GEGARAN SIN AU BASA JAWA

GEGARAN SIN AU BASA JAWA

J1LÍD

I

Dening S. P a d m osoek otjo

Cap-capar» kaping I I — 1987

Gegaran sinau Basa Jawa ,,Mëmêtri Basa Jawi” .

C E G A R A N SIN A U

B A SA JA W A

„MÊMÊTRI BASA JAWI JILID

I

Dening S. Padmosoekotjo

* ■. A -1 Kababar dening : PT. ’ ’Citra Jaya Murti” Jln. Rungkut Industri 11/18 Surabaya.

Cap-capan kaping II — 1987

PERPU STAK AAN N A S IO N A ^

TanaK&i : ...¿kft " No. Induk:

j , r ÍU

\ C il 1

No. Klas : Beli/Ha dia b :

Nm ! •.

1J

Jj' -S) (ítlA -Í L

mMo

« Die« tak: P T .,,Citra Jaya M urti” Jin. Ftungkut Industri 11/18 Surabaya.

I

S

i n o m

Pinenggtan ing logondhang srat „MemStri basa Jawi" palesthane amangripta sanga Sawal madya ratri ,,Kombul janma

trus luwih”

sasi Masehi panuju September tanggai rolas Slasa Kliwon amarengi Sinangkalan „ PUJANGGA SUKA TRUSTHENG TYAS

5

\

\■ •\

\

A T U R

■

P A N G I R I N G.

ISINIPUN buku punika sampun nate kawrat wonten ing kalawarti „JAYA BAYA” taun 1975 dumugi taun 1978 mawi irahirahan „MEMATRI BASA JAWI", saha sampun nate dipuncakaken wonten ing S§kolah Guru meh kalih windu laminipun, inggih punika nalika pangripta dados Guru ing Sekolah Guru Purworgjo taun 1947- 1961. Buku MEM&TRI BASA JAWI JILID I punika isi 20 bab. Sa­ ban saebabipun, kajawi isi waosan cekak, nggwrat bab : A Kawruh basa ( I Neggsi tgmbung-tembung ingkang pinanggih ing waosa:!, II Dasanama utawi synoniem, III Bab basa ), B Dhapukaning ukara, C Paramasastra, D Kasusastran. Sinau bab punapa kemawon, murih rancag lan gamblangi^un, prayogi mawi tuntunanipun Guru. Nanging kgpSksanipun, buku MEMATRI BASA JAWI punika kenging kangge gegaran sinau TANPA GURU, sabab sadaya bab ingkang kawrat ing buku punika sampun sinartan andharan utawi katrangan sacekapipun. Sadaya panyaruwe lan panyeda (kritik) ingkang murih saya saening isinipun buku punika, badhe katampi dening pangripta kanthi senenging manah. Mugi-mugi buku punika wonten ginanipun. Purworejo, Slasa Kliwon 9 Sawal 1910 utawi : 12 September 1978. Pangripta S. Padmosoekotjo.

7

/ / ii / ' /,.ñl / tea w&sS/ipt k" i .

I*

,

i

>-

.

i B

'

AKSARA

CEKAKAN.

Bk

= Basa kagok (dialect).

KN

= Krama - Ngoko.

Br

= Basa rinengga.

Kw

= Kawi.

Bs

= Bebasan.

Kwn

= Krama wenang.

K

= Krama.

Md

= Madya.

Ka

= Krama andhap.

N

* Ngoko.

Kd

= Krama desa.

Pr

= Paribasan.

Ws

■ Wangsalan.

Kdt = Basa Kadhaton. Ki

= Krama-inggil.

9

BAB.

1.

RA TV KANG LEMU BANGET

ANA Ratu lemu banget, utusan nlmbali dhukun kang wis misuwur pinter. Bareng dhukun wis sowan, Sang Prabu ngendika mangkene : „E, dhukun ! Apa kowe bisa ngusadani ingsun ? Ko­ we sumunip dhewe, saliraningsun banget lemune. Coba usadanana, supaya dadi kuru'’ . Unjuke dhukun : ,,Gusti, gerah nan-dalem punika sampun madal jampi; nan-dalem badhe seda ing salebetipun 40 dmten pu­ nika’ '. Midhanget unjuke dhukun mangkono iku, Sang Prabu kSjot panggalihe, pangandikane : „E t dhukun ! Manawa unjukmu dora, kowe mestfai ingsun. patrapi ukum pati” . Dhukun rnunjuk sendika, banjur mundur. Bareng wis 40 dina, Sang Prabu ora seda, mung salirane dadi kera. Sang Prabu utusan nimbali dhukun maneh. Bareng dhukun wis sowan, dingendikani mangkene : „E, dhukun ! Samengko ko­ we nedya ingsun patrapi ukum kisas, amarga kumawani munjuk doramarang ingsun’ '. Unjuke dhukun : „Gusti, kawuningana ! Gerah nan-dalem punika usadanipun boten wonten sanes, kajawi namung sungkawa” . Midhanget unjuke dhukun mangkono iku, Sang Prabu banget kaienan ing panggalih. Dhukun diparingi ganjaran warna-warna kanggedhe pangajine. A. KAWRUH BASA. /. Negesi' Tembung. 1.

Lemu, kosDk-baline : kuru. Wong-tuwa iku kuru-iemu disusu = bapa-biyung, embuh sugih embuh mlarat, wis samisthine dijaluki dening anak. Ngingu satm nglSlgmu mungsuh = mbSciki wong kang

PEKPUSTACAAN N A S lO N il

bakal namakake piala. 2.

Utusan Ki = kengkenan K = kongkonan N = a) Témbung kri­ ya (kata kerja) meh padha karo : dhawuh, ndhawuhi. b) Tem­ bung aran (kata benda) : wong kang diutus. Bedane „dipun-utus” karo „dipun-dhawuhi” mangkene: Dipun-utus, mésthi kanggo kapiéluane wong sing ngutus; tumindake wong sing diutus lunga saka ing panggonan, bisa uga nganti adoh. Dipun-dhawuhi, bisa uga kanggo kapréluane wong kang nindakake dhawuh dhewe: tumindake wong sing didhawuhi ora mésthi lunga saka panggonane. Tuladhane : a).

Kula dipun-utus tumbas rokok bapak = Sing ngutus ba­ pak, kanggo kapreluane bapak.

b).

Adhik dipun-dhawuhi sinau bapak = Sing ndhawuhi ba­ pak, kanggo kapréluane adhik.

S.

Ngusadani Kw = njampeni K = nambani N. Usada Kw = tam­ ba. Wahidin Sudirahusada = asmane doktér kang ngSdggake pakumpulan Budi Utama (th. 1908).

4.

Nan-dalSm, wancahane : panjgnengan-dalSm Ki = sampeyan K = kowe N. Panjénéngan-dalém (sampeyan-dalém), salugune atégés : sikilmu, nanging banjur mingsgd atégés : kowe. Amarga saka bangéte olehe ngajeni, panyébute marang wong kang dijak wawan guném sarana mratelakake peranganing awake ing si­ sih ngisor, yaiku sikile. Kosok-baline yen njangkar, ny&butake peranganing awake ing Sisih dhuwur, kayata : matamu, §ndhasmu. Témbung „panjSnéngan” saka wod „JENG” (Jawa-kuna), tégése : sikil. Yen diséseli „n ” (én) = jénSng. Manawa banjur diséseli „um” = jumenSng, dadi tembung krama-inggil kang ngokone „ngadeg” . Wong ngadég iku sarana sikil. Lah yen „jénéng” ditrapi atér-ater „pan” + panambang „an” da­ di : panjénéngan, uga atégés : sikil, nanging banjur mingsed atégés : kowe. 11

5.

Madal = nduwa sarana sikil (Entar : nampik, ngemohi, ora g9l&n manut prentah). Madal jampi = sampun boten kenging dipun-jampeni. Madai wicara = madoni rembug. Madal sumbi.= ngrergndheti rembug. Madal pasilan = lunga saka ing pajagongan.

6.

Unjuke = ature. Munjuk Ka = matur Ka = kandha rharang dhedhuwuran. Munjuk, salugune atggSs : munggah. Wong kandha marang panggSdbe ditembungake „munjuk” , jalaran dununge wong gBdhe (dianggep) ana ing papan dhuwur. Ngunjuk, salugune ateges : nggawa munggah, nanging banjur mings§d dadi kramainggile t§mbung „ngombe” . Ngunjukake gendhongan = ngunggahake gendhongan (gendhongan kang mlorod). Munjuk, ngunjuk, ngunjukake, iku kabeb ng&nu surasa „munggah” , asale saka tgmbung wcd „JUK” , Yen wod iku dis&seli (ul), dadi lingga ,,JULUK” . Manawa didadekake ,,manjuluk” , atgg§s : mandhuwur, munggah. Yen didadekake dwipurwa , jgjuluk” ng§mu surasa asmane utawa peparabe wong dhuwur (Ratu).

7.

Ukum kisas = ukum pati. Diukum kisas = diukum pati. Ukuman (paukuman) = pidana, siksa. Wong ukuman = wong kang dipidana.

8. Sendika = wangsulan pratandha saguh nindakake dhawuh. 9. Sam&igko N = samangke K = saiki N = sapunika K. 10. Midhang&t Ki = mtreng K = ngrutigu (krungu) N. 11.

KSjjot Ki = kaget.

12. Dara = goroh. Dora-sembada = goroh dening k§p"eksa nutupi kaluputane wong liya. utawa amarga sabab liyane kang ora agawe kapitunaning wong kang digorohi. Impen daradasih (daradasih, ndaradasihi) = impen kang 12

kalakon témenan. 13.

Karénan = seneng atine, képranan atine.

14. Ganjaran = péparinge wong gédhe (Ratu) marang wong kang (dianggép) darbe lélabuhan gédhe (Indonesia : berjasa). Yen ganjaran iku awujud pangkat, wong kang ginanjar ditémbungake „ w itiis u d h a tégése : diunggahake pangkate, jínunjung ing aluhur. Dene yen paweweh saka wong cilik marang wong gédhe (Ratu) diarani pisungsung, minangka tandhaning pangaji-aji. 15.

Pangajine = regañe. Dikréta aji = dikira-kira pangajine, ditak­ sir pangajine. Sang Aji = Sang Prabu. Wulan Aji = sasi Besar. Samiaji = Puntadewa, Darmakusuma, Yudhisthira, Darmaputra, pambayuning Pandawa. Aji jaya kawijayan = mantra kang njalari bisa ngilang. Aji panglimunan = mantra kang njalari bisa ngasorake mungsuh. Aji jaran-guyang = mantra kang kéna dienggo nggunani wong wadon. Aji Saka = Prabu Saka, Jaka Sangkala, yaiku putrane Empu Anggajali utawa Prabu Iwaksa Ratu ing nagara Surati. Miturut buku Paramayoga sarasilahe Aji Saka mangkene : Hyang Ening péputra Hyang Ramaprawa, péputra Hyang Ramayadi, péputra Empu Anggajali (Prabu Iwaksa), péputra Aji Saka.

