Inleiding Aan de binnenkant van de baarmoeder zit een laagje slijmvlies. Soms komen stukjes van dit slijmvlies buiten de baarmoeder terecht. Dit noemt men endometriose. De meeste vrouwen merken hier niets van, maar sommige vrouwen krijgen door endometriose pijn tijdens de menstruatie. Andere vrouwen hebben steeds buikpijn, ook als ze niet ongesteld zijn. En een aantal vrouwen met endometriose wordt moeilijk zwanger. De ziekte is gelukkig niet levensbedreigend. Een behandeling is alleen nodig als u klachten hebt. U krijgt dan medicijnen en/of een operatie. Endometriose gaat niet meer over, maar na de overgang verdwijnen de klachten meestal.
Wat is endometriose? Wat doet het baarmoederslijmvlies? Bij wie komt endometriose voor? Hoe ontstaat endometriose? Welke klachten geeft endometriose? Hoe wordt endometriose vastgesteld? Moet endometriose worden behandeld? Hoe wordt endometriose behandeld? Zwanger worden Tot slot Meer informatie
2 3 4 4 5 6 8 9 11 11 11
Wat is endometriose? Het endometrium is het slijmvlies van de baarmoeder. Normaal gesproken zit dit slijmvlies alleen in de baarmoederholte. Bij endometriose zijn stukjes van het slijmvlies buiten de baarmoeder terechtgekomen. Het zit dan bijvoorbeeld: • in de buikholte • op of in de eierstokken • op de ophangbanden van de baarmoeder • tussen de baarmoeder en de blaas • tussen de baarmoeder en de endeldarm • in de darmwand • diep in de wand van de baarmoeder zelf (dit heet adenomyose) Het slijmvlies kan op nog andere plaatsen in het lichaam terechtkomen, maar dat gebeurt bijna nooit. Het slijmvlies zit aan de buitenkant van de organen, of is er diep in gegroeid.
1 Endometriose
2
Wat doet het baarmoederslijmvlies?
Bij wie komt endometriose voor?
Het slijmvlies in de baarmoeder wordt iedere
Endometriose komt voor bij vrouwen in de vruchtbare jaren, en slechts zelden
maand dikker. Dit is de voorbereiding op een
vóór de eerste menstruatie en/of na de laatste menstruatie. Naar schatting heeft
zwangerschap. Als u niet zwanger bent,
1 op de 5 vrouwen die menstrueren last van endometriose. Sommige vrouwen
breekt de slijmvlieslaag na ongeveer vier
hebben een grotere kans op endometriose dan andere vrouwen.
weken weer af en gaat bloeden. Het bloed
Uw kans op endometriose is verhoogd als:
komt met wat slijm naar buiten: dit is de
• uw moeder of zus endometriose heeft;
menstruatie.
• u al vanaf jonge leeftijd menstrueert en laat in de overgang komt;
Zie voor meer informatie hierover de brochure
• u niet (of niet vaak) zwanger bent geweest;
Normale cyclus.
• uw cyclus kort is waardoor u vaak menstrueert (u bent bijvoorbeeld iedere drie weken ongesteld).
De stukjes slijmvlies die buiten de baarmoederholte in de buik zitten, doen hetzelfde. Zij groeien iedere maand aan, breken af en gaan bloeden. Dit bloed
Hoe ontstaat endometriose?
kan echter niet naar buiten. Het komt terecht in de buikholte, in de eierstok of
Hoe endometriose ontstaat, is niet bekend. We denken dat verschillende
tussen de baarmoeder en de blaas of endeldarm. In de eierstok ontstaan soms
factoren invloed kunnen hebben.
een soort holten die gevuld zijn met (oud) bloed. Men noemt deze holten
• Tijdens de menstruatie kan wat bloed met endometrium terug vloeien en in de
endometriomen (zie figuur).
buikholte terechtkomen.
Tijdens en na de overgang stopt de groei en afstoting van het slijmvlies. Ook de
• Endometriose komt in bepaalde families vaker voor dan in andere.
stukjes buiten de baarmoeder groeien dan niet meer. Ze zitten er nog wel, maar
• In de buikholte kan embryologisch weefsel terechtkomen.
geven meestal geen klachten meer. De endometriose is dan tot rust gekomen.
• Afweerstoornissen. • Cellen van het baarmoederslijmvlies zijn via de lymfebaan door het lichaam
Endometriose kan op veel plaatsen
verspreid.
voorkomen:
• Factoren buiten het lichaam.
