HEEMKUNDEKRING DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT

HEEMKUNDEKRING DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT

2014

nr 1

1

Ledenblad van heemkundekring ‘DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT’ 38e jaargang, nummer 1

Inhoud van dit nummer

2014 pag.: 1

Van de voorzitter ..................................................................................2  Organisatie heemkundekring 'Heerlijkheid Oosterhout 4 Toon Cornelissen Reactie op de (her)onthulling van het misdadigerskerkhof in Oosterhout.............................................................................................6  Christ Buiks Het Oosterhouts (4).............................................................................14  Ad van Groesen Sponsor een jonge Heilige Eik............................................................19  Jacob Jonker De koning komt. .................................................................................22  Jos van Alphen L.C.A. ‘s (Landing Craft Assault) in Wilhelminakanaal ....................36  Piet van Beek Oosterhouters in dienst van Napoleon ................................................39  Colofon ...............................................................................................43  Niets uit deze uitgave van de heemkundekring mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder de schriftelijke toestemming van de auteur.

2

Van de voorzitter Het is inmiddels februari en de eerste maand van het nieuwe jaar hebben we al weer achter ons. Toch wil ik van deze gelegenheid gebruik maken om alle leden van onze vereniging met hun partners, gezinnen en families het beste te wensen voor 2014. Voor het toewensen van een goede gezondheid en veel geluk is het immers nooit te laat. Zo rond de jaarwisseling is het een geschikt moment even terug te kijken naar het afgelopen jaar en vooruit te blikken naar het nieuwe jaar. 2013 Was voor de heemkundekring een druk jaar, want we vierden het veertigjarig bestaan. Een daarop gerichte najaarstentoonstelling, een speciale uitgave van het ledenblad en een geslaagde feestavond in ons eigen ‘Huis voor Erfgoed’ vormden de drie pijlers van de jubileumviering. Een absoluut hoogtepunt in de geschiedenis van HKO. Een dieptepunt was er ook, namelijk het vroegtijdig overlijden van Stan Bol. Stan heeft veel betekend voor de heemkunde van Oosterhout en voor de heemkundekring. Gelukkig hebben wij zijn ‘laatste project’, het Oosterhoutse ‘Misdadigerskerkhof’ op een voor hem waardige wijze kunnen voltooien. Voor een compleet overzicht van onze activiteiten in 2013 verwijs ik u naar het jaarverslag, wat binnenkort verschijnt en op de Algemene Ledenvergadering zal worden behandeld. Nu we het daar toch over hebben: noteer al vast in uw agenda of op de kalender de datum van deze ALV of Jaarvergadering: maandag 10 maart om 19.30 uur in het ‘Huis van Erfgoed’ aan de Zandheuvel 51. We gaan deze avond combineren met een interessante lezing door Oosterhouter Nico van de Burgt over de geschiedenis van de Tempeliers (zowel in het algemeen als in Oosterhout in het bijzonder). Wat 2014 betreft: ook dat wordt weer een druk jaar voor de heemkundekring. Buiten de zo langzamerhand reguliere activiteiten zal het jaar

3 ook in het teken staan van de herdenking van de bevrijding van de Tweede Wereldoorlog. Op 30 oktober is het zeventig jaar geleden dat Oosterhout werd bevrijd. Ook wij zullen daar veel aandacht aan besteden. Heemkundekring De Heerlijkheid Oosterhout timmert de laatste jaren aardig aan de weg. Daarmee roepen we wel over ons af dat steeds vaker een beroep op ons wordt gedaan. Helaas groeit het aantal echt actieve leden niet met de omvang van de werkzaamheden en onze ambities. Daarom nog maar weer eens een beroep op actieve leden voor bestuur, themagroepen of werkgroepen. Op het elders in dit blad afgedrukte organisatieschema kunt u zien waar zoal de mogelijkheden liggen. Wilt u daarover eens vrijblijvend van gedachte wisselen, neem gerust contact met mij op. Ik ben bereikbaar op telefoonnummer 06 34379810. Vergeet u ook niet de contributie voor 2014 over te maken. Het bedrag is ongewijzigd € 25,00. Per 1 januari zijn alle banknummers omgezet in IBAN-nummers. Dat van de heemkundekring is NL71 RABO 0126 3462 24 EUR. Betaling graag onder vermelding van ‘contributie 2014. Ik wens ons allen een goed heemkundejaar toe. Ad den Dekker, Secretaris en waarnemend voorzitter

4

ORGANISATIE HEEMKUNDEKRING ‘DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT Bestuur: Ad den Dekker, Toon Schapendonk, Simon Burgggraaf, Ad van Groesen, Martin van Halderen

Themagroepen Nr 1 2

Naam Archeologie Bebouwing en Gebouwen, Waaronder woning-bouw, stadsontwikkeling en monumenten

3

Bevolking

Leden /o. l. v. Ad van Groesen (VZ) Marcel Elshout Vz vacant Piet van Beek Piet Kaldenberg Gerry Oomen Cocky Verdaasdonk Vz vacant

Bezetting Trefpunt

Waaronder kunst en Cultuur, gezondheid en ziekte, opvoeding, onderwijs, recreatie, sport en verenigingen

4

Economie Waaronder industrie, landbouw, verkeer, vervoer en infrastructuur

5

Genealogie

6

Naamkunde en Dialecten

7 

Natuur en Landschappen

 

Politiek

Piet van Beek (vz) Piet Kaldenberg Simon Burggraaf (vz) Loes Ackermans Jan van Ham Joke Hamers Bert Oomen Cocky Verdaasdonk Christ Buiks (vz) Marcel Elshout Thijs den Exter Jan Broekhoven Christ Buiks (vz) Marcel Elshout Ad van Groesen  Paul van Dijk  Piet van Beek (vz) Martin van Halderen 

donderdagochtend

 