II. DASANAMA. Dasanama iku témbung loro utawa luwih sing padha utawa meh padha tégése (nunggal-misah). Wong prélu darbe kawruh da­ sanama jémbar, supaya samangsa ngarang témbang bisa nyampéti guru-lagu lan guru-wilangane témbang kanthi gampang. Tuladhane dasanama, kayata : 1.

Ratu = katong, raja, narendra, nareswara, pamasa, pamase, dhatu,, narpa, narpati, narapati, ñata, naranata, naradipa. 13

2.

Misuwur = kawentar, kasusra, kalok, kaloka, kajanapriya, kombul, kajuwara, kondhang, kaonang-onang, k on gas. kontap.

3.

Sumurup = weruh, uning, uninga, udani, anon, priksa, wrin, upiksa.

4.

Pinter = was is, lebda, wignya., nimpuna.

5.

Sungkawa = rudah, rudita, rudatin, rudatos, tikbra, susah, sedhih, kingkin.

6.

Utusan = duta, caiaka, cundaka.

III. KRAMA — INGGIL LAN KRAMA — ANDHAP. Tgmbung-tembung : 1 maringi karo nyaosi, 2 mundliut karo nyuwun, 3 ndangu karo nyuwun priksa, iku padha tegese, yaiku : 1 menehi, 2 njaluk, 3 takon. Nanging : maringi, inundhut, ndangu, kalebu tembung-tembung ¡¿rama-inggU; dene : nyaosi, nyuwun, nyuwun priksa, kagolong t^jibung-tgmbung kram.a-and.hap. Tembung-tembung krama-inggil iku kanggo nginggiiake wong kang diajeni, dene tembung-tembung krama-andhap kanggo ngandhapake wong kang ngajeni (ngasorake awake dhewe). Ngandhapake wong kang ngajeni (ngasorake awake dbewe) iku uga ateg& nginggiiake (ngluhurake) wong kang diajeni. Kang diinggilake (diluhurake, diajeni) sarana tembung-t&nbung krama-inggil yaiku madyamapurusa (Indonesia : orang kedua) lan/utawa pratamapurusa (Indonesia : orang ketiga). Kang diandhapake (diasorake) sarana tembung-tembung krama-andhap, adhakane utamapurusa (Indonesia : orang per­ tama). Nanging kerep bae madyamapurusa diandhapake {diasor­ ake) kanggo ngluhurake (ngajeni) pratamapurusa, utawa kosokbaline. Ana kalane pratamapurusa (orang III) diasorake kanggo ngluhurake pratamapurusa liyane. Dadi wong guneman iku (lesan utawa katulis) kerSp bae : 1.

14

Ngluhurake (ngajeni) madyamapurusa (wong II) lan utawa/ pratamapurusa (wong III) nganggo tembung-tembung krama-

inggil. 2.

Ngandhapake (ngasorake) utamapurusa (wong I utawa awake dhewe) nganggo tembung-tenibung krarna-andhap.

3.

Ngasorake madyamapurusa (wong II) kang2o ngluhurake (ngajeni) pratamapurusa (wong III) nganggo tembung-tem­ bung krama-andhap.

4.

Ngasorake pratamapurusa (wong III) kanggo ngluhurake ma­ dyamapurusa (wong II) nganggo tembung-tembung kramaandhap.

*3 5.

,

Ngasorake pratamapurusa (wong III) kanggo ngluhurake pra­ tamapurusa liyane nganggo t6mbung-tembung kramaandhap.

Tuladha panganggone tembung krama-inggil, kayata panganggone tembung „maringi” . 1.

Utamapurusa (wong I) ngluhurake madyamapurusa (wong II). Nuwun sewu, kula kesupen, kala wingipanjenengan ma­ ringi yatra pint&n dhateng kula ?

2.

Utamapurusa (wong I) ngluhurake pratamapurusa (wong DI). Panjenenganipun kala wingi maringi yatra Rp. 1.000 — dhateng kula.

3.

Ngluhurake madyamapurusa (wong II) lan nganggep lu nirah pratamapurusa (wong III). Panjenengan kala wingi rak maringi yatra Rp. 1.000,— dhateng pun Suta, ta ?

4.

Ngluhurake pratamapurusa (wong III) lan nganggep lumrah madyamapurusa (wong II). Panjenenganipun Bapak Kepala punapa dereng maringi yatra dhateng sampeyan ?

5.

Ngluhurake pratamapurusa (wong III) lan nganggep lumrah pratamapurusa liyane. Panjenenganipun Bapak Bupati sampun maringi kertas kathah dhateng Bapak Camat. Tuladha

panganggone

tembung

krama-andhap,

kayata 15

panganggone tembung ,,nyaosi”. 1.

Ngandhapake (ngasorake) utamapurusa (wong I, awake dhewe) kanggo ngluhurake madyamapurusa (wong H). Manawi ngr^sakaken, kula badhe nyaosi buku „Mematri basa Jawi”
2.

Ngasorake utamapurusa (wong I) kanggo ngluhurake.pratam apu rusa (wong III). Kula badhe nyaosi angsal-angsai dhatenggurunipun anak kula.

3.

Ngasorake = madyamapurusa (wong II) kanggo ngluhurake pratamapuru&a (wong III). Sampeyan punapa boten nyco^i angsal-angsai dhateng Bapak KSpala ?

4.

Ngasorake pzatamapurusa (wong III) kanggo ngluhurake ma­ dyamapurusa (wong II). Piyambakipun sampun nate nyaosi punapa dhateng panjenengan ?

5.

Ngasorake pratamapurusa (wong III) kanggo ngluhurake pratamapurusa liyane. Bab punika, kanca-estri sampun nyaosi priksa dhatdng panjenSnganipun ibu Bupati. (Candhake kasebut ing bab 2). B. DHAPUKANING UKARA. Tembung ancer-ancer (Indonesia : kata depan). I.

Tembung ancgr-ancer „ING” .

1.

Tumrap arane panggonan lumrah dibuwang, luwih-luwih yen ing sangar£pe rtiawa tembung „saka” utawa „m tayang” . Saka ing Surabaya = Saka Surabaya. i M£nyang ing Jakarta = Menyang Jakarta.

2.

Tumrap arane w6ktu utawa tumrap ing tgmbung aran diangggp mratelakake panggonan, uga lumrah dibuwang. Olehe mantu ing sasi BSsar. Sedane Presiden Sukarno ing tanggai 21 Juni '70.

16

Para tamu sami lênggah ing kursi. 3.

Tumrap ing ukara tanggap (Indonesia : kalimat pasif) atêgês „dening” . Prabu Parikêsit seda dicakot ing naga Taksaka. Awake si Naya babak-bundhas katanggor ing padhas. Dhasar endah ing warna tur rinéngga ing busana.

4.

Atêgês „nganggo” . Gêlang - kalunge tinretes ing sêsotya. Pêndhoking kêrise sinêlut ing kêncana.

5.

Atêgês „marang” . Aja njagakake ing pitulunganing liyan.

6.

Atêgês „mungguhing” . Si Suta ora ngrumangsani ing kamurahaning Allah.

7.

Kanggo mbangëtake surasane têmbung kang dumunung ing saburine. Nalika midhangët kanakalane adhikubapak - ibu bangêt ing dukane. Pengêt.

Têmbung ancêr-ancêr „in g” kang dumunung ing sangarépe têmbung apurwa aksara swara (vokal), d, dh, b, j, utawa g, njalari pakêcapane têmbung iku ing wandane kang wiwitan. mawa aksara irung, nangingpanulise tanpa aksara irung. Tuladhane : Ing alun-alun, pakêcapane : Ing ngalun-alwn. Ing dalêmipun Pak Guru, pakêcapane : Ing ndalêmipun Pak Guru. Ing dhuwur lêmari, pakêcapane : Ing ndbuwur lêmari. Ing Banyuwangi, pakêcapane : Ing mBanyuwangi. Ing Jêmbêr, pakêcapane : Ing nJêmbêr. Ing Guwakiskêndha, pakêcapane : Ing ngGuwakiskéndh.a. (Candhake kasêbut ing bab 2). C. PARAMASASTRA. Paramasastra (têmbung camboran Jawa-kuna) = parama (linu17

wih, pinunjul) + sastra (layang, kawruh) = Iayang (buku) linuwih, kawruh pinunjul. Apa isine paramasastra ? Sing baku, isine paramasastra ana nem warna, yaiku : 1 Pangrimbage tembung. 2 Araning rimbage tembung. 3 Tegese tembung m iturut ren mbagan e. 4 Pakecapane tembung. 5 Panulise tembung (ing aksara Jawa ]an Latin). 6 Panganggone tembung ing ukara. Tuladhane, kayata tembung „ngajawa” . . 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Pangrimbage : aag + ka + jawa. Araning rimbage : tanduk kriyawantah. Tegese miturut rerimbagane : menyang (tanah) Jawa. Pakecapane : ngejawa. Panulise : ngajawa. Yen sarana dipilah-pilah wandane : nga ja - wa. (Coba tulisen ing aksara Jawa !). Panganggone ing ukara, kayata : Miturut dongeng, Sang Aji Saka kaping pindho olehe ngajawa.

Tanpa sinau paramasastra, wong ora bakaJ bisa : 1 ngrimbag tembung (lingga dadi andhahan), 2 ngarani j§n§nge rimbage tem­ bung andhahan, 3 n£g£si tgmbung miturut rftrimbagane, 4 ngucapake tembung andhahan, 5 nulis tembung (ing aksara Jawa lan La­ tin), 6 migtmakake (nganggo) tembung andhahan ing ukara, kanthi bener. Awit saka iku, prSlu bang§t wong sinau paramasastra. Penget. Rimbag (rimbagan) = tatanan, cithakan. Dirimbag = ditata, dicithak, diwangun, Pangrimbage tembung = panatane tembung (lingga dadi tembung andhahan). Tembung andhahan = tembung kang wis dirimbag. Ngandhahake tembung = ngrimbag tembung. Diandhahake = dirimbag saka ing Linggane.. D. KASUSASTRAN. Kabudayan, kagunan adi-luhung, kasusastran. Kabudayan iku wohe babaring nalar-pambudining manungsa.

18

Kabudayan linggane ,,budaya”, tegése padha karo ,,budi” Manungsa kasinungan budi utawa budaya, yaiku nalar ulawa angenangén kang kena diénggo nggégayuh, kang njalari manungsa maju, kang marakake bangsa darbe kabudayan. Kewan ora kasinungan budi (budaya), mulane ora bisa nggayuli kamajuan. Kabisane kewan mung naluri miturut kodrate (Walanda : instinct, Latin : instinctus). Babare nalar-pambudining manungsa iku pantoge nganti bisa mahyakake bab-bab kang bangét alus angrémit, kang ora gampang ginrayang, ora kéna kadulu ing netra walaka. Saperangane kabudayan, kang isi kaendahan, diarani kagunan adi-luhung. Kagunan adi-luhung iku ana nem warna, yaiku : 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Kagunan swara, mahyakake swara endah (témbang). Kagunan karawitan, mahyakake tétabuhan kang endah (ga­ melan). Kagunan nggambar, nyungging, natah, ngukir, mahyakake wéwujudan endah, kayata : gambar, réca, ukir-ukiran lsp. Kagunan joged (lenggot-bawa, kridha-mataya), mahyakake solah-bawa endah. Kagunan tontonan (sandiwara, séni drama), mahyakake ton­ tonan endah. Kasusastran (séni sastra), mahyakake basa endah.