• in de buikholte • op of in de eierstokken • op de ophangbanden van de baarmoeder • tussen de baarmoeder en de blaas • tussen de baarmoeder en de endeldarm • in de darmwand • diep in de wand van de baarmoeder zelf
3 Endometriose
4
Welke klachten geeft endometriose?
Klachten bij de ontlasting
Endometriose kan klachten geven, maar dat hoeft niet. Bij sommige vrouwen
Endometriose geeft soms problemen met de ontlasting. Het is bijvoorbeeld
wordt de ziekte toevallig ontdekt. Endometriose is licht, matig of ernstig. Deze
pijnlijk of moeilijk om naar de wc te gaan. Bij sommige vrouwen gebeurt dat
indeling is gebaseerd op de hoeveelheid baarmoederslijmvlies die buiten de
alleen tijdens de menstruatie. U kunt ook last krijgen van diarree of juist van
baarmoeder zit; het zegt niets over de ernst van de klachten. De klachten
verstopping. En misschien ziet u wat bloed in de ontlasting; dan kan de
verschillen van vrouw tot vrouw. Het is zelfs zo dat één vrouw de ene periode
endometriose doorgegroeid zijn in de darmwand.
meer klachten heeft dan de andere periode. Welke klachten u krijgt, hangt samen met de plekken waar het baarmoederslijmvlies zit. Naast algemene
Klachten bij het plassen
klachten zoals moeheid en/of lage rugpijn, kan het gaan om:
Endometriose veroorzaakt soms pijn bij het plassen. Of u moet vaker plassen
• pijn
dan normaal. Soms komt er wat bloed mee met de urine; dan kan het
• klachten bij de ontlasting of het plassen
baarmoederslijmvlies in de blaas zijn doorgegroeid.
• verminderde vruchtbaarheid Minder vruchtbaar Pijn
Drie op de tien vrouwen die moeilijk zwanger worden, hebben endometriose.
• Pijn tijdens de menstruatie
Soms gaat het om een lichte vorm met enkele endometrioseplekken, soms om
Endometriose kan buikpijn tijdens de menstruatie veroorzaken. Een andere
een ernstige vorm met verklevingen. In het algemeen geldt: hoe ernstiger en hoe
naam voor deze pijn is dysmenorroe. In de loop van de jaren kan de pijn erger
uitgebreider de endometriose, hoe kleiner de kans dat u zonder medische hulp
worden en steeds iets vroeger beginnen. U kunt zelfs al pijn krijgen voordat de
zwanger wordt.
menstruatie begint. Een aantal vrouwen heeft uiteindelijk altijd buikpijn, ook tussen de menstruaties. Dit kan zo hevig zijn dat u uw normale dagelijkse dingen niet goed kunt doen. • Plotselinge buikpijn Endometriose in de eierstok kan problemen veroorzaken. Door het baarmoederslijmvlies in de eierstok wordt de eierstok groter. In uitzonderlijke situaties kan het bloeden of scheuren. Dit veroorzaakt plotseling een hevige buikpijn, maar komt zelden voor.
Hoe wordt endometriose vastgesteld? Op grond van uw klachten kan uw arts denken aan endometriose. Om dit vast te stellen zijn verschillende onderzoeken mogelijk: • gynaecologisch onderzoek • echoscopisch onderzoek • bloedonderzoek • een kijkoperatie
• Pijn bij geslachtsgemeenschap Endometriose kan in de eierstokken, tussen de endeldarm en de baarmoeder of tussen de blaas en de baarmoeder zitten. Daarbij ontstaat soms pijn diep in de buik of diep in de schede tijdens of vlak na geslachtsgemeenschap. Pijn bij geslachtsgemeenschap noemt men dyspareunie.
5 Endometriose
6
Gynaecologisch onderzoek
Bloedonderzoek
Bij een gynaecologisch onderzoek kijkt of voelt de arts in de schede. Men noemt
Bij endometriose kan de bezinking van het bloed (BSE) een verhoogde waarde
dit ook wel een inwendig onderzoek. De arts gebruikt een spreider om de
hebben. Dit komt door de ontsteking die endometriose kan veroorzaken. Verder
schede open te houden. Het onderzoek is over het algemeen niet pijnlijk, maar
is soms de bloedwaarde CA-125 verhoogd. Deze stof geeft aan hoe ernstig de
sommige vrouwen vinden het wel vervelend. Het is goed om dit van tevoren te
eierstok en/of het buikvlies geprikkeld zijn.
zeggen, dan kan uw arts daar rekening mee houden. Hoe meer u zich ontspant,
De bloedonderzoeken zijn niet bedoeld om endometriose vast te stellen, maar
hoe gemakkelijker het onderzoek gaat.
kunnen aangeven hoe actief de endometriose is.