 

5 Werkgroepen Nr 1

Naam Organisatie

2

Digitaal Archief (Gegevensbeheer) Redactie verenigingsblad

3

Leden Martin van Halderen Theo Adriaanse Nico Bekers Bert Huijben Bert Rompa Rik van Marion Piet van Beek

Bezetting Trefpunt dinsdagochtend

woensdagochtend

Beheer Beheer Trefpunt Beheer boeken Beheer ‘Buurtbank’ Beheer hard- software en website

Martin van Halderen Nico Bekers Janet Olde Wolbers Frans van Wanrooij Piet Kaldenberg

Specialistische ondersteuning Foto en Film 

Janet Olde Wolbers 

Archiefonderzoek 

Kees kops 

6

Reactie op de (her)onthulling van het misdadigerskerkhof in Oosterhout. Beste Ad, In je uitnodiging schreef je: ‘Wij beloven u, het wordt een bijzondere gebeurtenis’. Daarmee is geen woord teveel gezegd. Met heel veel plezier had ik het boekje van Stan Bol gelezen over het onderzoek naar het misdadigerskerkhof. Dat deze plek nu een plaatsje krijgt als ‘cultureel erfgoed’ van Oosterhout vind ik zeker op zijn plaats.

Enigszins gespannen fietste ik vanuit Dongen langs het Wilhelminakanaal richting Oosterhout. Er stond een heerlijk zonnetje en de frisse wind maakte het zeer aangenaam. Mijmerend over wat ik zou aantreffen bereikte ik het parkeerterrein van Lievenshoven. Direct kreeg ik een glimlach op mijn snuit. Je oproep was duidelijk positief geland en een grote menigte belangstellenden stonden genietend in de zon en vrolijk gestemd met elkaar te praten. Wellicht typerend voor een Heemkundebijeenkomst was het grijsgehalte hoog.

7

Hoewel, ook een groepje jongeren had zich verzameld en waren druk in de weer met hun smart Phone. Al snel raakte ik aan de praat met de middelste heer op de foto hier boven. Na het uitwisselen van beleefdheden en het aftasten van heemkundige raakvlakken werd de menigte aangespoord om te verzamelen voor ‘de stoet’.

8 Omdat ik graag deze unieke en wellicht historische bijeenkomst wilde ‘vasthouden’ had ik mijn fotocamera meegenomen en heb me ‘aangesloten’ bij de verzamelde fotografen. Waardig werd een vlag gedragen om de stoet voor te gaan. Pas later besefte ik dat de stoet werd voorgegaan door de familie/ het gezin van Stan Bol. Toen ik wat afstand nam, werd duidelijk dat de verzamelde menigte omvangrijk was. De plek ‘des onheils’ was sfeervol gemarkeerd door palen met daarop brandende kaarsen. Deze uiting van respect voor de hier begraven doden deed mij goed.

De menigte verzamelde zich aan de ingang van het voormalige kerkhof en samen met de andere fotografen nam ik stelling om de gebeurtenissen vast te leggen. De geluidsversterking was een verstandige keuze. De sprekers wisten het aangemeerde publiek te vangen.

9 Op een waardige wijze nam jij het voortouw, Ad, om de menigte toe te spreken. Je memoreerde het doel van deze bijzondere gebeurtenis op een innemende wijze. Een ieder die bijgedragen had om deze gebeurtenis mogelijk te maken werd genoemd en bedankt. De wijze waarop je Stan Bol, de familie van Stan en de bijdrage van Cees Kops in beeld bracht verdient een compliment. Toen de klanken van de ‘last Post’ het kerkhofje vulde werd het stil dood stil! Dit maakte het voor mij een echte bijzondere gebeurtenis. Ondanks de lage temperatuur wist deze trompettist de klanken van de ‘last post’ op een fantastische wijze tot mijn ziel te laten doordringen. Het moment ontroerde mij. Het was meer dan romantiek het was respectvol en zeer professioneel. Dit was de slagroom op de taart! Het in acht nemen van een moment van stilte en de wijze waarop daaraan gehoor werd gegeven, gaf mij koude rillingen. Het kan dus wel zonder vuurwerk, rookbommen en oproerpolitie! Zijn die Heemkundigen dan anders of was het toch die plek? Of was het Stan Bol? Een keur van sprekers wisten het publiek te boeien. Ieder bracht zijn of haar ode aan dit bijzondere initiatief en het vele werk dat Stan en Cees voor ons hebben gedaan.

10

Eén spreker trok bijzondere aandacht en maakte op mij indruk door het gemak en professionaliteit waarmee hij de boodschap bracht. De wijze waarop deze spreker een brug kon leggen tussen verleden en heden, tussen goed en kwaad, tussen eigen verantwoording en lijdzaam volgen, de positie en opvattingen van de kerk van toen en nu, misdaad en medelijden en vooral in de context van deze bijzondere gebeurtenis, maakte veel indruk op mij. Ik heb geen vooroordelen gehoord, wel een spiegel die voorgehouden werd. Ad, wie was dat en hoe heb je deze geweldige spreker weten te strikken Chapeau! Natuurlijk was er het rituele hoogtepunt. De onthulling van de gedenkplaat. Het was aan Carla Bode, wethouder van Onderwijs, Cultuur, Volkshuisvesting, Detailhandel, Jeugdzorg en Jeugdbeleid van de gemeente Oosterhout om de gedenkplaat te onthullen. Dit onderstreept nog eens het belang en erkenning van het werk van Stan en Cees voor de Heemkundekring ‘De Heerlijkheid Oosterhout’ en voor het belang van het ‘ontsluiten’ van deze bijzondere plek.

11 Nog een keer wist de trompettist met ondersteuning van de diepe klanken van de trom de vogels in het bos doen verstillen.

