De Weideman” die speciaal geschreven wordt voor de agrariërs. Deze wordt veel gelezen. Het agenderen van Veenweiden beweiden in diverse gremia. Introductie van de farmwalk als kennisuitwisselingsen leerinstrument. Weidegang. Klik hier voor informatie over de farmwalk. Er is meegewerkt aan de ontwikkeling van een modern weidemanagement-tool “autobordercollie” dat maatgerichte beweidingssystemen voor de veenweiden mogelijk maakt. Uit het icoon is een deelproject ‘Robot en weidegang’ van het Systeeminnovatieprogramma voortgekomen dat komende jaren uitgevoerd gaat worden. Meetmethode is in ontwikkeling voor meting ruweiwit in voer.
Een verkenning naar oplossingen voor leverbot. Verkennen van de mogelijkheden van het concept Pure graze in de veenweiden (i.s.m. Natuurhoeve) Netwerk grote grazers is in ontwikkeling., maar vertraagd. (systeemontwerp beweiding voor 250+ weidebedrijven als wenkend perspectief voor snelle groeiers) Ontwerp businesscase grasraffinage waarbij de inefficiënte mineralenstromen bij beweiding geoptimaliseerd worden (in samenwerking met Stichting Courage en Grassa BV) ‘Saladebuffet bij weidegang’ om te streven naar een hogere grasproductie en gezonder rantsoen (in samenwerking met Agrifirm en Innoseeds/Barenbrug) is in ontwikkeling maar vertraagd. Ontwikkeling van een systeemontwerp beweiden op grootschalige veenweidenbedrijven. Communicatie over de resultaten richting partners
20
Uitgestelde activiteiten a.g.v. uitblijven financiering
Icoon:
Beoogde resultaten /activiteiten werkprogramma 2014
Gerealiseerd in 2014:
Twee studenten gaan zich bezighouden met beperkt beweiden- , graasgraan en voeding tijdens beweiden. Beoogd resultaat 2014: Ontwikkeling van een stevige basis voor weidevakmanschap in de veenweiden resulterend in een systeemontwerp beweiding op grootschalige veenweidebedrijven.
Uitgestelde activiteiten a.g.v. uitblijven financiering en financiers.
Dairy Triangle
Verankering van de veenweiden in het Hoger Agrarisch onderwijs met een verbreding naar het Universitair onderwijs en een verdieping naar water. Begeleiding studenten Ontwikkeling onderwijsfaciliteit op het VIC
Het concept Dairy Triangle is door de CAH in Dronten volledig geaccepteerd en heeft daarmee een ‘eigenaar’ gekregen. Begeleiding studenten ism PPP-agroadvies en KTC Excursies voor het MBO georganiseerd Onderwijs betrokken bij innovatie- en vakdagen Ontwikkeling onderwijs faciliteit op het VIC. Groepjes studenten zijn aan de slag geweest met lesmateriaal Dairy Triangle.
ontwikkeling Dairy Triangle inbedding van het concept in het HBO- en MBO onderwijs. betrekken van universiteiten ontwikkeling lesmateriaal communicatie, bijeenkomsten, gesprekken Meer studentenbegeleiding Betere communicatie over het icoon naar partners en financiers
Aquatische landbouw
Eerste contouren van een VeenweidenVisketen in beeld gebracht Verkenning van mogelijke andere teelten in of op het water in de tertiaire watergangen.
Er is een eerste verkenning uitgevoerd naar veenweidenvis. Er volgt in 2015 een verdere verkenning op 7 pilotbedrijven Er is in Zegveld een proef voor visteelt aangelegd Studenten van de WUR hebben een lijst van alternatieve gewassen voor de veenweiden samengesteld. De cranberry is als alternatieve teelt persepctiefvol gebleken Er iseen eerste verkenning gedaan naar kroos
Verkenning haalbaarheid alternatieve teelten Kroos en Veenmos zijn maar gedeeltelijk uitgevoerd. Er zijn niet of nauwelijks bijeenkomsten georganiseerd voor stakeholders ten behoeven van verkijgen feedback en draagvlak voor alternatieve teelten. Communicatie over het icoon richting parters en financiers
Innovatieparels
Een aantal innovatieparels uitgewerkt tot potentieel icoon n.a.v. vragen van stakeholders.
Innovatieparel infra is verheven tot icoon agrologistiek. Miscanthusteelt was een parel in 2014 en wordt een onderdeel van project “hoogwaardige verwerking biomassa”, binnen het Systeem Innovatieprogramma.
21
Het VIC had beoogd meer tijd in te zetten in ontwikkeling van parels tot iconen.
