Geschiedenis AZ Maria Middelares Een terugblik

i

Geschiedenis AZ Maria Middelares Een terugblik

GezondheidsZorg met een Ziel

2

Inhoud 1 Historiek campus Maria Middelares ........................................................... 5 1.1 Acht eeuwen gezondheidszorg door de cisterciënzerzusters van Gent 5 1.1.1 Het Bijlokehospitaal in Gent ....................................................... 5 1.1.2 Algemeen ziekenhuis Toevlucht van Maria in Gent ..................... 6 1.1.3 Kleintjesoord te Nazareth .......................................................... 8 1.1.4 School Sint-Geertruid ................................................................. 8 1.2 Oprichting van het ziekenhuis Maria Middelares in Gent .................... 11 1.2.1 De cisterciënzerzusters kopen het kasteel “Bois dormant” in1934 ............................................................. 11 1.2.2 Bouw eerste vleugel in 1935 en aanpassingswerken aan het kasteel ........................................................................ 12 1.2.3 De tweede vleugel werd gebouwd in 1939 .............................. 14 1.2.4 De oorlogsjaren........................................................................ 15 1.3 Verdere uitbouw van Maria Middelares .............................................. 14 1.3.1 Bouw van de kraamafdeling in 1957......................................... 15 1.3.2 De kinderafdeling werd in 1963 in gebruik genomen ............... 16 1.3.3 Uitbreiding met het gebouw heelkunde ................................... 16 1.3.4 Oprichting van het kinderdagverblijf voor medewerkers ......... 16 2 Historiek campus Sint-Jozef ..................................................................... 18 2.1 De zusters van Waarschoot helpen bij de stichting Sint-Jozef in Gentbrugge in 1881......................................................................... 18 2.2 Professor Odilon Van der Linden ......................................................... 21 2.3 Verdere uitbouw van kliniek Sint-Jozef ............................................... 23 3 Het fusieakkoord AZ Maria Middelares – Kliniek Sint-Jozef in 1998 ........... 23 4 Toekomst: nieuwbouwproject ................................................................. 25 5 Het ziekenhuismuseum .......................................................................... 25 3

Ziekenzaal in Bijlokehospitaal

4

1

Historiek campus Maria Middelares

1.1

Acht eeuwen gezondheidszorg door de cisterciënzerzusters van Gent

1.1.1

Het Bijlokehospitaal in Gent

In 1201 richtte de Gentse patriciërsfamilie Utenhove het Onze-Lieve-Vrouwhospitaal op in Onderbergen, naast de Sint-Michielskerk in Gent. Het Utenhovehospitaal stond open voor armen, voorbijtrekkende lieden en voor zieken. Ermentrude Utenhove leidde de instelling. De familie Utenhove wenste haar stichting te verduurzamen en schonk in 1215 eigendom én beheer van hun hospitaal aan een klooster van cisterciënzerzusters dat hiervoor speciaal gesticht werd te Lokeren. Ermentrude Utenhove bouwde deze abdij met eigen middelen. Margareta Utenhove, zus van Ermentrude was de eerste abdis, opgevolgd door Oda Utenhove in 1218 en door Christina Utenhove in 1228. Het beheer van het Gents hospitaal vanuit een slotklooster te Lokeren bleek niet zo praktisch, daarom werd uitgekeken naar een andere oplossing. Het hospitaal en een deel van de abdij zouden verhuizen naar een nieuwbouw in de wijk Ekkergem, buiten de stadspoorten van het toenmalige Gent. De oplossing werd mogelijk gemaakt dank zij bemiddeling van Volker Utenhove, broer van Ermentrude én kanunnik te Rijsel. Zijn grafsteen is bewaard in de Bijlokesite. Hij werd eeuwenlang vereerd door gelovigen omdat hij in 1243 overleden was “met groote opinie van heyligheyt”. In 1228 werd er het Bijlokehospitaal opgericht. De naam verwijst naar de Bijlokemeersen, die door Gravin Johanna Van Constantinopel voor dit initiatief geschonken werd. Ze hielp in Vlaanderen veel hospitalen oprichten met grote schenkingen. Ze was hiertoe gedreven door de uitzonderlijke groei van de stedelijke bevolking en economie in de dertiende eeuw. De initiatiefnemers van het Bijlokehospitaal bouwden een hospitaal, nutsgebouwen en een abdij. Elisabeth Utenhove, nicht van Ermentrude, was de eerste abdis. Na haar overlijden in 1249 werd ze tot 1285 opgevolgd door haar zus Maria Utenhove. De familie Utenhove had duidelijk een grote invloed op de gezondheidszorg in Gent in de 13e eeuw. Midden deze eeuw werd een imposante ziekenzaal gebouwd. Deze ziekenzaal was voorzien voor veertig bedden. In die tijd was het gebruikelijk dat meerdere zieken in één bed ondergebracht werden. Deze zaal doet nu dienst als concerthal. 5