Wat een klank en wat een passie! Wat een schot in de roos! Wat er vervolgens gebeurde maakte mij heel klein en raakte menig aanwezige zichtbaar. Mijn ogen werden vochtig. Wat dapper om dit te doen. Wat knap om daar ten overstaan van de toegestroomde menigte een ode te brengen aan je vader. Mijn camera werd loodzwaar! Ik heb goed geluisterd naar haar woorden. De naam Stan Bol zal ik nooit vergeten. Ik heb hem nooit persoonlijk gekend. Dat betreur ik. Hij heeft mij per email vaak geholpen het was Stan Bol waardoor ik als Dongenaar lid werd van jullie mooie heemkundekring.

12 Als één van de laatste bezoekers heb ik het kerkhof verlaten. Ik zag dat de dochter van Stan alles nog eens goed in haar op nam. Als laatste nam ze een foto van de mooie gedenkplaat. Een ode aan Stan Bol!

Met enige aarzeling heb ik haar aangesproken. Daarbij probeerde ik een beeld te vormen van de heemkundige Stan Bol. Stan was een man met passie, precisie en een oer geduld om oude archieven te ontginnen en informatie te ontsluiten. Ik begreep dat Stan daar veel kracht uit putte voordat hij afscheid nam van deze wereld. Met gemengde gevoelens verliet ik het kerkhof en vervolgde mijn weg naar de parkeerplaats van Lievenshove. Ik nam de plek en de Oude Bredase Baan nog eens goed in mij op. Als snel werd ik weer gegrepen door het gesprek van drie bezoekers. Oude herinneringen aan het ‘misdadigerskerkhof’ werden besproken. Duidelijk werd dat er vele verhalen de ronde doen over deze toch wat macabere plek aan de Vrachelse Heide. Elk verhaal en elke herinnering wordt gelardeerd met een eigen sausje. Het is waar het is ook een romantische plek.

13 Het viel mij op dat er heel veel kennis bij deze heren zit over dit mooie gebied.

Eigenlijk weet ik niet precies waarom ik dit alles heb opgeschreven. Hoewel ik weet het wel. Uit respect voor Stan Bol. Als uiting van dank aan de heemkundekring De Heerlijkheid Oosterhout. Met vriendelijke groeten, Toon Cornelissen, Dongen Email: [email protected]

14

Het Oosterhouts (4) Christ Buiks Bestaan er echte Oosterhoutse woorden? De vraag in de aanhef houdt eigenlijk in: bestaan er woorden die in het Oosterhouts wel in gebruik zijn en in andere plaatsen totaal onbekend zijn? Het zou kunnen maar de kans erop lijkt erg klein. Een dialect wordt altijd vermengd met elementen van plaatsen in de omgeving. Dat gebeurt door import uit die plaatsen, bijvoorbeeld door knechten, maar vooral door huwelijken. Er zijn maar heel weinig mensen van wie de ouders en alle vier de grootouders in Oosterhout geboren en getogen zijn. Een oorzaak van het voorkomen van woorden die alleen in Oosterhout bekend zijn, kan ook liggen in de zo genoemde gezinstaal of huistaal: woorden die alleen binnen één gezin gangbaar waren en ook in dit gezin ’verzonnen’ zijn. Vooral kinderen zijn erg sterk in het verzinnen van nieuwe woorden en soms blijven die jarenlang in de gezinstaal gebruikt. Ondanks ijverig zoeken zijn de meeste van onderstaande woorden tot noch toe niet ontdekt in andere dialecten of hoogstens in dat van een enkele aangrenzende plaats. Wel mogelijk is het verschijnsel dat een bepaald woord vroeger in een groot gebied voorkwam en later alleen nog in een bepaald klein verspreidingsareaal: het zou dan een relict zijn. Hieronder een lijst van enkele mogelijk echt Oosterhoutse woorden. Besnipperen Dè besnippere we wél éffe. Dat regelen we wel even. In andere dialecten onbekend, evenals in het ABN.

15 Bezwijntje Dâr héb ik nog wél ‘n bezwijntje van nùidig. Een bepaalde hoeveelheid. Van fr. avoir besoin de quelquechose: iets nodig hebben. Bodemen Ge mot jèst de tás goêd bójeme. Je moet eerst de tas goed bodemen. Een bodem van musterd er onder leggen, zodat de onderste laag schoven niet met de bodem in aanraking komt (waardoor het graan zou gaan rotten). Dakeloos Wè ziêde der dâkeloos uit. Wat zie je er dakeloos uit. Verwaarloosd, slecht gekleed, teneergeslagen. Dauwelaar Diêje métselèèr ies mar nen daawelèèr. Die metselaar is maar een dauwelaar. Prutser, iemand die slordig werkt. Dik De koêi stonnen dik. De koeien stonden dik. Met een zware pens, volgevreten. Ik bén dik. Ik heb genoeg gegeten (mens). Draaier Doêt den draaier mar diêcht. Doe de draaier maar dicht. Hek dat draait. Houwes komen,ten Ge zal nog slécht ten houwes kommen. Het loopt nog slecht met jou af. Houwes: afloop. Keep We motte keep houwe. Volhouden. Engelse invloed?