Bijlage 2 Overzicht excursies, bijeenkomsten VIC 2014 Datum
Thema
Gerelateerd aan icoon of speerpunt Veenweiden beweiden
In samenwerking met
o.a. Nutriënten en waterkwaliteit
Provincie Utrecht
o.a. Nutriënten en waterkwaliteit, beperking bodemdaling
LTO Noord
Veenweiden beweiden
CAH
Totaal
HDSR
Onderwaterdrainage
Beperking bodemdaling
Beweiding
Veenweiden beweiden
PvdA fractie Amstel, Gooi en Vecht Livestock Research/ Stichting Weidegang Groenhorst Emmeloord
7 feb
Excursie voorlichters Agrifirm
3 mrt 27 mrt
Bezoek bestuurders vanuit provincie Friesland en Wetterskip Fryslan Excursie LTO Noord
27 mrt
Excursie CAH studenten
28 mrt
1 apr
Werkbezoek Peter Heij, DG Ruimte en Water van I&M Werkbezoek mevrouw Jacobi, Tweede Kamer PvdA Praktijkschool weidecoaches
3 apr
Excursie Groenhorst Emmeloord
Veenweiden breed
4 apr
Praktijkschool weidecoaches
Beweiding
o.a. kringloop, veenweiden beweiden, onderwaterdrainage Veenweiden beweiden
8 apr
Praktijkschool weidecoaches
Beweiding
Veenweiden beweiden
21 mei
Veenweiden breed
o.a. sturen met water, beperking bodemdaling etc.
27 mei
Bijeenkomst HDSR en medewerkers belastingsamenwerking incl. excursie VIC Exursie studenten Inholland 2e jaars
Veenweiden breed
Inholland
3 jun
Werkbezoek waterschap Rijnland
Waterbeheer
10 jun
Excursie ledenraad Agrifirm
Veenweiden breed
30 jun
Werkbezoek provincie Zuid-Holland
10 jul
Veenweidenvakdag 'Wat het gras wil'
N-aanpak Nieuwkoopse Plassen Vakkennis grasland
o.a. veenweiden beweiden, beperking bodemdaling etc. o.a. sturen met water, beperking bodemdaling etc. o.a. veenweiden beweiden, nutriënten en waterkwaliteit, boeren in de veenweiden o.a. nutriënten en waterkwaliteit, beperking bodemdaling etc.
PPP, CAH en WUR LR
27 aug
Ambtelijke Watertafel
VIC breed
o.a. veenweiden beweiden, nutriënten en waterkwaliteit, boeren in de veenweiden VIC breed
9 sep
Excursie Achmea Agro
Veenweiden breed
Achmea Agro
20 sep
Excursie gemeente Leerdam (gekoppeld aan bezoek Woerden) Bezoek Statenleden 3 Groene Hart provincies
Water
9 okt
Slotensymposium
Sloten
29 okt
Veenweiden breed
13 nov
Bezoek comissaris koning, provincie Utrecht, dhr. Van Beek + delegatie Bezoek stuurgroep en waterschappen
19 nov
Excursie 2e jaars studenten CAH
27 nov
Innovatiedag (13e) 'Verborgen rendement' (afgelast i.v.m. vogelgriep).
o.a. veenweiden beweiden, boeren in de veenweiden, bodemdaling etc. Sturen met Water, nutriënten en waterkwaliteit o.a. bodemdaling, nutriënten en waterkwaliteit, aquatische landbouw etc. o.a. nutriënten en waterkwaliteit, sturen met water, aquatische landbouw etc. o.a. veenweiden beweiden, nutriënten en waterkwaliteit etc. o.a. sturen met water, beperking bodemdaling etc. o.a. boeren in de veenweiden, veenweiden beweiden, bodemdaling etc. o.a. veenweiden beweiden, bodem etc.
