KAPEL DE ZANDE IN RUISELEDE
GOD HAS LEFT THE BUILDING
GYP-SUM 2014 #03
Waarmee moet je rekening houden bij de herbestemming van kerken, kapellen, van religieuze gebouwen in het algemeen? Wat betekent een gebouw, een ruimte nog als zijn oorspronkelijke functie verdwenen is? Welke initiële waarden, emoties, betekenissen moeten in de nieuwe bestemming meegenomen worden of kan een voormalige kerk gezien worden als een architecturale constructie zonder symbolisch verleden?
19
In zijn boek Religie voor atheïsten (2011) zegt Alain de Botton dat religie opnieuw interessant kan worden als je “het eeuwige debat over de universele waarheid links laat liggen”. Op die manier komen volgens hem de werkelijke waarheden en waarden opnieuw naar boven en komt de diepere betekenis van vele dingen waarmee elk van ons is opgegroeid, vanzelf terug bovendrijven. Om deze filosofie te staven, geeft hij zijn visie over het hergebruik van kerken. Natuurlijk draagt zo’n gebouw zijn oorspronkelijke functie voor altijd diep in zich mee. Natuurlijk zal de mens een kerk altijd als een religieus gebouw ervaren en er bepaalde gevoelens en ervaringen aan koppelen. Dat is op zich geen probleem, het is zelfs een kwaliteit. Maar pas als je los kan komen van negatieve of dogmatische connotaties zonder de oorsprong te verloochenen, zal het gebouw zijn ‘naakte’ architecturale kracht blootgeven. Dan pas zullen het vakmanschap en de esthetische kwaliteiten van het gebouw ten volle tot zijn recht komen. De kerk wordt dan een indrukwekkende ruimte die zal stimuleren tot abstracte ideeën voor hergebruik, zonder dat de christelijke ideologie en de waarde die het gebouw heeft voor de omgeving ontkend of verloochend worden.
GYP-SUM 2014 #03
In Ruiselede bevindt zich op de terreinen van de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand De Zande, een beschermde kapel die dateert uit 1856. Tot 1974 had het gebouw een religieuze functie, sindsdien heeft het voornamelijk dienst gedaan als opslagplaats. Hoe deze kapel een zeer geslaagde herbestemming kreeg, vernemen we van Daan Petri, architect bij Hootsmans Architectuurbureau, dat de wedstrijd won die door de Vlaamse Bouwmeester georganiseerd werd.
21
“Het doel van de opdracht was de kapel om te bouwen tot een schoolgebouw met zeven klaslokalen voor lessen algemene vorming. De klaslokalen hoefden niet groot te zijn, een tiental personen zouden er les volgen. De herinrichting van het interieur waarbij de monumentale binnenruimte ervaarbaar moest blijven, stelde ons voor een dilemma dat we tot de kern van ons ontwerp hebben gemaakt”, zegt Daan. Is het dat wat Alain de Botton bedoelt als hij spreekt over het behouden van de emotionele betekenis van de ruimte en zegt dat zo’n gebouw meer is dan een maatschappelijke getuige van het verleden? Een majestueuze ruimte als deze van kapel De Zande kan enkel al door die ruimtelijke ervaring en de manier waarop het licht binnenvalt een inspirerende boost geven. “De volledige ruimte van het schip en een deel van de zijbeuken hebben we met behulp van ruimtehoge scheidingswanden ingedeeld. De toegang tot de nieuw ontstane ruimten gebeurt door middel van een rondgang langs de buitengevel. In de nieuwe wanden zijn openingen aangebracht die zorgen voor uitzicht, overzicht en zonlicht.”