16 Klappers Om kláppers gân. Doodgaan. Lekkertje Krijg ik nog ‘n lékkertje, moeder? Lekkertje: snoepje. Ook bekend in Made (Kooiman, p. 127). Melefrut Gif me nog ies zonne mèlefruut. Droog koekje Meelenger De meelénger uithangen. Lanterfanten te vergelijken met handlanger? Onderrepsel Hij zét alles in de ónderrépsel. Hij laat alles mislukken. Ook: uitschot. Poeren Ge mot gin poêre mâke. Geen kunstjes uithalen. Hij hét veul poêre. Veel ‘geneuk’, opschepperij. Poêren op oew eige hebben. Veel aandacht voor zichzelf hebben. De betekenissen van het woord poer in het ABN sluiten niet aan bij deze (Van Dale, p.2604) Prikkedoorn Hij wás in de prikkedóres gevallen. Distels, brandnetels In geen enkele streek van Nederland is deze naam in gebruik. Althans niet vermeld bij Heukels. Ook in Vlaanderen onbekend (Samyn). De Bont kent voor Kempenland wel

17 pikker voor doorn en pikkerbos en pikkerheg voor een meidoorn- of sleedoornstruik of meidoorn- of sleedoornheg (Swanenberg, p.135) In Westelijk Noord-Brabant spreekt men van broennekels (Stroop, 2, p.31, 32), in de Baronie van Brandnetels. De naam Prikkedoorn slaat in Roosendaal op de Akkerdistel (WBD III-2, 1, p.378). Putje Hier hék nog ’n putje vùr oe. Ik heb nog een karweitje voor je. Spuisten De koêibak laag vol spùste. De koebak lag vol spuiste. Graanafval, spurrie, kaf etc. In geen enkel ander dialect bekend? Het WBD, 3, 1976, p.314 geeft spruitpot, spruitketel, spuitkuip et cetera voor de ketel waarin graan voor het vee wordt gekookt. Teiretonnekes De grond laag vol meej têêretonnekens. Te vroeg afgevallen vruchten van de paardenkastanje. Ook bekend in Made. In Zundert kent men tonneboer voor pruim (Van Giels, p.63). De naam is verder noch in Nederland, noch in Vlaanderen bekend. Ook het WBD geeft hem niet. Een teerton is een cilindervormige ton om teer in te bewaren. Lijken die onrijpe kastanjes daar op? Teitel De stâpel ston mar tèètel. Wankel. Vermats Ágge de kiêpe uitmiêst kánde vermáts ôk wél de aaier râpe. Als je de kippen uitmest, kun je tegelijk ook wel de eieren rapen. Tegelijk, al doende, en passant. In Gilze ook bekend; men geeft daar de betekenis ‘geleidelijk, met kleine beetjes, als ’t zo uitkomt(Van Gestel, p. 261). Buiten Oosterhout en Gilze niet bekend?

18 Vernooien Bezoek ân t kérrekof vernooit zó. Roept gebeurtenissen weer in het geheugen. Onbekend in andere dialecten? Te plaatsen bij noden’ verzoeken’? Zemelenkruier Ties nen zeemelekruier. Zeikerd. Verwijzingen Bont, A. P. de: Dialekt van Kempenland, meer in het bijzonder d’Oerse taol, deel II: vocabularium, Assen (1958) Gestel, Wim van: Geïllustreerde woordenlijst van de streektaal van Gilze en Rijen en omstreken, Rijen (1995) Samyn, Joseph: Deken De Bo’s kruidwoordenboek, Gent (1888), herdruk Handzame (1970) Stroop, Jan: Sprekend een West Brabander, Amsterdam (1979). Idem, deel 2, Amsterdam (1981). Swanenberg, Jos: Het Herbarium van De Bont (2008). WBD: Woordenboek van de Brabantse dialecten.

19

Sponsor een jonge Heilige Eik Verslag Aktie In het Mededelingenblad no 1 van 2013 werd een artikel geplaatst door de themagroep ‘Natuur en Landschap’ met de vraag een zaailing van de "Heilige Eik" te sponsoren, of er een aan te kopen voor uw tuin, als uw tuin daarvoor groot genoeg is. In het begin was er weinig respons, slechts 3 aanmeldingen hiervoor. Omdat het aanplanten in het voorjaar moest plaatsvinden heeft de themagroep toch maar besloten om de zaailingen op geschikte plaatsen uit te gaan planten. Schrijver van het eerdere artikel moet bekennen dat er een fout geslopen was in de naamgeving van de eiken; de Heilige Eik is een Inlandse Eik ( Lat: Quercus robur). Deze werd in het eerdere artikel foutief Wintereik genoemd. Uiteindelijk zijn er geplant; ¾ Een in een grote tuin aan de Veerseweg. ¾ Drie omgeving van het MEC. (Waarvan 1 gesponsord.) ¾ Christ Buiks heeft er 15 geplant in de omgeving van de Lange Dreef en heeft geconstateerd dat er een aantal is aangeslagen. ¾ Marcel Elshout plantte er op het Landgoed Oosterheide, maar besloot er een aantal in zijn eigen tuin verder te kweken om die een volgend seizoen alsnog op het landgoed uit te planten. ¾ Een exemplaar staat nog te wachten om meegenomen te worden naar een tuin in de Dordogne (Frankrijk). Toen er nog slechts 10 beschikbaar waren bleek de Stichting Oosterhoutse Golfclub belangstelling te hebben voor de overige planten.

20

21 Het terrein van de Golfclub, ja daar is ruimte en zijn de mogelijkheden voor uitgroei en langdurig voortbestaan van deze groot wordende bomen optimaal. Hierbij dank aan de sponsors namens de werkgroep Natuur en Landschap. Voor de themagroep was dit geen eenmalige actie, zij gaan door met het zaaien van de eikels, het weer uitplanten en controle houden of op de plantplaatsen de eiken ook tot bomen uitgroeien. We houden u op de hoogte. Ad van Groesen, Christ Buiks en Marcel Elshout.