Pamore kagunan nem warna iku tinému ana ing padhalangan (ing pagelaran wayang), yaiku : 1. 2. 3.

4. 5.

Kagunan swara, dumunung ing témbang, suluk lan ada-ada kang dilagokake dhalang. Kagunan karawitan, dumunung ing swaraning gamélan lélagoning géndhing. Kagunan nggambar, nyungging, natah, ngukir, dumunung ing réréngganing kélir, edipenine wayang, groboganing gamélan, púlase gayor lsp. Kagunan joged, dumunung ing jogeding wayang. Kagunan tontonan (sandiwara, séni drama), dumunung inglakone carita wayang. 19

6.

Kasusastran, dumunung ing cak6pane tembang, suluk lan adaada, apadene basa kang kanggo janturan lan pocapane wayang.

Wong kang lebda ing babagan kagunan adi-luhung diarani wong guna (seniman, seniwati). Kagunan adi-lutjung n£m wama iku kang bakal kergp kocap ana ingbuku iki mung kasusastran.

20

BAB.

2. RATU KALINYAMAT MRATAPA INC; WUKÍR DANARAJA.

Kacariyos Sunan Prawata kagungan sadherek estri, anama Ratu Kalinyamat. Punika sanget anggenipun botfin narimah menggah ing sedanipun ingkang raka, lajeng mangkat dhateng Kudus, sumidya nyuwun ad.il ing Sunan Kudus, inggih sampun kepanggih sarta nyuwun adil, Wangsulanipun Sunan Kudus : „Kakangmu iku wis utang pati marang Arya Panangsang, sam§ngko dadi sumurup nyaur bae” . Ratu Kalinyamat mireng wangsulanipun Sunan Kudus makatgn punika sanget sakit manahipun, lajfeng mantuk, wont&n ing margi dipun-begai utusanipun Arya Panangsang, garwanipun Ratu Kalinyamat dipun - sedani. Ratu Kalinyamat saklangkung meme­ las, sabab mentas kesedan raka, nunten kesedan garwa, dados sa­ ngat anggenipun prihatos, lajeng mratapa awewuda wonten ing r6di Danaraja. Ingkang minangka tapih, remanipun kaore. Ratu Kalinyamat aprasetya, botgn purun ngangge sinjang salaminipun gesang, yen Arya Jipang dereng pejah, punapadene punagi, sintgn-sinten ingkang saggd m§jahi Arya Jipang, Ratu Kalinyamat badhe ngawula lan sabarang gadhahanipun kasukakaken sadaya. (Babad tanah Jawi).

Penget. Ratu Demak I (R. Patah) p§putra 6 : 1 Ratu Mas kagarwa Pa­ ngeran Cirebon, 2 Pangeran Sabrang Lor (Pati Umis), 3 Pangeran Sékar Sedalepen (pgputra Arya Panangsang), 4 R. Trénggana (pgputra Sunan Prawata lan Ratu Kalinyamat), 5 R. Kandhuruwan, 6 R. Pamékas. Pangeran Sékar Sedalepen disedani Sunan Prawata (sarana utusan abdi aran Sur ay ata}, pamb urine Sunan Prawata lan garwane Ratu Kalinyamat disedani Arya Panangsang (Abdi sing didhawuhi nyedani Sunan,Prawata aran Rangkud).

21

A. KAWRUH BASA. I.

Negêsi

Tembung.

1.

Raka Ki = 1 kakang, 2 wong lanang kang dadi sisihane (bojo), kosok-baline : rayi. Yen wong kandha marang wanita (ngandhakake/nakokake bojone), lumrahe nganggo têmbung „kêng raka” , kayata : Kêng raka punapa wontên ing dalém ? Wangsulane wanita iku (olehe ngarani bojone) lumrahe nganggo têmbung ,,kanca jalêr” upamane mangkene : Kanca jalêr sawêg dhatêng kantorpos. Hla yen wong takon marang wong lanang (nakokake bojone) lumrahe nganggo têmbung „kêng rayi” , upamane : Kêng rayi punapa pinuju tindakan ? Wangsulane nganggo têmbung „kanca estri” , upamane : Kanca estri sawêg kêmpalan PKK. Raka, bisa atêgês : lanang, rayi bisa atêgês : wadon, ka­ yata ing ukara : Dhik Cakra raka, pinuju tindakan; ingkang wontèn ing dalém namung dhik Cakra rayi. (Dhik Cakra raka = dhik Cakra lanang. Dhik Cakra rayi = dhik Cakra wadon).

2.

Utang pati = agawe patining liyan (dosa pati). Utang pati nyaur pati, utang lara nyaur lara, utang wirang nyaur wirang = diwalés ing samêsthine, lire : yen mateni liyan diwalês dipateni, yen agawe lara diwalês digawe lara, yen agawe wirang ya diwalês diwëwirang. Utang budi = utang kabêcïkan, duwe wajib malés bécik marga wis tau dibêciki. Utange arang wulu kucing = utange akeh bangèt (pirangpirang énggon).

3.

Sumurup nyaur pati = minangka kanggo nyaur pati. Bêrase apa wis disurupi ? = ditakêr maneh cocog lan orane. Bênange disurupake ing dom = dilêbokake ing bolongan dom. <• Omahku saka kene lêt 5 surup = lêt 5 omah (5 pakarangan).

22

Srengenge surap = srengenge mlethek (Yen ndhadhari). Pak Guru pancen Dom sumurup ing nyamar ora ngatarani.

mlebu ing cakrawala, kosok-baline rembulan mlethek dit&mbungake : sugih sesurupan = sugih kawruh. banyu = . tumindak dhedhemitan,

4.

Sak.it manahipun = serik, mSsgul, tatu ifianahipun, pmgget manahipun. Lembah manah = 1 andhap-asor, anor-raga. 2 Sabar-sareh bgbudenipun.

5.

Bedane: prasetya, pratignya, punagi, janji, mangkene : Janji = saguh marang liyan, kayata : Aku janji, yen uji­ anmu bisa lulus kanthi biji apik, baksil daktukokake sepedakombang Ducati. Punagi = temening janji, kayata : Wis dakpunageni, yen Sulastri sida dadi mantuku, bakal dakgawekake omali ge' dhong apay.on sirap. Prasetya = kanthi temening ati, kayata : PrasStyaku. sanajan nganti jambul-wangn, aku ora nedya omah-oinah, yen durung lu|us saka Sekolah Dokter. Pratignya = kanthi teteping ati, kayata : Aku pratignya, si Suta tetepa dadi mungsuhku; dadia godhong moh nyuwek, dadia banyu moh nyawuk. Tuladha liyane, kayata pratignyane Ratu Kalinyamat ing sajrone tembang Pangkur ing ngisor iki : Nimas Ratu Kalinyamat, tilar Wisma mratapa aneng wukir, tapa wuda sinjang rambut, neng wukir Danaraja, apratignya : ,,Tan nedya tapihan ingsun, yen tan antuk adiling Hyang, patine sadulur mami” .

6.

Mentas = 1 Lagi bae kalakon (durung suwe), 2 munggah saka ing banyu (menyang dharatan), 3 luwar saka ing bebaya, 4 wis diomah-omahake (wis ora dadi tanggungane wongtuwa maneh). Ngomah-omahake/ngawinake anak, luwih-luwih anak wadon, diteinbungake ,,ng§ntas” , sabab anak kang wis diwasa dipepindhakake ana ing sajrone bebaya, diupamakake ana ing

23

sajrone bebaya banyu, kumSlena. Bisane luwar saka ing bebaya, kudu dientas (diomah-omahake). 7.

Tap ih = jarit panganggone wong wadon, yen kang turnrap wong lanang diarani bebed. Gondhelan poncoting tapih = wong lanang kang wegah pisah karo sing wadon. J Kgsasaban tapih = wong lanang kang sarwa kalah karo sing wadon.

8.

Begal = durjana ngadhang wong liwat ing dalan sepi, njaluk barang-darbeke wong liwai kanthi pamSksa. Kecu, koyok, kampak, garong = durjana ing wayah bengi luwih saka wong siji, njupuk darbeke wong sing duwe omah kanthi pameksa, yen dic§gah dening wong kang duwe omah u tawa dening wong layad, gegamane ditamakake (gawe rajatatu utawa rajapati). Bajag = begal ing sagara. Maling = durjana ing wayah bengi kang lumebune- ing omahe wong kang dimalingi sarana mbabah, ngrusak lawang utawa jendhela, yen konangan wong sing duwe omah banjur mlayu.

9.

Ngawula = dadi kawula, dadi abdi (ngabdi). Nyangoni kawula minggat = ndandani barang kang wis rusak barsget. sing sawise didandani ora l§t suwe bakal rusak maneh lan banjur dibuwang (ora kanggo). Tri kawula busana = candrane wong minum 3 sloki, tindak-tanduke wong kang minum katon nganeh-anehit dipepindhakake kaya kawula (abdi) kang manganggo kaya bendarane.

10.

Sabarang = kabeh barang (Ater-ater ,,sa” iku ateges kabeh). Sabarang gadhahanipun = sadaya barang gadhahanipun. MbSbarang = lunga mrana-mrana ngebarake kapinterane (njoged, nembang lsp) kanggo mangupajiwa. Wirang mbgbarang = nuduh-nuduhake (ngandhakake) kawirangane.

11.

Kudus (saka basa Arab) = suci.

24

12.

Sunan (sebutane Ratu utawa Wali), waniabanr tTiinhung ,,-u hunan” (suhun + an) dibuwang peran gan in« truj-aii, inunK kene : SU (hu) NAN. Suhunan = (wong) kang disulum suhu m, kang dipundlii-pundhi, kang diaji-aji. II. DASANAMA.

1.

Mratapa = tarak brata, matiraga, manungku puja, tapa-bratu, mesu brata, mahas ing asepi. -(Tembung „mahas" salugune ateges „manjing, mlebu” . Mahas ing asepi = manjing (adedunung) ing papan sepi, yaiku mratapa>.

2.

Mati = palastra, ngemasi, pralaya, pralena, mancal donya, tinggal donya, murud ing kasiddhan jati, kondur ing tepet suci, seda.

S.

Manah (ati) = tyas, wardaya, nala, kalbu, prana, panggaLih..

4.

Redi = ardi, wukir, acala (ancala), giri, prabata, prawata, aldaka, meru, arga. Acala, salugune ateges : ora o b ah = A (ora) + cala (obah) = ora obah, tansah mbegegeg megeg-megeg yaiku gunung.

5.

Wong = janma, jalma, manungsa, jana.

6.

Layang = serat, nawala, pustaka.

m.

KRAMA-INGGIL LAN KRAMA-ANDHAP. (BANJURE).

Kajaba panjenengane Ratu, utamapurusa (wong I) ora kena pisan-pisan : 1 Migunakake tembung krama-inggil tumrap awake dhewe. 2 Matrapake tembung krama-andhap ing madyamapurusa lan/utawa pratamapurusa (ing wong II lan/utawa wong III) kanggo utamapurusa (wong I, yaiku awake dhewe). Tuladhane : 1.