De cisterciënzerzusters stonden er meer dan zeven eeuwen in voor verzorging van zieken. Zij investeerden in gebouwen en infrastructuur. Ze bouwden omstreeks 1511 een tweede grote ziekenzaal “Het Kraakhuis”, dat tot in 1976 in gebruik bleef. Het hospitaal werd in de 16e eeuw bezet door de Calvenisten en tijdens de Franse Revolutie verloor de congregatie definitief de controle erover. Toch bleven de zusters er actief in de zorgverlening en in de dagelijkse leiding. Dit was ook zo met de 19e eeuwse uitbreiding van het Bijlokehospitaal tot bij de verhuis in 1983 van het OCMW-hospitaal naar de Henri Dunantlaan in Gent, nu AZ Jan Palfijn. Vanuit hun klooster in de Bijlokesite werkten de cisterciënzerzusters actief mee bij de dagelijkse leiding van het verpleegkundig departement en meerdere verpleegafdelingen in het Academisch Ziekenhuis in Gent, nu UZ Gent. Dit was vanaf de oprichting in 1959 tot de jaren 1970. Op 7 december 2001 verlieten de laatste zusters het cisterciënzerklooster in de Bijloke.

1.1.2

Algemeen ziekenhuis Toevlucht van Maria in Gent

De cisterciënzerzusters van Gent kochten in 1871 de voormalige textielfabriek Van Caenegem aan de Coupure in Gent. Na renovatie en herinrichting openden ze er in 1874 het ziekenhuis Toevlucht van Maria , in de volksmond “De Refuge” genaamd. In 1982 werd het ziekenhuisgedeelte overgebracht naar een nieuwbouw op de terreinen van het Algemeen Ziekenhuis Maria Middelares. De vzw Rustoord Toevlucht van Maria werd op 14 februari 1983 een modern bejaardentehuis met rust- en verzorgingstehuis, serviceflats en dagverzorgingscentrum. De instelling wordt nog steeds beheerd door de cisterciënzerzusters.

Hiernaast: Toevlucht van Maria

6

7

1.1.3

Kleintjesoord te Nazareth

De cisterciënzerzusters richtten in 1912 een kleintjesoord op te Nazareth. Een oude foto toont ons het “Gesticht voor voedsterlingen O.LV. Onbevlekte”. Van bij de aanvang ging er speciale aandacht uit naar de minstbedeelden in de samenleving. De cisterciënzerzusters hielpen mee bij de verzorging. Later kwam er ook een school voor kinderverzorging. Deze verhuisde in 1982 naar de School Sint-Geertruid op campus Maria Middelares. Het complex is nu het kinderdagverblijf ‘t Kasteeltje. Er is opvang voor 50 kinderen tussen 0 en 3 jaar. Er is tevens een Centrum voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning op twee campussen, in Nazareth en in Gentbrugge.

1.1.4

School Sint-Geertruid

De cisterciënzerzusters richtten in 1952 op campus Maria Middelares de school voor verpleegkunde Sint-Geertruid op. Er kwam een A1- én een A2-afdeling, nu HBO5. De lessen werden aanvankelijk gegeven in het ziekenhuisgebouw interne geneeskunde waar nu de apotheek gevestigd is. De smeedijzeren ingangsdeur van de apotheek met de initialen SG herinnert nog aan deze periode. In 1967 bouwde de congregatie op de campus Maria Middelares een nieuw schoolgebouw.De school voor kinderverzorging kwam in 1982 over van Nazareth. Door herstructurering binnen het onderwijs verdween in 1996 de A1-opleiding uit deze school.