GYP-SUM 2014 #03
Ook bijzonder aan deze opdracht is dat die ruimte voor haar nieuwe functie moet opgedeeld worden in kleinere lokalen. Een bijkomende uitdaging! “Kerkruimten worden vaker gebruikt voor andere doeleinden, zoals een markthal, een beursgebouw of een rechtbank. De nieuwe schoolfunctie stelt de ongenaakbare kapelruimte echter op de proef. We beschouwen dit als een buitengewone kans om te onderzoeken hoe de fragmentering van deze specifieke ruimte nieuwe kwa liteiten kan genereren, en zijn daarom de confrontatie niet uit de weg gegaan. We willen de betekenis van de ruimte ambigu maken. We veranderen haar ‘ingrijpend’, om haar vervolgens op een andere nieuwe manier weer te tonen, deels ontdaan van haar vroegere betekenis, deels gevuld met nieuwe. We respecteren de bestaande structuur en beschadigen ze niet. Bijna alles wat we doen, is omkeerbaar en daarom tijdelijk. Wat we toevoegen onderscheidt zich ook qua materiaalgebruik duidelijk van het bestaande.” Deze invalshoek was ook het doorslaggevende element voor de jury om via de Open Oproep de opdracht aan Hootsmans
Architectuurbureau toe te wijzen: “Rob Hootsmans kiest ervoor om de onvermijdelijke fragmentatie van het interieur van de kapel zo ver door te drijven dat er nieuwe kwaliteiten en betekenissen ontstaan.” Het ontwerp is heel transparant en laat de karakteristieke kenmerken van de kapel zien. Daarom was het niet evident om de noodzakelijke technieken zoals ventilatie ‘weg te werken’. “In de verdiepingshoge wanden die de klaslokalen onderling van elkaar scheiden, zijn verschillende soorten kasten, zitjes en voorzieningen zoals data en elektra opgenomen. Ook bieden deze wanden ruimte om de noodzakelijke technieken zoals verluchting te integreren”, verklaart Daan Petri.
Niet enkel het gebouw op zich is redelijk uniek. Ook programmatorisch waren er specifieke eisen die een extra uitdaging vormden bij het ontwerpen. Daan Petri: “Het gebouw bestaat uit twee delen: de kapelruimte en de kelder. De ontsluiting voor de open en de gesloten inrichting vindt plaats via deze kapelruimte. Voor de gesloten inrichting komt er een nieuwe toegang aan de noordwestzijde van het gebouw. De kelder wordt bereikt via de kapelruimte door middel van een nieuwe trap. In de kapelruimte valt het meeste daglicht binnen. Hier bevinden zich de ruimten waarin men zich moet concentreren, zoals de theorielokalen en de bibliotheek. In de kelder komen de lokalen voor fitness, audiovisuele en creatieve technieken.”
“De nieuwe wand die de lokalen van de rondgang scheidt, is uitgevoerd als een stalen pui en bevat glazen elementen afgewisseld met stalen wandpanelen die voorzien zijn van verwarmingselementen. Dankzij de grote hoeveelheid glas komt het daglicht tot ver in de lokalen binnen.”
De ramen in de buitengevel zijn redelijk hoog ingeplant, wat doet denken aan traditionele schoolgebouwen: de borstwering is hoog genoeg om niet af te leiden (net boven ooghoogte) en laag genoeg om voor voldoende lichtinval te zorgen.
23
22 december, 15:00 uur 22 december, 17:00 uur
22 december, 12:00 uur 22 december, 11:00 uur
22 december, 13:00 uur
22 december, 10:00 uur 21 juni, 10:00 uur 21 juni, 11:00 uur 22 december, 14:00 uur 21 juni, 12:00 uur 22 december, 16:00 uur
21 juni, 15:00 uur 21 juni, 16:00 uur 21 juni, 14:00 uur
21 juni, 13:00 uur 21 juni, 17:00 uur
“De stand van de zon speelde in dit ontwerp een heel belangrijke rol. In de verdiepingshoge scheidingswanden zijn openingen gemaakt die zorgen voor uitzicht, overzicht en daglicht. Hiervoor hebben we twee methoden ontwikkeld: Wat het zonlicht betreft: voor het bepalen van de inplanting en de vorm van de openingen in de binnenwanden, zijn we uitgegaan van de stand van de zon op de langste en kortste dag van het jaar: 21 juni en 22 december. De stralen van de zon die op die dagen door de ronde ramen van de buitengevel binnendringen, hebben ons daarvoor geïnspireerd. Anderzijds werden vanuit een aantal punten van de rondgang zichtlijnen geprojecteerd. Hierdoor ontstaat een serie openingen die het mogelijk maakt de volledige oorspronkelijke schaal van het gebouw en hier en daar ook een oud detail te zien. Het resultaat van deze rationele ontwerpmethoden levert een structuur op die soms begrijpelijk is, maar soms ook mysterieus, irrationeel en dubbelzinnig.”