Krama-inggil : Kula dereng siram. Kula sampun ndangu dhateng anak kula. Kuwula dereng dipun-caosi. Abdidalem kamda dereng priksa.

2.

Krama-andhap : Sampeyan dereng nate sowan kula. Panyuwun sampeyan rak sampun kula leksanani sadaya, 25

ta ? Panjengngan badhe matur punapa dhateng kula ? Piy amb aki puri botgn nyuwun pamit dhatgng kula. Iku kabeh ora pisan-pisan kina. Muiag panjen§ngane Ratu kang kena migunakake tembung krama-inggil tumrap salirane dhewe lan ngetrapake tembung krama-andhpp ing m ady amapuru sa (wong II) lan/utawa ing pratamapurusa'(wong III). Tuladhane : I.

Nawalane Kangjeng Sunan marang Patih : Kang dhihin salamingsun, dhawuha marang sira Adipati Sasradiningrat. Kapindhonet abareng iki ingsun marmgake Idyange bapa Tuwan Residen, katitimangsan ping. Kang iku Adipati, ingsun mundhut atur panimbangira kang mupakat lan kancanira bocah Bupati jaba jero. (Kawruh basa, M. Ng. Pradjapustaka).

II.

Pangandikane Sang Ratu Ayu Keneanawungu marang Patih La gender : Dhandhanggula. Paman Patih marma sun-timbali, ingsun paring weruh marang sira, yen ingsun antuk wangsite, saka dewa linuhung, saranane paprangan iki, kang bisa mbengkas karya , bocah saka gunung, kekasih Damarsasangka, poma Patih iku upayanen aglis, ywa kongsi tan kapanggycB. DHAPUKANING UKARA. . Tembung an-cer-ancer (banjure).

II. Tembung ancer-ancer „MENYANG” , dhateng K, ngemu surasa „engr” utawa „tuju” tumrap panggonan. Tuladhane : Menyang pasar, rnenyang pacinan, menyang alun-alun Isp. Dhateng Sriwedari, dhateng pulo Bali, dhateng manca nagari isp.

26

III. MARANG N = Dhatgng K, ngemu surasa ,,enor” utawa „tuju” , tumujii marang wong lan sabarang prakara saiiyane panggonan. Tresnane anak marang wong-tuwa ora sapiraa, yen katandhing karo tresnane wong-tuwa marang anak. Puji-pandongaku tumekaa marang putuku Wahy u Agung IViidhayaka. Aku kurang dhamang marang surasane layang iku. Kajaba iku, tembung ancer-ancer ,,marang” uga kanggo : 1.

Ing ukara tanggap (kalimat pasif), surasane padha karo „ing” , utawa „dening” . Si Suta digithingi marang tangga-teparone. Buku punika sampun kaesahaken dhateng Kimentrian P D K.

2.

Kanggo katrangan tumujune kriya marang lesane. Poma, aja laii marang wong-tuwa. Sadulur, sanajan tega marang larane, mangsa tegaa maran gpatine.

IV. Tembung ancer-anc§r „DENING” KN, asale saka Jawakuna ,,de + ni” (de + ning). 1.

Kanggo mratelakake kang njalari kahanan kang kasebut ing tembung ngarepe, kayata : Sandhanganipun teles-kebes dening ./ciitc;/». Piyambakipun ngalami cilaka dening polahipun piyambak. Tanpa wicalan kathahipun griya ingkang ambruk dening prahara. Nadyan ngungsia menyang lak-lakaning naga, mangsa wurunga mati dening aku kowe. 2.

Ditrapake ing sangarepe kang nglakoni kriya ing ukara tang­ gap, nanging arang-arang difinggo (apa maneh ing basa pacalathon, saya ora tau di§nggo). Andhanipun dipun-sambut dening tangginipurt. Dewi Dussalah (Dursilawati) kagarwa dening Jayadrata. Winongwong dening Jawata. 27

3.

Yen kang nandukake kriya ora gumathok „sapa” utawa, ,,sing endi” , tembung „dening” kerep liniru „ing” , ana kalane liniru „marang” T dhateng). Ditodhong ing uwong. Dikerah ing asu. Kautus dhateng bendara kula.

4.

Kanggo mbangetake surasane tembung „luwih” . Soal matematika iku luwih dening angel Ing jaman Jepang uripe rakyat Indonesia luwik dening rekasa.

5.

Kanggo mbangetake surasane tembung „sabab” . Sabab dening apa kowe ora mangsuli layangku ? Sabab dening apa adhimu nganti ngaiami ketula-tula katali ? V.

Tembung ancer-ancer „SAKA” N = saking K.

1.

Mratelakake pinangka (asale), kayata : Adhiku mentas. teka saka Semarang. Saka Jakarta tikan Surabaya dohe apa ana 1.000 km ? Kae lo, delengen ! putumu teka saka kulon.

2.

Padha tegese karo tembung : marga saka, awit saka, jalaran saka; dadi kalebu jinise pangikett dudu tembung ancer-ancSr. Saking abote, aku ora kuwat ngangkat pethi iku. Saking kesele, si-Naya nganti ora bisa lumaku. Olehmu sajeg-jumleg ngaiami kecingkrangan iku rak sa­ king kesedmu.

Penget : TSmbung „saka” (saking) ora kena : a).

b).

28

Dienggo katrangan asale bebakal kang digawe apa-apa, kaya­ ta : Roti punika ingkang dipun-dam£l saking trigu. Benere : ingkang dipun-damgl trigu. (Tanpa tembung „saking”'). Kanggo mratelakake gggayutaning pandarbe, kayata : Panjenenganipun punika pangarsa saking P G R I . Benere : Panjgnenganipun punika pangarsanipun P G R I . (Tanpa „saking” )

VI. Tembung ancer-ancer „NGANGGO” N (Surasane = MAWA N = mawi K).

ngangge K

1.

Yen dumimung- ing sangarepe tembung kriya, ngehiu surasa : kanthi, k alawan. ffis, cukup mung. ijol-ijolan thok ? Aku ora nganggo nomboki dhuwit ? Punapa sampeyan boten ngangge ngaturi uninga ing Parentah ?

2.

Yen ciumu nun g ing sangarSpe tembung kang mratelakake piranti utawa srana, tarkadhang diganti „karo” utawa „ing” . Disabet nganggo sada lanang = Disabet karo sada ianang = Disabet ing sada lanang.

3.

Murwani gatraning ukara pitakon (gatra kang ngarep utawa kang buri), at§ges : kok. Sampeyan badhe dhatengpundi, ngangge nyambut Hon­ da ?

VII. Tembung ancer-ancer „MAWA” N = mawi K. Panganggone ing ukara padha karo „nganggo” , kena lira-liru. VIII.Tembung ancer-ancer : NGANTI N (ngantos K), KONGSI N(ngantos K), TEKAN N(dumugi K) padha ngemu surasa ,,tutug ing” . Anafie lanang si Naya olehe milu aku nganti satamate SMA. Amarga saka bangeting nakale, si Data digebugi kongsi satengah mati. Saka Surabaya tekan Malang, pirang kilometer dohe ? Tembung „nganti” uga kalebu tembung pangiket. Tuladhana: Pak Suradahana dhek wingenane nepsu banget, nganti mentala nggebugi anake. IX. Tembung KARO (kaliyan K) iku lumrahe kanggo panggandhenge tembung. Yen dianggo ancer-ancer, ateges : 1.

Bebar&igan, kayata : Darman dolanan karo Darmin ana ing kebon. 29

2. 3. 4. 5.

Nganggo sarana, kayata : Digebugi kara garan bedh.il. Kanggo mratelakake tetimbangan, kayata : Dhadhap karo Waru, sugih Waru. Abot endi, anak karo telah ? Ateges „saka” , kayata : Omahe kancaku om adoh karo omahhu. Ateges „marang” , kayata : A ku prccaya banget karo kowe. Diejak guneman karo «apa ? C. PARAMASASTRA. Tembung wod lan tembung lingga.

Tembung wod kang dadi oyode u tawa lajere tembung lingga. Dadi tembung lingga iku kadadean saka rerimbagane tembung wod. Mbokmanawa ing jaman kuna kabeb tembung lingga pancen ana (katrangape) w ode, nanging ing jaman saiki sing akeh-akeh tem bu n g-tembun g lingga wis padha ora katon wode. Tem bun g-t§ mb ung lingga kang isih katon wode, kayata- : Dandang, saka wod : datig. Tonton, saka wod ; ton. Bumbung, saka wod : bung. Seler, saka wod : s£r. Uwuk, saka wod : wuk. Umum, saka wod : um (hum). Gunung, saka wod : gung. Kongkon, saka wod ; kon. Dumuk, saka wod : duk. Sulur, saka wod : lur. Tembung wod iku mung sawanda (sakecap). Sanajam mung sawanda, akeh tembung wod kang kena disurasa tegese. Tuladbane : Lur, ngemu surasa : dawa. Sup, ngemu surasa ml§bu. Lar, ngemu surasa : amba, Cul, ngemu surasa : uwal. Gung, ngemu surasa : gfidhe. Ket, ngemu surasa : gandheng. 1.

2.

30

Pangrimbage tembung wod dadi timbung lingga, kayata : Sarana diwuwuhi aksara swara (vokal) ing sangarepe, kayata : Dus, dadi : adu&T Cul, dadi : ucul. Rit, dadi : ¿rit. Yun, dadi: iyun. Wit, dadi : uwit. Lur, dadi : ulur. Sarana dirangkep purwane (purwaning wod), kayata : Lur, kang dianggep purwaning wod „lu” , dadi : lulur« Dhok, kang dianggep purwaning wod ,,dho’\ dadi : dhodhok.

Wor, kang dianggep purwaning wod „w o” , dadi : Wowor. Tul, kang dianggep purwaning wod ,,tu” , dadi : tul.nl. 3.

Sarana disaroja (teg§se : dirangkgp), kayata : Kon, dadi : konkon, malih dadi : kongkon. Ton, dadi : tonton, tarkadhang dimalihake dadi : tongton. Bung, dadi : bungbung, malih dadi : bumbung. Dom, dadi : domdom, malih dadi : dondom.

4.

Sarana disgs&li : n, m, r, utawa : 1. Tuladhane : Gung + seselan : n = gunung. Ser + seselan : 1 = sel£r. Sur + sesSlan : m = sumur. Weh + s§selan : n = weneh. Sup + seselan : r = surup. Duk + seselan : M = dumuk.

5.

Sarana diwuwuhi „i” ing buri utawa ing ngarep, tegese padha bae, yaiku tumrap wod : ki, ku, ka. Mangkono uga yen kawuwuhan „e ” ing buri. i + ki = iki; utawa : ki + i = kii, malih : kiyi; utawa : ki -+ e = kie, malih : kiye. i + ku = iku; utawa : ku + i = kui, malih : kuwi; utawa : ku + e = kue, malih : kuwe. i + ka = ika; utawa : ka + e = kae.

6.