8

Hiernaast boven: Zr. Fernande geeft in de beginperiode les op het gelijkvloers van het ziekenhuis Hiernaast onder: afgestudeerden en leerkrachten in 1956

In 2000 kwam de TSO-afdeling Bijlokenhof over naar het Instituut voor Verpleegkunde Sint-Geertruid. De vroegere school Bijlokenhof was eveneens een initiatief van de cisterciënzerzusters. 9

Op 1 september 2001 was er een fusie tussen het Instituut voor Verpleegkunde Sint-Geertruid met het Crombeeninstituut. Beide scholen werden samen het SintGeertruidinstituut met twee vestigingsplaatsen: campus Maria Middelares en campus Crombeen. Op 1 september 2007 kwam er door fusie met het O.-L.-Vrouwecollege van Ledeberg nog een derde vestigingsplaats bij. Het Sint-Geertruidinstituut heet nu BenedictusPoort en biedt een brede waaier opleidingen aan binnen ASO, TSO en BSO, zowel 2e, 3e als 4e graad.

10

1.2

Oprichting van het ziekenhuis Maria Middelares in Gent

1.2.1

De cisterciënzerzusters kopen het kasteel “Bois dormant” in 1934

Het kasteel Hanet, ook “Le bois dormant” genoemd, lag aan de Kortrijksesteenweg in Gent. Het kwam in 1934 te koop na het overlijden van de industrieel Fernand Hanus. Het kasteel werd door notaris P. Vander Eecken openbaar verkocht op 13 november 1934. Het domein van ruim negen hectaren kwam in het bezit van de cisterciënzerzusters van Gent en kreeg de naam Maria Middelares. De tuinen waren prachtig aangelegd. Er waren waterpartijen en beeldengroepen en zuilengalerijen. Het domein werd in die periode “Versailles in Vlaanderen” benoemd.

Postkaart met het kasteel Hanet

11

1.2.2

Bouw eerste vleugel in 1935 en aanpassingswerken aan kasteel

Het ontwerp voor de linker vleugel dateert van 15 december 1934. Het is van de Gentse architect A.R. Janssens. Het kasteel werd met één verdieping opgetrokken en werd geïntegreerd in het nieuw ziekenhuis. De werken gebeurden door aannemer Myncke. Er kwamen 120 kamers ter beschikking voor behandeling en verzorging van herstellenden en personen die leden aan inwendige ziekten. Aan de voorgevel was

Ontwerptekening van de linkervleugel in 1934

12

Grondwerken in 1935

een solarium aangebracht. Op drie verdiepingen was een terras om te zonnen en te genieten van de gezonde omgeving. Op de zolderverdieping werden kamertjes ingericht voor de lekenverpleegsters. Het kasteel zelf werd ingericht als ouderlingenhome met meerdere luxe appartementen.

1.2.3

De tweede vleugel werd gebouwd in 1939

De bouw van de tweede vleugel begon in juni 1938. In deze periode werd ook de kapel gebouwd. De rechtervleugel werd in 1939 in gebruik genomen.

Patiëntenkamer in de nieuwe vleugel

13

1.2.4

De oorlogsjaren

In 1941, twee jaar na de opening van de rechtervleugel, werd het ziekenhuis opgeëist door de Duitse bezetters. Aan de Kortrijksesteenweg bouwden ze twee bunkers. Deze deden als munitiedepot dienst ter verdediging van het vliegveld van Sint-Denijs-Westrem. Patiënten en religieuzen werden verplicht het ziekenhuis te verlaten en kregen onderdak in het ziekenhuis Toevlucht van Maria aan de Coupure. Pas in mei 1946 konden de cisterciënzerzusters hun “Kliniek Maria Middelares” na de nodige herstellingen heropenen. De bunkers bleven staan en werden in 1950 versierd met Ionische zuilen en Griekse vazen. Dit werd gerecupereerd bij de afbraak van een zuilengalerij toen het plaatselijk klooster gebouwd werd. In 2003 werd één bunker gesloopt bij de aanleg van de tramlijn.