Tijdens het onderzoek probeert de arts endometrioseplekken te zien of te voelen. Dat lukt soms bij plekken achter de baarmoedermond, tussen de
Kijkoperatie
baarmoeder en de endeldarm en aan de ophangbanden van de baarmoeder.
Om zeker te weten dat u endometriose hebt, kan de gynaecoloog een
Ook een vergrote eierstok kan bij dit onderzoek worden ontdekt.
kijkoperatie adviseren. Dit wordt ook wel een diagnostische laparoscopie
Soms doet de gynaecoloog een inwendig onderzoek met een vinger in de anus.
genoemd.
Dit heet een rectaal toucher. De arts kan zo endometrioseplekken tussen de
De arts neemt bij dit onderzoek meestal een stukje weefsel weg (biopsie). De
endeldarm en baarmoeder voelen.
patholoog-anatoom onderzoekt dit in het laboratorium. De uitslag komt na
Tijdens de menstruatie is de endometriose het beste te ontdekken en te
ongeveer twee weken.
beoordelen. Als u toevallig net ongesteld bent op de dag van het inwendige onderzoek, hoeft u die afspraak dus niet af te zeggen.
Moet endometriose worden behandeld?
Zie voor meer informatie over het gynaecologische onderzoek: Eerste bezoek
Behandeling van endometriose is niet altijd nodig. Als uw gynaecoloog bij toeval
aan de gynaecoloog.
kleine plekjes endometriose ontdekt die geen klachten geven, dan kunt u rustig afwachten. Het kan dan wel verstandig zijn om onder controle te blijven;
Echoscopisch onderzoek
bespreek met uw gynaecoloog of dat in uw situatie nodig is en zo ja, hoe vaak.
Lichte endometriose is niet te zien bij een
Bij uitgebreide endometriose is een behandeling wel sterk aan te raden, ook als
inwendig echoscopisch onderzoek. Een
u geen klachten hebt. U kunt over het algemeen wel even de tijd nemen om te
ernstige vorm soms wel, vooral als het
overwegen welke behandeling u wilt. Uw gynaecoloog zal u hierbij helpen en met
slijmvlies in de eierstokken zit (zie figuur).
u bespreken wat de mogelijkheden zijn in uw situatie.
7 Endometriose
8
Hoe wordt endometriose behandeld?
De pil maakt de menstruatie vaak minder hevig en minder pijnlijk. Bij
De behandeling kan bestaan uit:
endometriose is het vaak verstandig om de pil iedere dag te slikken, zodat u
• medicijnen: pijnstillers en/of hormonen
helemaal geen bloeding krijgt. U neemt dan dus geen pauzeweek (zie
• operatie
Anticonceptie). Bespreek het met uw gynaecoloog als u liever wel een
• een combinatie hiervan
pauzeweek neemt.
Medicijnen
Continu progesteron bestaat in de vorm van tabletten (Orgametril, Duphaston)
Pijnstillers: prostaglandine-synthetase-remmers (diclofenac, ibuprofen,
of een injectie in de spier (Depo-Provera, de prikpil. Continu gebruik van
naproxen).
progesteron kan onregelmatig bloedverlies (doorbraakbloedingen) veroorzaken
Bij de helft van de vrouwen met menstruatiepijn verminderen deze pijnstillers de
en u kunt vocht vasthouden.
pijn. U neemt de medicijnen in als de menstruatie begint, of liever al een dag
Zie voor meer informatie: Anticonceptie.
eerder. Bij langdurig gebruik van deze pijnstillers kunt u last krijgen van bijwerkingen. Uw arts kan medicijnen voorschrijven die uw maag beschermen.
Door GnRH-agonisten of LH-RH-agonisten lijkt het alsof uw lichaam in de
De behandeling met pijnstillers is bedoeld om klachten door endometriose te
menopauze komt, de periode na de laatste menstruatie (zie De overgang). U
verminderen. De endometriose zelf gaat niet over.
krijgt deze hormonen via een injectie in de spier, als een neusspray of als een
Zie voor meer informatie over deze pijnstillers: Hevig bloedverlies bij de
klein staafje net onder de huid. U mag ze in principe niet langer dan een half jaar
menstruatie.
gebruiken omdat ze botontkalking veroorzaken. Duurt de behandeling langer dan een half jaar, dan kunt u tabletten oestrogenen
Hormonen
krijgen die de botontkalking tegen gaan (de add-back-therapie). Mogelijke
Een behandeling met hormonen kan bestaan uit de pil (zie Anticonceptie),
bijwerkingen zijn opvliegers en een droge schede.
continu progesteron (zie Anticonceptie en Hevig bloedverlies bij de menstruatie) of LH-RH-GnRH agonisten of antagonisten.