Sarana dirimbag luwih saka sawarna, kayata wod „SUP” , ngemu surasa mlebu. Sup + seselan : 1= slup. An g + slup = angslup. Sup + seselan : r = surup. Sup, dirangkep purwane = su­ sup. Kapriye pangrimbage : slulup ? Susup + sSselan. : 1 = slusup. Pangrimbage : slulup, mangkene :

Sup + seselan : 1 = slup. Sawise dadi „slup” banjur disaroja (dirangkep) dadi : slupslup. Sawise dadi „slupslup ” , murih gampanging pakecapane, sesigeg „p ” ing wandane sing ngarep dibuwang, mangkono uga aksara „s” ing wiwitaning wanda kang buri, banjur dadi „slulup” . Amarga wod „sup” ngemu surasa : mlebu, kabeh tembung lingga kang pinangkane saka tembung wod ,,sup” , yaiku : susup, surup, angslup, slusup, slulup, iya padha ngemu surasa mlSbu. Tembung lingga ing basa Jawa iku sing akeh-akeh mung rang 31

wanda, mulane tembung manca (kata asing) kang mung sawanda utawa sing luwih saka rong wanda, lumrahe didadekake rong wan­ da Tuladhane tembung-tembung Walanda : glas, bank, spoor, overste, edelheer, didadekake : gelas, bangku, sepoor. obrus, dgler. Tembung lingga Jawa sing luwih saka rong wanda mfesthi bae iya ana, nanging ora akeh. kayata : manawa, b§dhigal, lempuyang, brengkutis, brengkolang Isp. Sing akeh-akeh tSmbung lingga kang luwih saka rong wanda iku asale saka tfembu.ng manca, kayata : Tembung Walanda : rekening, sekoci, legunder (prajurit jejaranan) lsp. Tembung Sangsekerta : nagara, salaka, baita lsp. Tembung Arab : rekangat, mukjijat, istijrat, sarengat lsp. Tembung PortSgis : jendhela, sepatu, gendera, baluwarti lsp. Tembung Prancis : residen, kolektur, komendan lsp. Tembung Cina : capjahe, tangkuweh, sekoteng, bakso lsp. D.

KASUSASTRAN.

Kasusastran iku saperangane kagunan adi-Iuhung, dene kagunan adi-luhung iku saperangane kabudayan. Kasusastran, asale saka Mmbung „susastra". Tembunge ling­ ga kang salugune m§sthi bae „sastra” (ka + su + sastra + an); iku tembung Sangsekerta kang asline katulis „ c a s t r a”, saka tem­ bung wod a s ”. Tembung wod „■£ a s ” tegese- : wulang, kawruh. Wuwuhan „ tra” kanggo raratelakake tembung aran. Qastra = piwulang. Panunggalane tembung-tembung kang mawa wuwuhan „tra ”, kaya­ ta : Was = dandan. Wastra = barang kang dienggo dandan, yaiku panganggo (sandhangan). Wak = guneman. Waktra = kang dienggo guneman, yaiku cangkem. Ma = ngukur. Matra = barang kang dienggo ngukur, yaiku meteran (Walanda : meter). Tembung lingga ,,sastra ” (castra) ing tembung kasusastran iku tegese ,,basa”. Wuwuhan ,,su” ategfe : becik, endah; kosok-baline 32

,,dur” , tegese : ala. Dadi „susastra ” tegese : basa kang endah. Kasusastran = bab kang gegayutan karo basa kang endah, bab kang nyakup (isi) basa kang endah. Gagasan utawa cipta-ripta kang dilairake sarana basa, awujud tulisan (karangan, layang), utawa lesan (awujud carita utawa sesorah), ana kang kawedhare nganggo basa lumrah bae, ana kang nganggo basa endah, yaiku basa kang nglungguhi kasusastran.

1.

Tuladhane basa lumrah (a), lan basa endah (b) : » a. Wiwit isih bocah, uripku tansah ngalami ora kapenak. b. Cilik mula, uripku tansah ketula-tula ketali.

2.

a. b.

K§kar6pan ala, yen dituruti, bisa mbebayani. Sidya ala, yen den umbar bisa mbabar dadi rubeda.

3.

a. b.

Aku wis tuwa; umurku wis luwih saka satengah tuwuh. Aku wis tuwa; pepindhane srengenge, wis adoh saka pletheke, cedhak marang surupe.

4.

a.

Watake Suta, yen wis mbrfingkung, ora pisan-pisan kena diSluk; nanging yen kebener gampang, manut-miturut banget. Watake Suta, yen kaku kaya alu, yen lemes kina ginawe tali.

b. 5.

a. b.

Kowe kok banjur wedi, geneya ? Wedi-wedi, apa kang dadi wadimu ?

6.

a.

Boten nginten babar-pisan, bilih rembagipun tiyang punika badhe molah-malih. Boten nyana boten ndipe, bilih rembagipun tiyang punika badhe mencla-mencle, bebasan enjing kedhele, sonten tempe.

b.

7.

a. b.

Watakipun Dipa taksih ajfig kemawon, sanajan sampun kathah ingkang mituturi. Watak-wantunipun Dipa boten saged luntur deningpitutur, boten saged pasah ing wewarah.

8.

a. 6.

Lembut bang§t. Lembut tan kena jinumput.

9.

a.

Bisa tiwikrama lan bisa ngilang.

;

33

b 10. a b

34

Sagêd dados agal sakaiangkung agèng, lémbat boten hasatmripat. Boten pasah dêdamêl saking tosan. Botën tedhas tapak paluníng pandhe, sisaning gurenda.

BAB.

3. SAPA KANG SINEBUT JAKA TAU t'B ?

Lugune carita Jaka Tarub, miturut babad wiUou NgHyouyu karta, mangkene : Dewi Rasawulan, anake Bupati Tuhan, ditari l:iki ora gi'lrm, banjur minggat tapa ngidang ana ing alas Bintara. Seh Maulana, sayid saka Arab isih mudha, tapa ana ing wit t;r dhe kang ngisore ana sendhange. Rasawulan adus kungkum ana ing sendhang kono. Bareng w6ruh layangane wong bagus. sakai a rasane kaya saresmi, wusana dadi mgtfing. Bareng kandhutane arGp lair, Rasawulan bingung, ngundhat-undhat seh Maulana didakwa gawe wisuna. Seh Maulana dakare dibethot dadi tumbak, nygdhaki Rasa­ wulan karo ngaku yen ora duwe dakar. Rasawulan njaluk tulung, supaya diberat cintrakane. Seh Maulana nuruti, wfitfenge Rasa­ wulan dicetheti, sakala bayine mancolot metu saka lempenge kang banjur dijenengake Kidangtelangkas. Bareng wis nglairake bayi, Rasawulan terus lunga mlebu ing alas maneh. Seh Maulana ngemban bayi leren ana ing kubure Ki Gedhe Tarub. Nyai Randha Tarub kang mentas kepaten anake lan bojone, ngirim menyang kuburan, ketemu karo Seh Maulana, banjur diwenehi bayi dikon ngemong, sarta diwenehi tulup sasangkuhe. Kidangtelangkas karan Jaka Tarub wis diwasa, kasengngane nulup golek manuk, kelunta-lunta tekan tlaga nuju ana widadari 4 padha adus. Jaka Tarub nginjen karo nyolong klambine widadari siji. Widadari-widadari weruh ana glibeding wong, sing telu tumuli dandan terus mabur bali menyang kayangan. Sing siji jenengeiVcwangwulan. nggoleki klambine ora ketemu, kepfiksa ora biSa lunga-lunga. Jaka Tarub marani, widadari diwenehi sandhangan sarta dijak mulih, dipek bojo nganti duwe anak siji, wadon, dijenengake Nawangsih, parab Lara Kasihan. ~ (Atmodarminto, Almenak Waspada 1954). 35

A. KAWRUH BASA. /. NégSsi tSmbung. • 1.

Sinébut Jaka Tarub = diaram Jaka Tarub. Ora duwe sefout = ora nyebut = ora ngelingi/ora ngrumangsani yen - (wis tifia , wis akeh anake, rékasa uripe lsp). Kasebut ing dalgm kandha = kocap ing sajrone carita.

2.

Ditari laki {turarap wanita, yen. lanang : ditari rabi) = ditakoni gélém lan orane omah-oinah (kawin). Laki - rabi = jjéjodhoan lanang-wadon. Guni-laki = wong lanang minangka guruning somah.

3.

Tapa ngidang = tapa ing alas mung mangan gégodhongan lan wowohan. Tapa ngalong (kaya kalong) = tapa ana ing wit, kayata tapane ana ing wukir Sunyapringga. Tapa ngluwat = tapa ing Sajrone kluwat (jugangan). Salugune kang diarani kluwat iku jugangan kuburan. Tapa mbanyuwara = tapa nyirik banyu. Tapa nyanthuka (kaya canthuka = kodhok) = tapa ndhépépés ing dfaampenge tlaga, kayata tapane Dewi Anjani (ibune Hanuman) ana ing dhampenge tlaga Madirda. Tapa wuda sinjang rambut =- tapane Ratu Kalinyamat ana ing wukir Danaraja tanpa tapih, rambute diore diénggo nutupi múrate (pawadonane). Mutih = nglakoni priliatin mung mangan sega thok. Ngrowod = nglakoni prihatin mung mangan krowodan (gegodhongan, wowohan, palaképéndhem), ora pangan sega. Patigéni = nglakoni prihatin ora mangan-ngombe lan tansah ana ing kamar bae.

4.

Alas Bintara = alas ing laladan Demak. (Bintara = Démak, Glagahwangi, Awanti). Alas gréng = alas rungkud apéténg (amarga kSbak- be­ faondh otan). Alas glédhegan = alas gédhe kang rungkud lan akeh wite gedhe, yen kétérak angin képrungu swarane gledheg-glédhég. Alas ggrotan = alas gedhe kang akeh wite g§dhe, yen ké-

36

terak angin kgprungu suwarane gferot-gerot, yaiku swarane wit ggdhe-gedhe kang padha gegosokan. Alas gung liwang-liwung = alas gedhe lan j6mbar bang&t. Alas roban = alas kang bisa kacakan ing erobing sagara. Alas trataban = alas kang awujud gggrumbulan tanpa ana wite g€dhe. Kewan alasan = kewan kang ana ing alas, kosok-baline : kewan ingon. Wong alasan = wong kang durung tata lan manggon ing alas. Olehe ndukani tanpa alasan kang maton - tanpa alesan kang gumathok. 5.

Sayid = sesSbutane wong Arab turane Nabi Muhammad. Sarip = sSsgbutane wong Arab darahing aluhur, yen wadon sinfibut: saripah (sripah).

6.

Mudha = 1 nom, 2 asor, 3 bodho. Mudha-dama = asor banggt Mudha = dam a = asor. Jugul-mudha = bodho banget. Jugul = mudha = bodho. Mudha-pingging = bodho bangfet. Mudha = pingging = bodho. ■ Mudha-punggung = bodho bang&t. Mudha = punggung = bodho.

7.

8.