Bunker

14

1.3

Verdere uitbouw van Maria Middelares

1.3.1

Bouw van de kraamafdeling in 1957

De kraamkliniek Maria Middelares werd gebouwd in 1957 als afzonderlijk paviljoen in Y-vorm. Het werd aanvankelijk “kliniek dr. Daels” genoemd. Gynaecoloog José Daels had het eigentijds concept uitgewerkt en gefinancierd. Hij was er de enige behandelende arts. Er waren twee afdelingen: de kraamafdeling én een afdeling gynaecologie. Het paviljoen heeft een vrij autonome werking. Er is een eigen stookplaats, er zijn kleedkamers voor personeel en een loskade. Vroeger was er in de kelder een keuken en personeelsrefter, er waren afvalkokers, afzonderlijke watervoorziening, een onderzoekslaboratorium en een aparte receptie. Bij het overkomen van het ziekenhuis Toevlucht van Maria, werd het paviljoen een volledige kraamafdeling van 60 bedden met meerdere gynaecologen.

De kraamafdeling aan de Ringvaart in 1957

15

1.3.2

De kinderafdeling werd in 1963 in gebruik genomen

Voor 1963 verbleven opgenomen kinderen op de interne afdelingen. De cisterciënzerzusters lieten een kinderafdeling bouwen die ze in 1963 openden. Er was veel aandacht voor toezicht op de kinderen en voor materialen die goed konden gereinigd en ontsmet worden. Na 40 jaar gebruik werd de kinderafdeling grondig gerenoveerd.

1.3.3 • • • • •

Uitbreiding met het gebouw heelkunde

Start met de bouwwerken in 1978. De patiënten van Toevlucht van Maria werden overgebracht in 1982. De orthopedische kliniek van prof. Vanhouteghem werd in 1984 geïntegreerd op de 5e verdieping. De A-dienst op de 2e verdieping werd geopend in 1984. De verpleegafdeling revalidatie werd afdeling geriatrie.

1.3.4

Oprichting van het kinderdagverblijf voor medewerkers

Voor de vele werknemers met jonge kinderen werd in 1991, achter de kraamafdeling, een kinderdagverblijf geopend. Dank zij soepele openingsuren en goede bereikbaarheid helpt dit initiatief de opvangproblematiek voor zuigelingen en peuters van medewerkers op te lossen. De opvangcapaciteit werd wegens groot succes verhoogd.

Hiernaast boven: een kinderbox voordat de kinderafdeling gebouwd werd Hiernaast onder: de nieuwe kinderafdeling in 1963

16

17

2

Historiek campus Sint-Jozef

2.1

De zusters van Waarschoot helpen bij de stichting Sint-Jozef in Gentbrugge in 1881

Op vraag van pastoor Bouckaert liet kasteelheer Philippe Van de Velde op zijn zes hectare groot domein in Gentbrugge een “hospice” bouwen. Er was in Gentbrugge, net als in de andere Gentse randgemeenten, veel armoede, hongersnood en ziekte, onder meer cholera-epidemieën. De bouwwerken van de instelling voor vereenzaamde noodlijdenden startten in 1880. Er werd ook een boerderij gebouwd en Philippe Van de Velde liet de Hospicestraat aanleggen. Deze straat werd in 1899 de Gestichtstraat en is nu de Kliniekstraat. Op vraag van pastoor Bouckaert zou de congregatie der zusters van de H. Vincentius a Paulo instaan voor de leiding en de verzorging. Op 10 oktober 1881 kwamen de eerste vier zusters naar Gentbrugge. Ze verrichtten er pionierswerk in moeilijke omstandigheden. Ze gaven ook onderwijs in twee lagere scholen in Gentbrugge. De instelling voor bejaarden werd op 10 oktober 1881 officieel ingewijd als “Institut Saint-Joseph/Gesticht St.Joseph”.

Gravure uit 1896

18

Boven: voorstelling van het Geneeskundig Gesticht Sint-Jozef in 1896 Onder: gravure 1896, zicht op de achterkant

19

Boven: gravure met klooster Onder: radiologie in het begin van de 20e eeuw

20

Reeds één jaar later, in 1882, was men genoodzaakt uit te breiden. Er werd een vleugel bijgebouwd. Hier kwam later het eerste laboratorium. Geleidelijk aan groeide het “Hospice” uit tot een volwaardig en modern ziekenhuis. In 1896 kwam er een grote uitbreiding met nieuwe ziekenzalen en operatiezalen in paviljoenbouw. Architect Vaerewijk stelde de plannen op en de werken werden uitgevoerd door aannemer Bertin.