Operatie
Deze behandeling werkt als een voorbehoedsmiddel. De kans op zwangerschap
De gynaecoloog kan endometriose tijdens een buikoperatie of een kijkoperatie
is bijna uitgesloten. De hormonen stoppen de opbouw en afstoting van het
verwijderen. Met elektrische stroom of laserstralen wordt de endometriose
baarmoederslijmvlies, waardoor de endometriose tot rust komt. Er zit dan nog
weggesneden of weggebrand.
wel baarmoederslijmvlies op plekken buiten de baarmoeder, maar dat geeft
Hoe meer endometriose de arts verwijdert, hoe kleiner de kans dat het
geen klachten meer. De behandeling met hormonen heeft vooral effect bij een
terugkomt. Het risico op een complicatie is dan echter wel groter. De darmen of
lichte vorm van endometriose en minder bij bijvoorbeeld een endometrioom
de blaas kunnen beschadigd raken, of de hele eierstok moet worden
(vergrote eierstok).
weggehaald. De gynaecoloog zal deze risico’s van tevoren met u bespreken. Meer informatie over gynaecologische operaties vindt u bij Operaties, algemeen en bij Therapeutische laparoscopie. Bij de operatie voor endometriose werkt de gynaecoloog soms samen met een chirurg of een uroloog. Na de operatie kan de gynaecoloog voorstellen dat u hormonen gaat gebruiken om te voorkomen dat de endometriose terugkomt.
9 Endometriose
10
Zwanger worden
Colofon
Vrouwen met ernstige endometriose worden vaak moeilijk zwanger. In die
© 2009 NVOG. Het copyright en de verantwoordelijkheid voor deze folder
situatie kunt u intra-uteriene inseminatie (IUI) of in vitro fertilisatie (IVF)
berusten bij de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
overwegen. Bij IUI brengt de gynaecoloog het sperma rechtstreeks in de
(NVOG) in Utrecht. Leden van de NVOG mogen deze folder, mits integraal,
baarmoeder. Bij IVF bevruchten de zaadcellen de eicellen in een reageerbuis.
onverkort en met bronvermelding, zonder toestemming vermenigvuldigen.
De bevruchte eicel wordt daarna teruggeplaatst in de baarmoeder.
Folders en brochures van de NVOG behandelen verschillende verloskundige en gynaecologische klachten, aandoeningen, onderzoeken en behandelingen. Zo
Tot slot
krijgt u een beeld van wat u normaliter aan zorg en voorlichting kunt verwachten.
Endometriose is een chronische aandoening die bij sommige vrouwen helemaal
Wij hopen dat u met deze informatie weloverwogen beslissingen kunt nemen.
geen klachten veroorzaakt, terwijl andere vrouwen er in hun dagelijks leven veel
Soms geeft de gynaecoloog u andere informatie of adviezen, bijvoorbeeld
last van hebben. Behandeling vermindert de klachten, maar ze verdwijnen
omdat uw situatie anders is of omdat men in het ziekenhuis andere procedures
meestal niet helemaal.
volgt. Schriftelijke voorlichting is altijd een aanvulling op het gesprek met de
Endometriose is niet levensbedreigend. Bij lichte endometriose is behandeling
gynaecoloog. Daarom is de NVOG niet juridisch aansprakelijk voor eventuele
vaak niet nodig, bij uitgebreidere vormen wel. Bespreek met uw gynaecoloog
tekortkomingen van deze folder. Wel heeft de Commissie Communicatie van de
welke behandelingen in uw situatie mogelijk zijn. Uw familie of lotgenoten kunnen
NVOG zeer veel aandacht besteed aan de inhoud. Dit betekent dat er geen
u misschien helpen met de afweging, als u dat prettig vindt.
belangrijke fouten in deze folder staan, en dat de meerderheid van de
Uw gynaecoloog zal aangeven of u rustig kunt afwachten hoe de endometriose
Nederlandse gynaecologen het eens is met de inhoud. Andere folders en
zich ontwikkelt, of dat het verstandig is om te gaan behandelen.
brochures op het gebied van de verloskunde, gynaecologie en voortplantingsgeneeskunde kunt u vinden op de website van de NVOG:
Meer informatie
www.nvog.nl, rubriek voorlichting.
Patiëntenvereniging: www.endometriose.nl Zelfhulp gynaecologie: www.icgynaecologie.nl Bij verminderde vruchtbaarheid: www.freya.nl Auteurs: dr. W.N.P. Willemsen en dr. E.A. Bakkum
11
gyn 02
Endometriose
12