SSndhang = banyu tuk kang mblumbang dumunung ing pinggir utawa tengah desa, ara-ara utawa alas. Sumb§r = banyu tuk gedhe kang mfetu saka padesan pinggir kali, yen cilik arane bglik. Umbul = banyu kang mudal saka sajrone bumi. Rawa = kumpule banyu agung kang kandh&g iline; yen j§ro diarani : 6mbel. Bot-rawi = rawa kang ing sattagahe diyasani omah. Beji = sgndhang kang diupakara wgwangunane. Kandhutane arep lair = wetengane argp mbabai. Ala kanthutane = ala atine, darbe sSdya ala.

9.

Ngundhat-undhat ; nguman-uman, ngundhamana kaluputan kang wis kepungkur.

10.

Gawe wisuna = njalari ora kapenaking ati,. kayata gawe 37

was-sumelang, gawe susah. 11.

Dakar (Arab) = planangan. Parji = pawadonan. Murat = planangan utawa pawadonan. Dakare dibethot = planangan e ditarik nganti pedhot.

12.

Diberat (dibirat) cintrakane = diilangi sing njalari su­ sah (s£ngsara).

13.

Ngemban = nggawa ing cangklakan sarana slendhang. NgSm ban dhawuh = nglantarake dhawuh. Nggmbani prakara = ngrewangi (mitulungi) wong prakaran supaya m§nang. Tunaindake paprentahan digmbani A = disulihi A (amarga sing jumgneng Ratu durung diwasa). Diemban pekeh = diemban sikile ngg^jojor. Emban citidhe 6mban siladan = ora adil pangr&igkuhe. Ali-ali iki Smbanane dudu fcnas = blengkere; yaiku kang ditrapi mripat (sesotya) Sotya murca saking Smbanan = candrane mangsa Kasa, wit-witan akeh kang brindhil godhonge. Sotya pepindhane godhoiig, embanan pepindhane uwit.

14.

Ngirim menyang kuburan = siSsaji kumbang lsp. ing ku­ buran. Undhaking pawarta sudaning kiriman = pawarta 1umrahe mundhak saka nyatane, nanging kiriman lumrahe suda kehe.

15.

Men.tas kepaten = durung lawas olehe kesripahan. Anak-anak e wis m&ntas kabeh = wis padha omah-omah (wis ora dadi tanggungane wong-tuwa). Kepaten obor = kelangan lacak aluraning sadulur. Turu kepati = turu pules banget (ora nglitir-nglilir). Patine sasi iki = ¿nteking tanggale sasi iki. Kapati amarsudi = banget olehe marsudi, mempeng ba­ nget olehe mbudidaya.

16.

Sangkuh, salugune atcges : lelandhep ing pucuking wuluhe bedhil,

17.

Karan Jaka Tarub = ketelah aran Jaka Tarub, kSbanjur lumrah diarani Jaka Tarub.

38

Aja mati tanpa aran = aja mati tanpa disumurupi j£nénge. 18.

Kélunta-lunta = kétula-tula, késasar-sasar nganti uüoh

19.

Wéruh glibéding wong = sumurup klebating wong.

20.

Lara Kasihan = Rara Kasihan. Aksara ,,r” lira-liru karo „1” , kayata : Rara = lara.- Ririh = lirih. Raras = laras. Ruruh lu­ ruh. Udan riris = udan liris. II. DASANAMA.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Pujangga = kawitana, kawiwara, kawindra (kawi + indra), kawiswara (kawi + iswara). Sarésmi = salulut, karon sih, lambang sari, sacumbana, pulang asmara, pulang sari. Mét&ng = ngandhut, nggarbini, wawrat, mbobot Ki. Bodho = jugul, müdha, pingging, punggung, blilu. Nom = taruna, mudha, timur. Kayangan (kahyangan) = kadewatan, Suralaya,Surapada, Suraloka. Omah-omah = rabi (tumrap priya), laki (tumrap wanita), krama Ki, nambut silaning akrama. Dhaup = kawin, ijab, panggih asta. III. KRAMA -

INGGIL.

Luwih dhisik prélu disumurupi anane témbung-témbung kang kagolong dwiwama, triwarna lan caturwarna, apadene kang diarani krama wénang (Kwn.). 1.

Témbung dwiwama iku tembung kang bisa mangun basa warna loro, yaiku basa KN (Krama - Ngoko) lan Ki (Krama - inggil) utawa Ka (Krama - andhap), kayata : Tangan KN = asta Ki. Manut KN = ndherek Ka.

2.

Témbung triwarna iku témbung kang bisa mangun basa telung wama, yaiku basa N (Ngono), K (Krama) lan Ki (Krama-inggil) utawa Ka (Krama-andhap), kayata : Mangan N = nfedha K = dhahar Ki. Aku N = kula K = kawula Ka. 39

3.

Tembung caturiuama iku tembung kang bisa mangun basa'patang wama, yaiku N (Ngoko),. K (Krama), Ki (Krama - inggil) lan Ka (Krarna-andhap), kayata : Njaluk N = nedha K.= mundhut Ki = nyuwun Ka. Takon N = taken K = ndangu Ki = mundhut priksa Ka.

4.

Kang diarani Kwn (Krama wenang kang uga diarani Krama facultatief) iku Krama kang ora kudu dienggo, lire : kena dienggo, kena ora. Tuladhane : Kaponakan KN, nanging kfna (himrah) dikramakake : kapenakan Kwn. Tatakrama KN, nanging uga kena (lumrah) dikramakake : tatakrami Kwn. Krama-inggil perangane awak.

Kang salarik isi 2 tembung, t£mbunge sing ngarep KN (Krama -Ngoko), sing buri Ki (Krama-inggil), Kang salarik isi 3 tembung, tembunge sing ngarSp N (ngoko), sing tingah K (Krama), sing buri Ki (Krama-inggil). 1. 2. 3.. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 40

Awak, badan,salira. Sirah, mustaka (mastaka). Émbun-embunan, pasundhulan. Rambut, rema. Unyéng-unyéng, panéngSran. Githok, griwa, Bathuk, palarapan. Alis,. imba. Mripat, soca (tingal). Tlapukan, pakéjepan. Idép, ibing. Irung, grana. Pipi, pangarasan. Cangkém, lesan Kwn, tutuk. Lambe, lathi. Untu, waja. llat, lidhah. Gusi, wingkisan. Tangan, asta. Sikil, suku, sampeyan.

41

Kuku, kanaka. 21. 22. Pupu, wSntis. 23. Dhengkul, jengku. 24. Umbel, gadhing. 25. Riyak, jlagra. 26. Luh,- waspa. 27. . Kringgt, riwe. 28. Idu, kecoh. 29. Gulu, jangga. 30. Janggut, kethekan. 31. Jenggot, kumbala (gumbala). 32. Brgngos, rawis. 33. Kuping, talingan. 34. Pundhak, pamidhangan. 35. Dhadha, jaja (pranaja Kawi). 36. Susu, pr§mbayunij(payudara Kawi). 37. P§nthil, mundri. 38. Geggr, pgngk6ran. W6t£ng, padharan. 39. 40. WudSl, pusgitynabi dialect). 41. Bangkekan, madya (mekak, p amekak). 42. Bokong, bocong (pocong dialect). 43. Driji, racikan. 44. Kempol, wgntis (wengk&lan dialect). 45. Dlamakan, samparan (dialect). 46. Pawadonan, pawestren, badhong. 47. Planangan, pajalSran, kalam. 48. Konthol, palandhungan. 49. Ati, manah, panggalih. B.

DHAPUKANING UKARA.

Tembung p angungun utawa tembung sabawa (Indonesia : kata seru). Tembung pangungun (sabawa) iku tembung kang kanggo mratelakake wedharing rasa ngungun (gumun), kaget, bungah, gela utawa gegetun. 42

1.

Kok, kanggone manawa.ana bab kang nyulayani ingpangiraira utawa nyulayani kalumrahan. Kok kowe ana kono; ana prelu apa ? ! Jarit babaran becik-becik mangkene, kok isih dicacad.

2.

Dene, tunggal surasa karo : kok, tarkadhang panganggone diran gkep : dene kok. Kowe arep mangkat sekolah ? Dene ora nggawa piranti sinau. Dene kok adhem temen hawane ing Tawangmangu.

3.

Temen, ing basa pacalathon diwancah dadi „m en” , kanggone manawa nggumuni kahanan. Ladak temen wong iku ! Rame men kutha Surabaya saiki.

4.

Iba (saiba), nggumuni kahanan kang wis klakon. Saiba r&kasane wong-wong Jawa, nalika gugur-gunung nggarap dalan Daendels saka Anyirjtekan Banyuwangi.

5.

Mendah, padha karo : saiba, nanging nggumuni kahanan kang kira-kira bakal klakon. Mendah senengku yen mengko aku mangan karo ja­ ngan menir lan pecel pitik. Kinanthi panglipur wuyung, rerenggane prawan sunthit durung pasah doyan nginang, tapih pinjung amantesi, MEN­ DAH baya yen diwasa, bumi-langit gonjang-ganjing.

6.

Ana N = wonten K, nggumuni prakara kang nganeh-anehi. Ana wong Jawa jare ora ngreti marang aksara Jawa, Wonten tiyang sampun jambul-wanen kok dolanan dhirdhiran kaliyan lare alit.

7.

Dingaren, kadingaren, nggumuni prakara kang nyulayani karo adat-saben. Kadingaren lagi jam 06.00 kowe wis mlaku-mlaku, adate jam 07.00 durung tangi turu.

8.

Lah. a). Nggumuni prakara kang ora tinemu ing nalar. Lah wesi mSngangah mangkono, kok ya wani nyekel. b). Nggumuni prakara/kadadean kang ora kanyana-nyana. 43

c).

9,

Lah de ne kae Suta kok ya bisa mrerte, jarene lagi lara banget. Wedharing rasa bungah, susah utawa gegetun. Lah rak aku maneh ta, sing menang ?! Lah ya aku iki sing banjur kapiran-kapirun, bebasane : gaga ora matun, sapi ora nuntun.

L o,elo,hlo. a). Wedharing rasa gawok utawa gegetun. Elo ! Lah wong tembok mentas dilabur, kok diclorangciarengi angus mangkono. Lo ! Potiot mintas bae dakdekek keney kok ora ana, geh sapa ta sing njupuk ? ! b). Mung kanggo serenging pangucap bae. Aja !ali, lo ! Mertgko sadurunge jam 10.00 howe kudu wis tikan kene maneh. Iki lo, wedange kopi sapacitane wis cuma wis, ngasoa dhisik olehmu nyambut-gaioe. (Candhäke kasebut ing bab 4).

C. PARAMASASTRA. Tembung dwilingga.

a).

Dwilingga tégÊse : lingga loro, lingga rangkêp. Durilingga lugu, kayata : putita-putih, alun-alun, lunjak-lunjak, ura-ura, ongkang-ongkang.

b).

Dwilingga salin swara, ana wamatelu, yaiku :

44

1.

Dwilingga salin swara ngarêp, kayata : w o ngsai-wangsul, gontas-gantos, pêthenthang-pêthentheng lsp. (Kang diêcap beda iku têmbunge lingga).

2.

Dwilingga salin swara buri, kayata : gèlang-gèleng, jaranjeren, kacang-keceng lsp.

3.

Dwilingga salin swara ngarêp-buri, kayata : corak-carek (lingga : corek), rontang-ranting (lingga : ronting), comprang-campreng (lingga : compreng), gonjang-ganjing lingga : gonjing} lsp.