2.2

Professor Odilon Van der Linden

Dr. Odilon Van der Linden deed in 1888 de eerste heelkundige ingreep in Kliniek Sint-Jozef. Hij bouwde er ook consultaties uit. Ondertussen vervolmaakte hij zich in Parijs en Berlijn. Hij werd assistent aan de Gentse universiteit en werd er hoogleraar in 1908. Professor Odilon Van der Linden bleef Kliniek Sint-Jozef trouw en was de stuwende kracht van de verdere uitbouw. Door zijn betrokkenheid wordt hij als grote weldoener van dit ziekenhuis beschouwd. Aan de inkom staat als dank een witmarmeren buste opgesteld. In het ziekenhuis hangt een groot schilderij van de kunstenaar Frans Pycke. Het is een tafereel van 1917, in volle oorlogsomstandigheden. Professor Van der Linden onderzoekt een gewond meisje en geeft uitleg aan zijn twee assistenten. Zuster Marie-Augustine ondersteunt de patiënte terwijl twee andere zusters een andere patiënt verzorgen.

21

22

2.3 • • • • •

•

3

Verdere uitbouw van kliniek Sint-Jozef De zusters van Waarschoot konden in 1934 de gronden van het ziekenhuis overnemen. Ze waren tot dan nog in eigendom van de familie Van de Velde. In 1949 werd een nieuwe vleugel van het ziekenhuis in gebruik genomen. Er kwam een bejaardentehuis Ter Hovingen op het domein. De bouwwerken waren klaar in 1961. Nieuwbouw keuken in 1970. Het klooster en het verouderde hospice werden in 1977 gesloopt en de zusters begonnen aan de bouw van een nieuw ziekenhuis. De ruwbouw was klaar in 1979 maar kon pas in 1983 in gebruik genomen worden. Er waren voortdurend verfraaiings- en aanpassingswerken waarbij de evolutie van de geneeskunde voortdurend gevolgd werd.

Het fusieakkoord AZ Maria Middelares – Kliniek Sint-Jozef in 1998

Het akkoord werd afgesloten op 6 mei 1998 en trad in werking op 1 januari 1999. Sindsdien werden de twee ziekenhuizen geïntegreerd tot één operationeel ziekenhuis met twee campussen. Het woon- en zorgcentrum Ter Hovingen maakt geen deel uit van de fusie. Ter Hovingen wordt verder geleid door de zusters SintVincentius a Paulo van Waarschoot. Het ziekenhuislogo was het beeld van Maria Middelares. Dit witmarmeren beeld staat voor de afdeling interne geneeskunde op campus Maria Middelares. Maria Middelares verwelkomt patiënten en bezoekers. Het beeld werd gesculpteerd door beeldhouwer Aloïs De Beule. Het kindje Jezus biedt zijn doorboord en brandend hart aan zijn moeder Maria. De betekenis hiervan is de overtuiging dat zijn offer aan het kruis de nood van de hier verblijvende patiënten helpt lenigen. Het hart is bovendien een eigentijds symbool voor ons hartcentrum. In 2006 werd het logo aangepast met een gestileerde versie van het beeld van Maria Middelares.