7 apr
25 sep
Veenweiden en bodem Erik dagvoorzitter veenweiden breed Activiteiten VIC/Veenweiden breed Excursie Veenweiden beweiden Veenweiden breed
Veenweiden breed
Veenweiden, focus op water Veenweiden breed
Verborgen rendement melkveebedrijf
22
Louis Bolk Instituut
Livestock Research/ Stichting Weidegang Livestock Research/ Stichting Weidegang HDSR
Rijnland Agrifirm
Provincie Zuid-Holland
6 waterschappen
Gemeente Leerdam Programmabureau Groene Hart Alterra
Gemeente Woerden Programmabureau Groene Hart CAH
Bijlage 3 Overzicht studententrajecten 2014 Studenten worden betrokken bij actuele/innovatieve thema's in de veenweiden, om ze klaar te stomen voor toekomstige werkveld van nu hun studie. Door studenten te laten experimenteren maken zij kennis met innovatieve onderwerpen en de praktijk van de veenweiden. De resultaten van de studentenstudies worden o.a. gepresenteerd in praktijknetwerken, bij innovatiedagen, de resultaten worden ook gecommuniceerd via bijvoorbeeld de Nieuwe Oogst en de website van VIC. Datum
Titel/thema
Naam student
sept 2013 jan 2014 sept 2013 jan 2014 sept 2013 jan 2014 sept 2013 jan 2014 sept 2013 maart 2014 sept 2013 maart 2014 sept 2013 jan 2014 sept 2013 jan 2014 sept 2013 jan 2014 sept 2013 jan 2014 nov 2013 maart 2014 feb - mei 2014 feb - juni 2014 feb - juni 2014 feb - juni 2014 feb - juni 2014 feb - juni 2014 juli - sept 2014 sept - nov 2014 sept 2014 jan 2015 sept 2014 jan 2015 sept 2014 jan 2015 sept 2014 jan 2015 Sept .2014 jan 2015 sept 2014 jan 2015 sept 2014 jan 2015 sept 2014 jan 2015
Ruigtelandgewas als veevoeding
Jeroen Weijenberg Arwin Stoop
Ruigtelandgewas als veevoeding Effect van hooirantsoen op melkproductie/samenstelling (netwerk) Effect van hooirantsoen op melkproductie/samenstelling (netwerk) Dichtheid van de graskuil
Magreet Westra
Dichtheid van de graskuil
Chiel Herder
Modelpolder Negentienhoven- Sturen met Water Modelpolder Negentienhoven- Sturen met Water Modelpolder Negentienhoven- Sturen met Water Modelpolder Negentienhoven- Sturen met Water 90% grasdieet (netwerk)
Bob Bekkers
Fosfaat bodembenutting
Rozemarijn Karsemeijer Patrick van Schaik Youri Egas
Pieter Pasterkamp Bas Nijboer
Frank Bisschop Michiel Schipper Desiree Vermeulen Gerrit Slob
Draagvlak voor draagkracht (netwerk) Robotmelken en weidegang NH3 emissie bij uitrijden van drijfmest
Teun van Tunen Sander Wijgman Rick Greuter
NH3 emissie bij uitrijden van drijfmest NH3 emissie bij uitrijden van drijfmest Ideale veenweidekoe
Wouter van Mierlo Janna de Kort
Grootschalig beweiden Grootschalig beweiden
Grootschalig beweiden
Edwin van der Beek Gerben Roseboom Thom Huitema
Ruigteland als ruwvoer in de melkveehouderij Ruigteland als ruwvoer in de melkveehouderij Energie efficiëntie melkveehouderij
Willemke Binnendijk Rianne Manders Dick Ballast
Energie efficiëntie melkveehouderij
Niels Breij
Energie efficiëntie melkveehouderij
Ludwig Oevermans
Grootschalig beweiden
23
Speerpunt/ Icoon Biomassa
School
Biomassa
CAH Dronten
Boeren in de veenweiden Boeren in de veenweiden Boeren in de veenweiden Boeren in de veenweiden Nutriënten en waterkwaliteit Nutriënten en waterkwaliteit Nutriënten en waterkwaliteit Nutriënten en waterkwaliteit Veenweiden beweiden Nutriënten en waterkwaliteit Beperking bodemdaling Veenweiden beweiden Boeren in de veenweiden Boeren in de veenweiden Boeren in de veenweiden Veenweiden beweiden Veenweiden beweiden Veenweiden beweiden Veenweiden beweiden Veenweiden beweiden Biomassa
CAH Dronten
Biomassa
CAH Dronten
Boeren in de veenweiden Boeren in de veenweiden Boeren in de veenweiden
CAH Dronten
CAH Dronten
CAH Dronten CAH Dronten CAH Dronten Inholland Delft Inholland Delft Inholland Delft Inholland Delft Van Hall Larenstein HAD Den Bosch CAH Dronten Inholland Delft CAH Dronten CAH Dronten CAH Dronten Inholland HAS Den Bosch CAH Dronten CAH Dronten CAH Dronten CAH Dronten
CAH Dronten CAH Dronten
sept 2014 jan 2015 sept .2014 jan 2015 sept .2014 jan 2015 okt 2014 - feb 2015
Natte teelten in het veenweidengebied
Edward Dierick
Natte teelten in het veenweidengebied
Samantha Dooijenburg Steven Campbell Anton van der Zalm
Natte teelten in het veenweidengebied Praktijknetwerk veenbagger
24
Aquatische landbouw Aquatische landbouw Aquatische landbouw Boeren in de veenweiden
Inholland Inholland Inholland HAS Den Bosch