Tembung dwilingga ana kang linggane or a tau kanggo, kayata : ondhe-ondhe, agul-agul, lopak-lopak, grusa-grusu, wira-wiri, kolang-kaling, ujas-ujus Isp. (Siji-sijine saka lingga : ondhe, agul, lopak, grusu, wiri, kaling, ujus). Tegese tembung-tembung dwilingga : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Sanajan, kayata : Pelas-pelas semayi ya doyan = sanajan pelas semayi. S in g.............cihewe, kayata : pinter-pint&re siswa ing klas iki si Wasistha = sing pinter dhewe. Duwe, kayata : Subyakti wis anak-anak telu = wis duwe anak telu. Kabeh, kayata : Muride pinter-pinter basa Jawa = kabeh pin­ ter. Sing, kayata : Ireng-irSng kae dudu memedi, nanging ayangayangan = sing ireng. Minangka dadi (kanggo), kayata : Jarot iku agul-agule siswa SPG = minangka dadi (kanggo) agul-agul Bola-bali, kayata : Bareng ngrungu kandhane Ahmad, pak Kyai gedheg-gedheg = bola-bali gedheg. Saben s a ........., kayata : Bukune tumpuken lima-lima = saben satumpuk lima.

9. Mbangetake surasa, kayata : Aja lunga-lunga = surasane lu w ih banget tinimbang karo : Aja lunga. 10. Dumng gumathok lesane, kayata : Jemirah lagi asab-asab = durung gumathok (ora c&tha) barang apa sing diasahi. 11. Ingatase (lah wong), kayata : Tuwa-tuwa kok nangis = ingatase wong tuwa kok nangis. D. KASUSASTRAN. Pujangga. Wong kang lebda ing salah-sijine kagunan adi-luhung diarani WONG GUNA. Wong guna ing babagan kasusastran diarani PU­ JANGGA, uga sok singbut : kawitana, kawiwara, kawindra, kawiswara.

45

Pujangga iku. kasinungan kalimpadan 8 warna, yaiku : 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7. 8.

Paramengsastra (parama = pinunjul + ing sastra) = limpad in;g babagan' sastra. Paramengkawi (parama = pinunjul +■ing kawi = ing karangan, rériptan) = limpad ing babagan ngarang (ngripta), Awicarita = limpad ndongeng utawa canta kang néngsémake. Mardawa lagu = limpad ing babagan tSmbang lan gendhing. Mardawa = alus. Mardawa basa = limpad. migunakake basa kang ngrésepake, kang njalari trényuhing ati, kang mahanam gembira, kang ninangi sih-wilasa lsp. Mandragun a = 1Sbda ing babagan kagun an. Nawung kridha = alus rasa-pangrasane nganti bisa nanggapi kréntéging atining liyán. Sambegana = utama bang&t (uripe).

Samono dhuwuring ukurane pujangga kasusasastran Jaiva, mulane ora akeh wong kang p antes sinébut pujangga. Ing sasedane R. Ng. Ranggawarsita, nganti saiki, ora ana pujangga kasusastran Jawa. Apa R. Ng. Ranggawarsita iku pujangga kasusastran Jawa kang wékasan ?

46

BAB. 1. 2. 3. 4. 5. 6. II.

4.

KINANTHI.

Kukuse / dupa / kumSlun ngeningken tyas / sang apekik kawengku /sagung / jajahan nanging sanget /angikibi Sang Resi /Kaneka - /putra tumurun /saking / wiyati

3/2/3 4/4 3/2/3 4/4 3/3/2 3/2/3

= 8 u. = 8 i. = 8 a. = 8 i. = 8 a. = 8 i.

Kagyat ri sang kapirangu, pinengkul kinempit - kempit, dhuh sang retnaning baurotna, ya ki tukang walang-ati, ya ki tukang ngenes ing tyas, ya ki tukang kudu gering.

III. Ana ndadak milu-milu, kaya polahe wong ceplik, lali yen kalengkaning rat, ing ba waria amurwani, musthikaning jagat traya, dhemen lalen sangga - runggi. Katrangan. a). b). c). d).

Tembang Kinanthi ing dhuwur iku ing padha I ana : Angka 1 tekan 6, iku angka uruting gatrane tembang Kinanthi. Dadi tembang Kinanthi ana nem gatra, (nem larik) Garis (garis-garis) ing satengahe gatra, mratelakake pgdhotaning gatra. 3 / 2 / 3 teg^se : gatra kapisan mawa pedhotan : 3 wanda / 2 wanda / 3 wanda. 8 u, 8 i, 8 a, 8 i, 8 a, 8 i, iku guru-wilangan lan guru-lagune tembang Kinanthi ing siji-sijining gatrane. A.

KAWRUH BASA.

I. NEGASI TfiMBUNG. 1.

Kukus = ksbul. Ngukus = metu kukuse. Kukusan = piranti kang dienggo ngukus. Kukus gantung Ws (Wangsalan) = kukus kang gumantung, batangane : sawang. Nagara dhffivur kukuse, gedhe obore = nagara misuwur, sakabehe prakara dititipriksa kanthi adil. Ora ana kukus tanpa g6ni = ora ana kabar kang tanpa kanyatan. Kosok-baline : Ora ana geni tanpa kukus = ora ana 47

kanyatan (kadadean) kang tanpa kabar. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8.

Dupa = kutug (m§nyan lsp.). Dedupa = ngobong mSnyan lsp. Didupani = dikutugi dupa. Kumelun = lakune kebul kang nglandeng alon. Kelu n alane = misuwur alane. Ening = w€ningv bening. Ng§ningk6n tyas = mbgningake ati (maksude : ngeningake cipta). Pekik = bagus. Sang 'apekik = kang awarna bagus, sang binagus (Ing dhuwur iku kang dikarepake : Ramawijaya). Kawengku sagung jajahan = kabeh daerah (saindenging jagat) dikuwasani. Maksude : sajrone ngeningake cipta, Rama bisa nguningani kahanan saindenging donya. Nan ging sangfit angikibi = nanging priksane ora pana; ka­ beh kang diwuningani Rama pepindhane kaya bab kang ora diblakakake' (kaya bab kang dikikibi). Kikib = ora blaka, ora gfel&n kandha ing sanyatane. WSngku = gapet (blengker) kang minangka pikukuh. Sampun kirang ing pamengku = sampun kirang pangapunten. Sang Resi Kanekaputra = Bathara Narada.

Sang kapirangu = sing atine rangu-rangu (gojag-gajeg). Gandrung-gandrung kapirangu = kesengseim lan kapengin banget ketemu karo wong kang banget ditrgsnani. 9. Pinengkul kingmpit-kempit = dirangkul dipepedake ing cangklakan minangka tandhane sih-fcresna, 10. Kagyat ri sang kapirangu = kaget wong sing atine- mangumangu (goyag-gajeg) iku. 11. Retna =jinise sSsotya, inten. Praja Jenggalaretna = nagara Dwarawati, Sang retna (sangiir retna) = sang putri. Putri, lumrah dipepindhakake : retna (inten), kusuma (kembang) mulane tembung : sang retna, sang kusuma, ateggs : sang putri. Retnaning bawana, salugune ateges : sSsotyaning jagat, intening jagat; iku panyebut marang wong (lumrahe putri) 48

s,

kang ¿uresnani banget (kekasih), padha bae karo tembung : r:.as-mirah, manik-maniking bumi, intSn-intfine pun kakang. 12. Walang-ati = sumälang, was, was-sumelang, kuwatir. Walangkapa = jinise bajing mawa kulit kang k§na dijSbebehake di€nggo mib§r. Malang-kadhak = kaya manuk walang-kadhak, yaiku mathentheng. Malang-gambuhi = kaya walang-gambuh, yaiku sing wadon (awake) luwih gedhe tinimbang sing lanang. 13. Gfering = 1 lfelaranen, 2 kuru banget. Dene „gering” ingdhuwur iku tegSse : nglelara atine dhewe, agawe sgdhihe atine dhewe. Mangsa pagering = mangsa akeh wong lara. Pageblug = akeh wong mati. 14. Ana ndadak milu-milu = kok nganggo milu-milu. Lagi arep mangkat, dumadakan ana tamu = sanalika iku (tanpa dinyana-nyana) ana tamu. Mati kedadak = mati durung mangsane. Tuwa kedadak = tuwa kang pancene durung mangsane. 15. Polahe = solahe, solah-tingkahe. Anak molah bapa k§pradhah = bapa (wong-tuwa) kejibah tanggung-jawab polahe anak. Bapa kesulah anak kSpolah = anak liejibah tanggungjawab prakarane bapakne sing wis tinggal donya. 16. Kalengkaning rat = sesotyaning jagat; yen entar at§g§s : kang pinunjul ing jagat. 17. Jagat-traya = jagat tgtelu (yaiku : jagate manungsa utawa do­ nya, suwarga, nraka. Ana sing nßgesi : janaloka, nagaloka, suraloka. Ana maneh sing nggesi : guruloka, indraloka, ja­ naloka). Ora böner yen diteg£si : jagat - raya = jagat jembar. 18.

Sangga-runggi = sujana (ora pati pracaya). Disangga-runggeni = disujanani. Sangga-w£dfy = klowongan wesi dignggo pancadane wong nunggang jaran.

49

Pitik sangga-buwana = pitik kang ulese klawu dhadhane putih. KSbo (sapi) sangga-buwana = kebo (sapi) kang congore putih. Panggung sangga-buwana = arane panggung ing Sala kang uga ngemu surasa sengkalan ateges taun 1198. Panggung ,,pa” agung (aksara Jawa ,,pa” murda, angka 8); song (rong g£dhe) awatak 9; ga {aksara Jawa ,,ga” ) angka 1; buwana watak 1. Sangga u wang = (lungguh) epek-epeke tangan disanggakake janggut utawa pipi. Sangga-langit = arane tetuwuhan jinise wit rambat. Disangga-krama = dienaki ing rerabug supaya senen g atine. Ora kena disangga miring = ora kgna diangggp prakara entheng, ora kena digegampang. 19. Ceplik = suwgng cilik. Wong ceplik = wong cilik, wong remeh. II. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

DASANAMA.

Tyas = ati, wardaya, prana, nala, kalbu, panggalih. Pekik = sigit, bagus, sulistya ing warna, respati ing wama. Sagung = salwir, sanggyaning, sakabehe. Rfisi = pandhita, muni, wikut yogi, wipra, muniwara, dwija. Wiyati = langit, wiyat, tawang, awang-awang, jumantara, akasa, dirgantara, gegana. = musthika, sfisotya, manik, inten, kumala, kalengka, barleyan, widuri, mirah. jumSrut, herlaut. Iku kabeh arane sesotya, mung beda-beda warnane {sorote).

Retna Cl.

KRAMA-INGGIL PANGANGGO LAN PIRANTI.

Yen salarik mung isi 2 tembung, tembunge sing ngarep KN (Krama-Ngoko), sing buri Ki (Krama-inggil). Yen salarik isi 3 tem­ bung, tembung sing ngarep dhewe N (Ngoko), singtengah K (Kra­ ma), sing buri dhewe Ki (Krama-inggil). 1. 50

Iket, dhesthar.