22

De koning komt. Het bezoek van koning Willem III aan Oosterhout van 9-15 september 1870. Op 7 en 8 september 1870 kreeg de burgemeester van Oosterhout, J.P. van Beugen, een aantal telegrammen van de adjudant des Konings en van diens stalfourier. De strekking daarvan was, dat de Koning (koning Willem III) op 9 september 1870 om 12.00 uur zou arriveren in Oosterhout en daar vier dagen zou verblijven. Er werd verzocht om in het beste logement van de gemeente, met een goede tafel en goede wijnen, twee appartementen voor Z.M en zes appartementen voor zijn adjudanten te reserveren. Ook moesten er kamers voor de bedienden zijn. Om dit allemaal in goede banen te leiden, werd alvast een kamerdienaar van Zijne Majesteit, de heer Kneiffer, naar Oosterhout gezonden. Verder werd verzocht om stalling voor 15 paarden, waarvan één lastig paard, apart moest kunnen staan. Verder nog een afzonderlijke stalling voor negen officierspaarden en twee rijtuigen. 1 Waarschijnlijk zou menig lokaal bestuurder van deze informatie geheel overspannen raken. Zo niet ons stadsbestuur. Burgemeester en wethouders namen onmiddellijk maatregelen om: ‘Zijne Majesteit op waardige wijze te ontvangen en om de ontvangst zoveel mogelijk luister bij te zetten.’

23 Zij benoemden een feestcommissie bestaande uit de heren: ¾ J. Frencken, ¾ A.J. Hamilton, ¾ G. van Houweninge en ¾ J.Wessel. Z.M. zou verblijven in hotel de Koppelpaarden aan de Leijsenhoek. De inwoners werden uitgenodigd uit tot het uitsteken van de vlaggen en het aanbrengen van versieringen. Raadsvergadering. Op 8 september is er een vergadering van de gemeenteraad 2 . De burgemeester deelt mee wat hij en de wethouders reeds hebben gedaan in het kader van het bezoek. Hij kan het bedrag van de nog te maken kosten niet opgeven en verzoekt derhalve om een onbepaald krediet, hetgeen door de Raad wordt toegestaan. Vervolgens ontstaat het plan om de koning een diner aan te bieden op zondag 11 september. Wethouder Rombouts stelt voor dit diner in hotel Koppelpaarden te doen plaatsvinden. De meerderheid van de Raad is echter van mening dat de enige plaats om de koning een diner aan te bieden, het gemeentehuis is. (nu Heuvel 13). Dit voorstel wordt aangenomen. De wethouder Rombouts en de raadsleden W. van Oldeneel en G. Romme worden benoemd om voor de regeling van het diner zorg te dragen. Wat er daarna vervolgens precies gebeurd, staat niet op papier en daar was ook geen tijd voor want het was al kort dag. We kunnen de gebeurtenissen echter bij benadering nog wel construeren uit wat we nog wel weten. De koning neemt de invitatie voor het diner welwillend aan. Dus de regeling voor het diner werd in gang gesteld, ongetwijfeld in nauw overleg met de kamerdienaar van Zijne Majesteit, Kneiffer,

24 want een diner in het gemeentehuis zonder keuken, vereiste nogal wat logistieke maatregelen. Er werd een aanvang gemaakt met de bouw van een erepoort op de Markt. De poort zelf werd gehuurd voor Fl.30.- Voor het versieren van deze erepoort werd apart betaald. Ook bij hotel Koppelpaarden verscheen een ereboog zoals op de foto te zien is.

De bewoners van de Leijsenhoek hadden deze ereboog zelf opgericht en zij kregen hiervoor een vergoeding van Fl. 21,85 De beveiliging voor de Koning moest ook geregeld worden. De wachtmeester, H. Neyssing, van de brigade Geertruidenberg en zijn personeel hadden daar een belangrijk aandeel in, maar ook leden van onze dappere Schutterij uit Oosterhout, De onderofficieren en schutters deden de wachtdiensten bij de Koppelpaarden tijdens het verblijf van Zijne Majesteit, aldaar.

25 Kennelijk heeft de koning de nacht van 8 op 9 september 1870 in Den Bosch doorgebracht. Dat blijkt uit een telegram van de Commissaris des Konings, Jhr. Bosch van Drakenstein, op 8 september verzonden vanuit ‘s-Hertogenbosch, met de mededeling dat; ‘ Zijne Majesteit. op 9 september om 10.00 uur van hieruit per spoor zal vertrekken naar Oosterhout.’ Hoe Zijne Majesteit dit voornemen om per trein naar onze stad, zonder spoorwegaansluiting, te reizen, heeft gerealiseerd, is niet duidelijk. Gelet op enkele rijtuigrekeningen, is Zijne Majesteit waarschijnlijk per spoor naar Breda gereisd en vandaar per koets naar Oosterhout, waar hij door het gemeentebestuur werd ontvangen. Het verblijf van de koning 3 . We kennen niet precies de agenda van de koning. Er waren iedere dag officiële ontvangsten en diners. Op 12 september bezocht hij het klooster St. Catharinadal. We weten niet of hij daar samen met de nonnen, nog de traditionele maaltijd van gele rijst met saffraan heeft genoten. Hij bezocht de grote militaire oefeningen in Gilze Rijen en hij signeerde de gildebrief van het Oosterhoutse schuttersgilde, tegenwoordig handboogvereniging St. Sebastiaan. 4 Misschien wipte de koning ook nog even binnen, bij ‘Mooie Keetje’ wiens hotel ook aan de Leijsenhoek stond. Ongetwijfeld is Zijne Majesteit de koning op zondag 11 september in een optocht afgehaald van het hotel ‘Koppelpaarden’ om in het gemeentehuis aan het diner aan te zitten. De stoet zal naast de notabelen, onder andere hebben bestaan uit de harmonie, de Schutterij, en zeventien ‘maagdekens’ Onderweg heeft hij ook de fraaie erepoort op de Markt kunnen bewonderen. Bij deze optocht sloot zich ook de harmonie van Dongen