Hiernaast: witmarmeren beel van Maria Middelares

23

24

4

Toekomst: nieuwbouwproject

In 2000 geeft de Vlaamse Overheid de aanbeveling om alle acute zorg te centraliseren op één campus. Deze aanbeveling was de aanleiding tot een nieuw zorgstrategisch plan. Om dit plan te realiseren was een nieuwbouw onvermijdelijk. Daarom kocht het ziekenhuis bijkomende, aanpalende percelen grond naast campus Maria Middelares. Voor de realisatie van de nieuwbouw was de afbraak en verplaatsing van het kinderdagverblijf Witje Wiebel en de kraamafdeling noodzakelijk. Op deze locatie komt immers het nieuwe ziekenhuis. In een eerste fase van het masterplan (2009-2010) werden hiervoor twee nieuwe gebouwen gerealiseerd en in gebruik genomen. Sinds 24 januari 2011 startte een nieuwe ingrijpende fase: de eigenlijke bouw van het nieuwe ziekenhuis met 631 bedden (532 bedden hospitalisatie en 99 bedden dagziekenhuis) en 20 high tech operatie- en interventiezalen. Bij de inplanting was er veel aandacht voor het groene karakter van de omgeving en een duurzame mobiliteit. Een voetgangerspromenade zal de tramhalte met de ingang van het ziekenhuis verbinden. Ook afzonderlijke fietspaden zijn voorzien. De bussen van de Lijn kunnen parkeren vóór de ingang van het ziekenhuis. Auto’s zullen terecht kunnen in een boven- en ondergrondse parking. De topprioriteit is een financieel verantwoord ziekenhuis met een centrale plaats voor de patiënt. Hij zal het nieuwe ziekenhuis ervaren als een helende omgeving, die rust en vertrouwen geeft, uitnodigend en toegankelijk is. Daarom is het ontwerp ook huiselijk, open en luchtig. Alle patiëntenkamers hebben kamerhoge ramen die de relatie met de buitenomgeving ondersteunen. De toekomstgerichte visie van het ziekenhuis weerspiegelt zich ook in de innoverende architectuur. Het gebouw is zo ontworpen dat toekomstige structurele wijzigingen mogelijk zijn bijvoorbeeld wanneer een groter of kleiner operatiekwartier nodig is, nieuwe wetgeving aanpassingen vraagt, ... Naast deze flexibiliteit biedt het ontwerp ook alle mogelijkheden tot verantwoorde groei zodat AZ Maria Middelares mee kan evolueren met de medische en technologische vernieuwingen. 25

Het plan van de nieuwbouw is U-vormig: twee evenwijdige blokken (de polikliniek enerzijds en de medisch-technische diensten anderzijds) die een derde dwarse blok (de verblijfafdelingen) dragen. Tussen de twee dragende blokken ontstaat op die manier een groot atrium. De patiënt en bezoeker worden er verwelkomd in een multifunctionele ontvangsthal. Bij het ontwerp hield men ook rekening met de circulatiestromen en de wandelafstanden. Deze werden bewust zo kort en eenvoudig mogelijk gehouden. De gevel zal bestaan uit verlijmde bakstenen met lateien en dorpels in blauwe hardsteen, gecombineerd met grote glaspartijen. Het geheel zal een strakke en moderne uitstraling hebben. Een belangrijk uitgangspunt was de aandacht voor ecologisch bouwen. Zo zal bijvoorbeeld het gebouw een hoge isolatiewaarde hebben. Het nieuwe ziekenhuis zal ook voorzien zijn van zonwering, een groendak, topkoeling met warmteterugwinning, boorgat-energieopslag, een warmtekrachtkoppeling en regenwaterrecuperatie.

5

Het ziekenhuismuseum

Bij de ingang van het vergadercomplex is een beperkte museumopstelling (Foto 1, Foto 2, Foto 3) te bezichtigen over diverse initiatieven van de cisterciënzerzusters van Gent en de zusters van Waarschoot. De rode draad is continuïteit in adequate zorgverlening en flexibiliteit. Het museum is vrij toegankelijk op de 4e verdieping van het gebouw interne geneeskunde op campus Maria Middelares.

26

december 2013

AZ Maria Middelares vzw en zijn artsen hebben deze informatiebrochure met de grootste zorg opgemaakt. De inhoud ervan is echter algemeen en indicatief. De brochure omvat niet alle medische aspecten. Hij vervangt geenszins het artsenconsult. Mocht deze brochure vergissingen, tekortkomingen of onvolledigheden bevatten, dan zijn AZ Maria Middelares, zijn personeel en haar artsen hiervoor niet aansprakelijk.

Tel. 09 260 60 60 - www.azmmsj.be - [email protected] campus Maria Middelares: Kortrijksesteenweg 1026 - 9000 Gent campus Sint-Jozef: Kliniekstraat 27 - 9050 Gentbrugge