GYP-SUM 2014 #03
Ook voor de verticale circulatie werd een ingenieuze oplossing gevonden. “Er zijn twee nieuwe trappenhuizen toegevoegd die de kelder, de begane grond en de eerste verdieping met elkaar verbinden. Deze trappen zijn opgenomen tussen de nieuwe scheidingswanden en zijn dus als het ware (net als de eerder genoemde weggewerkte technieken) onderdeel van het ‘inbouwpakket’. De grootste constructieve ingreep behelsde het uitnemen van de vloerdelen op de begane grond. Beide trappenhuizen zijn in tegengestelde richting geplaatst, waardoor een optimale ontsluiting en brandcompartimentering gerealiseerd kon worden.” De werf liep niet van een leien dakje. “De werf heeft in het begin een wat grillig verloop gehad: omdat de oorspronkelijk gecontracteerde aannemer het werk niet kon afmaken, heeft Monument/Befracon het overgenomen. Deze aannemerswissel heeft uiteindelijk tot een goed resultaat geleid, ondanks dat de aannemer zich het plan eigen heeft moeten maken tijdens de uitvoering. Met name het plaatsen van de glazen openingen in de wanden en de eerste verdiepingsvloer hebben voor heel wat kopzorgen gezorgd. De ontwerpprincipes zijn in
1
Deze opdracht is uitgevoerd in een ontwerpteam. Daan vertelt over de werkwijze van en de visie op architectuur van Hootsmans Architectuurbureau: “De ambitie van Rob Hootsmans is gestoeld op de opvatting dat architectuur een proces is van het onderzoeken van en experimenteren met het unieke karakter van de plek waar het gebouw staat of komt te staan en de complexe rituelen van zijn toekomstige gebruikers. Dit geeft als resultaat functionele en ecologische gebouwen, die economisch omgaan met de natuurlijke energiebronnen en bijdragen tot het welzijn van de gebruikers. Een gebouw is geslaagd als vorm, functionaliteit en duurzaamheid een vanzelfsprekend en logisch geheel vormen. De organisatie en werkwijze zijn flexibel. Niet gebonden aan een bepaalde stijl wordt de opdracht geanalyseerd. De samenwerking met andere ontwerpbureaus versterkt de projecten en maakt ze beter en scherper. Op die manier wordt een maximale expertise geboden.
5
Voor dit project werd samengewerkt met Bureau Bouwtechniek uit Antwerpen dat als uitvoerend architect en adviseur technieken deel uitmaakte van het ontwerpteam. Daarnaast hebben ABT (stabiliteit) en Architectenbureau Van Acker & Partners (restauratie-advies) een onmiskenbare positieve bijdrage geleverd aan dit project.”
onderling overleg bepaald, zodat eventuele alternatieve standpunten en oplossingen meteen werden besproken en weerhouden.”
Tekst: Johan Geerts Foto’s: Toon Grobet (Lumecore)
Kapel De Zande --
Locatie: Brugsesteenweg 130 – Ruiselede – België
--
Project: gesloten onderwijsinstelling voor jongens Renovatie van een kapel tot 12 klaslokalen, informaticalokaal, studielokaal, leraarskamer, fitness- en multifunctionele ruimte
--
Oppervlakte: 1 465 m2
--
Opdrachtgever: Vlaamse Overheid, Agentschap Jongerenwelzijn
--
Wedstrijd: Open Oproep 12
--
Architecten: Hootsmans Architectuurbureau
25