26

27 aan. De harmonie had zich hier vrijwillig voor aangeboden en verzorgde tijdens het diner ook de muziek. Het diner. Als we het menu bekijken dan zien we dat er kosten nog moeite was bespaard. Aan het diner zaten aan, behalve Zijne Majesteit 32 personen. Het diner kostte Fl.12.- per couvert en werd geleverd door H. Graulambert, uit de Sint Catharinastraat te Breda, kok, pasteibakker en handel in comestibles. Hij leverde ook nog één fles marasquin, 1 fles cognac, twee halve flessen Curaçao en het glaswerk. De wijn werd geleverd door de wijnhandelaar F. Frencken voor een bedrag van Fl. 153.50. Verder werd er voor Fl.7.- aan sigaren verbruikt. Aan de bedienden van Zijne Majesteit die bij het diner hadden gediend werd Fl. 40.- betaald. Het diner kostte in totaal ongeveer Fl. 620.De rekening voor het diner Koning Willem III had het hier kennelijk naar zijn zin, want hij bleef uiteindelijk geen vier dagen maar tot donderdag 15 september 1870. De koning is tevreden. Wij kunnen de tevredenheid van Zijne Majesteit ook afleiden uit de lijst van genereuze beloningen die vanwege de koning werden verstrekt. Zo mocht de Oosterhoutse harmonie zich koninklijk noemen. Wijnhandelaar Frencken werd ‘Hofleverancier’ De Heer van Gendt, zijn vrouw en zijn dochter kregen ieder een gouden horloge. De commandant der marechaussee te Geertruidenberg, zijn twee manschappen te paard en sergeant De Jong van de Oosterhoutse schutterij kregen allemaal 50 gulden. De marechaussee te voet, P.Erkelens kreeg slechts veertig gulden. Misschien kreeg Erkelens een lagere beloning omdat hij geen kosten voor een paard hoefde te maken 5 . Zeker weten wij het nooit.

28

29 De 17 ‘maagdekens’ uit de optocht ontvingen allen een gouden ring met het monogram van Zijne Majesteit. Deze ring werd door de burgemeester namens de Koning ten gemeentehuize uitgereikt op 2 oktober 1870 De uitreiking werd per brief bevestigd. Hun namen zijn nog bekend. Het waren: ¾ Jacqueline Wilhelmina Maria van der Pol ¾ Elisabeth Jacoba Melania Maria Robert ¾ Josephina Arnolda Maria Robert ¾ Rosette Koperberg ¾ Johanna Louisa Frederica Weijers ¾ Julia Hermina Weijers ¾ Albertina Maria Elisabeth Weijers ¾ Hendrina Fransisca Theresia de Hoogh ¾ Maria Adriana van der Linden ¾ Maria Anna Wilhelmina Verschure ¾ Woutonia Cornelia Catharina Canters ¾ Johanna Maria Hermans ¾ Anna Angelina Oomen ¾ Adriana Aarts ¾ Maria Johanna Loonen ¾ Anna Maria van Etten ¾ Anna Maria Antonia Verschure De kinderen kwamen niet allen uit het ‘deftige deel’ van de Oosterhoutse bevolking, zoals burgemeester Van Beugen dat placht te om Schrijven.

30

31 Gezien de familienamen kwamen de kinderen uit alle lagen van de bevolking. Ze waren geboren tussen 1859 en 1866 6 . De aanbiedingsbrief en de ring van de laatste op de lijst, Anna Maria Antonia Verschure, zijn bewaard gebleven 7 . Ze was geboren in 1861 in Oosterhout en de dochter van de margarinefabrikant Dominikus A. Verschure en A.M. Oomen. Wat is er van haar geworden? Zij trouwde in 1885 in Rotterdam met Johan Th. Prinzen, een textielfabrikant en kreeg al spoedig daarna haar eerste kind. Uiteindelijk kreeg zij vier kinderen. Het echtpaar vestigde zich in Gemert, waar de familie Prinzen een stoomtextielfabriek had. Anna Maria Antonia overleed op 18 januari 1930 en ligt begraven op het R.K. kerkhof van de St.Janskerk te Gemert. Ook haar vader en moeder liggen daar begraven. De brief en de gouden ring van koning Willem III worden nog steeds door haar nakomelingen bewaard. Ongetwijfeld heeft U al lezende bedacht dat kinderen niets hebben aan een ring, want als ze groter worden, past deze niet meer. Daar had kolonel Tolsma, de adjudant van Zijne Majesteit ook aan gedacht. Zoals U in bijgaande brief kunt lezen had hij de ringen laten maken voor ‘een gewone vrouwenhand’ zodat ze er later ook iets aan hebben. Geschenk voor de harmonieën. De kosten voor de feestelijkheden ter gelegenheid van het verblijf van koning Willem III werden door de gemeenteraad achteraf vastgesteld op 1700 gulden. Ook moest de Raad zich op 23 september 1870 uit

32

33

34 spreken over de vraag of de Harmonie van Dongen ook een geschenk moest krijgen als dank voor haar medewerking. In de vergadering van B en W. waren de Voorzitter Van Beugen en wethouder Rombouts tegen geweest omdat de harmonie haar diensten vrijwillig had aangeboden en daarom wilde men het gevoelen van de Raad inwinnen. De meerderheid van de Raad was echter van mening dat ook de Harmonie van Dongen recht had op een geschenk van Fl.60.-, zoals eerder de harmonie van Oosterhout. De inmiddels opgeheven feestcommissie werd opnieuw in het leven geroepen om alsnog voor de beide harmonieën een geschenk aan te kopen ter waarde van Fl. 60.-. Een geschenk ‘Dat zou strekken tot een herinnering aan het verblijf van Zijne Majesteit’. We weten niet wat dit geschenk uiteindelijk geworden is. De kosten door de koning en zijn gevolg gemaakt, werden door het Hof betaald. Oosterhout, augustus 2013 Jacob Jonker. Bronnen;

1

GAO 2001 inv.nr 1201 Feesten en herdenkingen bezoek KWIII GAO 2001 inv.nr 11 8 sept-23 sept -8 okt. Notulen Raad en inv.nr 191 ingekomen stukken 3 GAO 2001 inv.nr 1201 Feesten en herdenkingen bezoek KWIII. 4 Site Handboogschutterij “St.Sebastiaan” Oosterhout. 5 Marechausseemuseum Buren, brigade KMar Oosterhout doos 91. 6 Vriendelijke mededeling Bert Rompa, Heemkundekring “de Heerlijkheid Oosterhout.” 2

35

7

‘De Swaen’familieboek familie Verstraaten, Mill c.a. niet uitgegeven periode 1664-2010. blz 110. Foto’s Willem III en Ereboog hotel koppelpaarden Nico Beekers. Foto A.M.A. Verschure Heemkundekring Gemert. Met dank aan Bert Rompa en Nico Beekers van de Heemkundekring ‘de Heerlijkheid Oosterhout.’

36

L.C.A. ‘s (Landing Craft Assault) in Wilhelminakanaal De Engelse Robert Vaughan vond in de papieren van zijn vader, luitenant Islwyn Vaughan, de uitnodiging voor een diner en een foto van het diner zelf. Op de uitnodiging is te zien dat er in Hotel Koppelpaarden een etentje zou zijn voor officieren van het H squadron L.C.A. De hele uitnodiging is doorspekt met allerlei grappen en grollen die alleen voor insiders te begrijpen zijn. Het Flotilla was op 16 mei 1945 dus nog steeds in Oosterhout. Data van aankomst en vertrek zijn niet bekend. Omdat Robert Vaughan graag meer zou weten over de belevenissen van zijn vader heeft hij per mail contact gezocht met mij. Zo wil hij graag weten wie het meisje is met de accordeon?

37

38 Het is niet algemeen bekend dat kort na de bevrijding de Britse Royal Navy in Oosterhout verscheen. Het was het 510 L.C.A. Flotilla. Deze eenheid opereerde met 12 meter lange houten landingsboten. Op http://en.wikipedia.org/wiki/Landing_Craft_Assault en op http://www.combinedops.com/LCT_PAGE.htm zijn er foto’s en andere informatie over deze boten te vinden. Omdat alle sluizen door de Duitsers opgeblazen waren stond er bijna geen water in het Wilhelminakanaal maar in de aftakking bij de Spuisluis was nog voldoende water aanwezig. De houten boten moesten namelijk in het water blijven om uitdroging te voorkomen. De matrozen waren ingekwartierd in de meisjes Mulo in de Kegelstraat. Groeten uit Dorst Jos van Alphen

39

Oosterhouters in dienst van Napoleon Garde Côte (Kustwacht) Op 28 juli 1809 verscheen voor de Zeeuwse kust een Engelse vloot van 160 zeilschepen. Aan boord bevond zich een leger van ongeveer 40.000 manschappen met 6000 paarden en 144 kanonnen. 30 juli landen de troepen, onder leiding van lord Chatham, ter hoogte van Breezand op Walcheren. Het doel van de operatie is de inname van de Antwerpse haven via Zuid Beveland en Zuidwest Brabant 1 . Vlissingen, dat toen al deel uitmaakte van het Franse grondgebied, werd snel ingenomen. 2

Al snel weten de Engelse troepen Vlissingen, Walcheren en Schouwen Duivenland in te nemen. Het leger van koning Lodewijk Napoleon begint vanuit Roosendaal aan de verdediging. Volgens zijn broer in Parijs wordt dit niet goed gedaan en stuurt een n Frans leger van 20.000 onder leiding van generaal Oudinot. Door ziektes onder de manschappen verliest het Engelse leger veel manschappen en besluiten eind 1809 naar Engeland terug te keren 3 . In een raadsbesluit, te Parijs van 24 april 1810, wordt het Nederlandse gebied onder de grote rivieren door Frankrijk geannexeerd. Er wordt een nieuw departement ‘Rijnmonden’ aan het Franse bestuursapparaat toegevoegd. Dit departement zal deel uitmaken van het

40 ‘sticht ’s-Hertogenbosch’ en onderverdeeld worden in drie arrondissementen, te weten: ¾ Nijmegen ¾ ’s-Hertogenbosch ¾ Eindhoven Het al bestaande “departement ‘des Deux Nethes’, onderdeel van het ‘sticht Mechelen’ zal worden uitgebreid met de arrondissementen: ¾ Breda ¾ Bergen op Zoom ¾ Middelburg De minister van Justitie krijgt de opdracht de grenzen van de gebieden vast te stellen en de arrondissementen te verdelen in cantons. Voor Breda zijn dit: Oosterhout Zevenbergen Oudenbosch In het besluit worden ook de bestuurlijke en militaire zaken besproken. Voor de verdediging van aanvallen uit zee wordt onder andere een afdeling ‘Canonniers-Kustwagters’ (Garde Côte) opgericht. Deze, Garde Côte komt te bestaan uit 12 compagnies met als hoofdplaats Bergen op Zoom. Negen bevinden zich in Zeeland en de overige drie in het arrondissement Breda 4 , te weten in: Willemstad Moerdijk Geertruidenberg In een schrijven van 1 juni 1810 geeft de onder-prefect van Breda de richtlijnen voor de kustwacht en de grootte van de samenstelling van de bezetting in Geertruidenberg.

41 ¾ De voor iedere gemeente bepaalde aantal manschappen zullen op10 juni 1810 om negen uur op de plaats van bestemming aanwezig zijn. ¾ Het gemeentebestuur is verantwoordelijk voor het rekruteren van het aantal personen. ¾ Deze zullen onder begeleiding van een gemeentebestuurslid naar de plaats van op komst worden begeleid. ¾ De personen die volgens de officier van de Artillerie niet voldoet zal binnen 24 uur vervangen worden. ¾ De gemeente mag vrijwilligers zoeken maar zijn die niet te vinden dan moeten er personen aangewezen worden ¾ Voor de Garde Côte komen alle mannen in aanmerking in de leeftijd van 25 tot 45 jaar. ¾ Tenminste 5 voet lang (boven de 1m50). ¾ Sterk en gezond en zonder gebreken. ¾ Alle personen moeten in het bezit zijn van een door het gemeentebestuur afgegeven bewijs van goedgedrag. ¾ De dienstplicht geldt voor een periode van vijf jaar. Na iedere periode kan de diensttijd met vijf jaar verlengd worden tot de leeftijd van vijftig jaar is bereikt. ¾ Gepensioneerde en afgekeurde militairen, mits ze aan de vereiste voorwaarden voldoen, voorrang. ¾ De vergoeding voor iedere dienstdag op de batterij of kustwacht was: ¾ Onderofficieren en Canonniers 0 francs 50 centimes. ¾ Kapiteins 3 francs ¾ Luitenants 2 francs Het aantal te leveren manschappen in het arrondissement van Breda was voor alle compagnies even groot en bedroeg 111 manschappen 5 . De verdeling van de te leveren manschappen voor Compagnie in Geertruidenberg was als volgt:

42 ¾ Geertruidenberg 14 man ¾ Hoeven (Raamsdonkveer) 12 man ¾ Oosterhout 58 man ¾ Made 9 man ¾ Drimmelen 2 man ¾ Terheijden 16 man Voor de jaren 181, 1812 en 1813 zijn de aantallen veel minder. In 1813 zijn een stroom van rekwesten ingediend om onder de dienstplicht uit te komen. Maar daarover de volgende keer meer. Piet van Beek

1

Jaap ter Haar: Geschiedenis van de Lag Landen, deel 4, 4e druk, uitgave Fibula van Dishoek Bussum, pag. 106 en V.V.V. Walcheren. Fietsroutes, FIKS, Napoleonroute 2 Rotterdamsche Courant 30 januari 1808; Verslag van de senaatsvergadering in Parijs van 26 januari 1808 3 Jaap ter Haar: Geschiedenis van de Lag Landen, deel 4, 4e druk, uitgave Fibula van Dishoek Bussum, pag. 107 en V.V.V. Walcheren. Fietsroutes, FIKS, Napoleonroute 4 Leidsche Courant 11 mei 1810 5 Regionaal Archief Tilburg toegang 2001, inventarisnummer 1269, stukken Stukken betreffende de recrutering voor de compagnies des canonniers gardes-cotes

43

Colofon Heemkundekringen hebben als doel het bevorderen van de belangstelling voor en de kennis van eigen volk en streek, volksgebruiken en de natuur, evenals het stimuleren van het behoud van historische waarden. De heemkundekring ‘De Heerlijkheid Oosterhout’ houdt zich bezig met de geschiedenis van Oosterhout en haar kerkdorpen in de breedste zin van het woord. De activiteiten bestaan onder andere uit het verzamelen en vastleggen van historisch materiaal in beeld en op schrift en het presenteren door middel van publicaties, lezingen, tentoonstellingen enz. Mocht u in het bezit zijn van historisch materiaal over Oosterhout en zijn kerkdorpen, dan willen wij dat graag lenen om te kopiëren of in te scannen, zodat het toegankelijk wordt voor de grote groep van belangstellenden en bewaard wordt voor het nageslacht. Natuurlijk zeggen wij ook geen nee als u het aan ons wilt schenken. Bestuur: Voorzitter: Secretaris en plv. vz.: Penningmeester: Overige bestuursleden:

vacant Ad den Dekker Toon Schapendonk Simon Burggraaf Ad van Groesen Martin van Halderen Frans Timmermans

Ereleden:

Jan Broeders Cor Huijben

Secretariaat:

Kerkstraat 18 5101 BC Dongen tel. 06 34379810 e-mail [email protected]

Bezoekadres:

op afspraak) Huis voor Erfgoed (achterom Trefpunt Heemkunde Zandheuvel 51 4901 HT Oosterhout tel. 0162 856133 www.heemkundeoosterhout.nl [email protected]

Website: E-mail:

44 Lidmaatschap: Leden betalen een contributie van € 25,00 per kalenderjaar. Inwonende gezinsleden betalen een contributie van € 10,00 per kalenderjaar. Per adres wordt slechts één exemplaar van het ledenblad bezorgd/verstuurd. Het banknummer van Heemkundekring De Heerlijkheid Oosterhout is: 12.63.46.224 Aan- en afmeldingen van het lidmaatschap schriftelijk bij het secretariaat. Het lidmaatschap eindigt na schriftelijke opzegging op 31 december daarop volgend. Abonnees: Het is voor personen en instellingen mogelijk een abonnement op het ledenblad te nemen (zonder lidmaatschap). De kosten hiervan bedragen €20,00 per jaar (vier edities). Voor buitenlandse abonnees wordt dit bedrag verhoogd met de verzendkosten. Redactie ledenblad: E-mail:

Piet van Beek [email protected]

Adverteerders: Zij, die zich bereid hebben verklaard gedurende tenminste een kalenderjaar (vier edities) een advertentie te plaatsen in het ledenblad. Voor mogelijkheden en kosten kunt u contact opnemen met de redactie of met het secretariaat.

Wilt u hier uw advertentie ? Ook een halve pagina is mogelijk. Neemt dan kontakt op met de heemkundekring

‘de Heerlijkheid Oosterhout’ e-mail: [email protected]

Wilt u hier uw advertentie ? Ook een halve pagina is mogelijk. Neemt dan kontakt op met de heemkundekring

‘de Heerlijkheid Oosterhout’ e-mail: [email protected]