2. Kuluk, makutha (panggul) «3. Kathok (sruwal), lancingan. 4. Gêlang, binggêl. 5. Sabuk, paningsêt. 6. Dodot, kampuh. 7. Kêmbên, kasêraëkan. 8. Gêlung, ukêl. 9. Paidon, pakêcohan. 10. Pangilon, pan ingai an. 11. Boreh, konyoh. 12. Pêdhang, sabêt. 13. Têkên, lantaran. 14. Pilis, sigitan. 15. Payung, songsong. 16. Rokok, sês, sêret. 17. Jarit, sinjang, nyamping. 18. Kalung, sangsangan. 19. Kaca-mripat, kaca-tingal. 20. Ali-ali, sêsupe, singsim (dialect). 21. Kémul, singêp. 22. Kancing-gêlung, kancing-ukêl. 23. Pupur, tasik (pupuran, tasikan). 24. Jamu, jampi, loloh. 25. Jungkat, pêthat. 26. Kijing, sêkaran. 27. Tunggangan, tumpakan, titihan. 28. Susur, panasar. 29. Wadung, pasikon. 30. Gêmêthi, têmbung B. DHAPUKANLNG UKARA. Têmbung pangungun (banjure).

10. O, wo, kanggo mêdharake rasa cuwa utawa gêla. O, ibu ora sida mtlu tindak mrene, mung.bapak dhewe. Wo, payungku keri ana ing klas.

11. Hut, wut, kanggo mêdharake rasaning ati kaget. 51

H u t ! apa kang kegagap ana ingerong iki ?! Wut ! midak apa aku iki ?! 12.

Lah dalah, kanggo medharake rasa sg neng. Lah dalah ! begja kemayangan aku.

13.

Atho, kanggo mratelakake pasambat. Atho, atho ! Awakku dirambati ngangrang sapirangpirang.

14. Adhuh, uga kanggo mratelakake pasambat, nanging surasane luwih banget. Adhuh, bathukku benjut keianggor togor listrik. 15.

Dhuh, kanggo narik kawigaten (supaya digatekake). Dkuh sinuwun, mugi wontena kapareng paduka karsa paring pangayoman dhateng para tapa ingkang sami adedunungingwana.

16. Wah, kanggo mratelakake rasa gumain semu s6nSng. Wah, pancen pint&r tenan kowe ! 17.

Dilalah, kanggo mratelakake kahanan/kadadean kang ora kinira ing sadurynge. Dilalah, aku lagi dhileg-dhelSgputeg-jibeg ngrasakake bingungku, dumadakan ana postbode teka ngulungi postwissSl Rp. 10.000,— marang aku.

18. Ah, kanggo mratelakake rasa gela. Ah ! bocah samono gedhene kok dikongkon ora mrantasi. 19.

Hem, uga kanggo mratelakake rasa gela. Hem i pancen kuwat dhasar karo ajar; Hlc wong wis dakpituturi wola-wali, kok ya isih kemproh bae bocah iki. C.

PA RAM A SAST HA.

Temb ung d wipu rwa. 1.

52

Dwi = loro^Purwa = wiwitan. Tembung dwipurwa iku tem­ bung kang dirangkep purwane ntawa wandane wiwitan, kayata : tgtuku, lelintu, bebantheng, pgpanggil, tetamba lsp, sijisijine saka lingga : tuku, lintu, bantheng, panggil, tamba.

2.

Tembung-tembung kang ora k6na digawe dwipurwa, yaiku : a). Tembung lingga kang apurwa vokal (aksara swara), kayata : adus, imbuh, ujar, gmoh, enggal, omah lsp. b). Tembung lingga kang luwih saka rong wanda, kayata : bendara, kemangga, bathara, gendera, lempuyang baluwartilsp. c). Tembung lingga kang wandane kapisan karo kapindho nunggal konsonan, kayata : pipi, babu, kikil, cucur, b§bed, gugup, babon, songsong lsp. d). Tembung lingga kang purwaning wandane mawa pahjingan „v” utawa „w ” , kayata : kyai, swara, swarga slp.

3.

Panulise tfembung dwipurwa ing aksara Latin, wandane wiwjtan karaketan vokal „e ” , kayata : sesawah, lelembut, p£pisuh, lglumban, tetamba lsp. Sing nyebal pathokan : susuhunan. Linggane : sutiun, dirangkgp purwane lan panambang „an” = susuhunan, ora lumrah katulis : susuhunan.

4.

Miturutjinising tembung, tembung-tembung dwipurwa iku ana kang kalebu jinise : a). Tembung aran, kayata : l§lara, wewaler, lelembut, gegedhug lsp. b). Tembung kriya, kayata : t§tuku, lelaku, geggni, reresik, teteki lsp. c). Tembung kahanan, kayata : Samodra India iku alune bfibanyakan = kiy'a banyak, maksude : alune gegulungan. Jalaran dalane pSteng ndh§dh§t lelimfengan, lakune kesasar-sasar. Lelimengan = pet&ng bangfit. P&tfaig ndhedhet = lelimengan, di£nggo bebarengan kanggo mbangitake surasa.

5.

Tggise tembung-tgmbung dwipurwa : a). Nganggo. Kekudhung walulang macan = nganggo kudhung walulang macan. b). Minangka. Dursasana iku kal§bu. g€gembonge Korawa = minangka gembonge. c). , Akeh. T§tuku wiwit jam 08.00 - jam 11.00 kok durung cukup = akeh sing dituku. 53

d).

Sing njalari. Ratu kudu bisa madhangake ing pépéténg = sing njalari peten g. D.

KASUS ASTEAN.

Timbang Kinanti. 1. Kinanthi kalébu tembamg Macapat. Témbang Macapat iku awéwaton guru-gatra, guru-wilangan lan guru-lagu. 2. Timbang Macapat, salugune cacahe mung 9, yaiku : 1 Kinan­ thi, 2 Pucung, 3 As marad ana, 4 Mijil, 5 Maskumambang, 6 Pangkur, 7 Sinom, 8 Durma, 9 Dhandhanggula. 3. Ana tembang Tengahan 2 kang sok diarani témbang Macapat, yaiku Gambuh lan Még^truh, mulane banjur akeh wong kang ngaraniyen cacahe timbang Macapat ana 11. 4. Kajaba témbang 11 wama iku, ana témbang Tengahan 3 (Baiabak, Wirangrong, Jurudémung) lan témbang Gédhe 1 (Girisa) kang kérép tinemu ing sajrone layang-layang kang isi ca­ rita sinawung ing tembang. 5. Tembang Kinanthi saben sapada (Inggris : 1 couplet, Indo­ nesia : 1 bait) ana 6 gatra, cacahing wandane gatra siji karo sijine padha, sabSti sagatra isi 8 wanda. Guru-wilangan lan guru-lagune témbang Kinanthi : 8 u, 8 i, 8 a, 8 i, 8 a, S i. 6. Kinanthi, tégése : ginandhéng (digandh§ng). Diarani témbang Kinanthi, sabab caképane témbang iku kéna ginandhéng dienggo nggerongi prasasat kabeh gendhing, kayata dienggo nggerongi géndhing : Sandhung, Puspawarna, Srisinuba, Sriyatna, Sriwidada, Srikarongron, Pawukir, Teplék, Gambirsawit, Boyong, Subakastawa, Sriutama. Srikástawa, Gervjonggoling lan isih akeh liya-liyane mane h. 7. Watake tembang Kinanthi : sénéng, asih, tresna. Mathuke diénggo médharake piwulang utawa carita kang ngému surasa sih-trésna. 8. Araning lagune témbang Kinanthi kang lumrah diénggo maca carita kang sinawung ing tembang (dudu kang binarung ing gendhing), kayata : Kinanthi Matar aman, Kinanthi Laratangis. 9. Siji-sijining gatrane tembang Kinanthi isi 8 wanda. Pedhotane 54

gatra kang isi 8 wanda (pedhotan kendho, yaiku pgdh.ot.an kang becik diSnggo andheging napas nalika nglagokake tembang), yaiku : 4 - 4, 3 ■3 - 2, utawa : 3 - 2 - 3. Gatra isi 8 wanda kang ora kaya mangkono pamedhote, diarani pMhotan kenceng. 10. Kang mathuk ■ mathem - mathis banget dienggo nggerongi gendhing iku cakepane tembang Kinanthi sing kabeh pgdhotaning gatrane 4 - 4.Tuladhane Kinanthi ing ngisor iki : Pinggir sendhang / ana gadhung rumambat ing / klapa gadhing pinencokan / manuk podhang sajodho tan / ana tandhing jroning gedhong / ana endhang Sang Sumbadra / lan Srikandhi

4 / 4 = 8 u. 4/4=8 i 4 / 4 = 8 a. 4 / 4 = 8 i. 4 / 4 = 8a. 4 / 4 = 8 i.

11. Sasmitane tembang Kinanthi : kanthi, gandheng, kanthet.

55

BAB.

5

D U M A D IS E TUM BAK BARUKUPING.

Sang tapa ririh sabdane : „E , taksaka ! Sapa kang aweh w iruh marang sira, dene sira bisc teka ing pratapaningsun ? " Naga mangsuli : „M ulane aku bisa t¿k a ngarsane Sang Resi, si ibu kang aweh pituduh, yen sudarmaku tapa ana ing pucake wukir Marapi, mulane aku nuli munggah pucuking gunung, wusana ketem u Sang Pandhita. Dadi sira nyata sudarmaku Sang R6si mangsuli : „Ingsun dudu ramanira. Sanajan ingsun anak-anaka, ora kok awam c ardawalika. Ingsun manungsa, yen asesuta. m esthi arupa janma * manungsa. Sira dudu cnak-ingsun Bareng Sang Naga tinampik pitakone, sanalika krodha yayah sinipi, perhite ngadeg ing dirgantara, mustaka ngad&g pindha kluwung sarta nyuwara ngakak nggegfteri, wisa mijil saka tutuk kumutug tibane lir garimis, sarpa sigra arsa nempuh Sang Tapa. Sang Pandhita nabda gugup : „H e h taksaka - naga ! Sarehna krodhanira, ingsun darbe pasanggiri. Yen sira wignya nglekSri wu­ k u tki kang nganti temu-gelang, tig ts e indhas gaihuk lan pethit, iku cihnane putraningsun. Kang iku y en sira bisa, dck-aku putra kang sanyata” . Sang Ardawalika enggal mudhun sum£ja nglikfri sukuning wukir, nan ging boya bisa temu-gelang, mung kurang sajangkah; Sang Resi ng&ndika : ,,E, naga ! Kurang sathithik bae tSmugelcnge. Yen ora bisa temu-gelang , ingsun ora bisc ngaku putra m arangsira". Naga enggal ngeledake ilate. W£ktu ilat gathuk karo pfrthit, sigra ilat pinancas ing badhama marang Sang R§si. Ilat tugfcl tigaspancing, rah sum^mbur, Sang Naga pralaya. Ilate naga kajupuk ma­ rang Sang Resi, dimor lan lading cinipta marang Sang Tapa, ora suwe malih wama dadi tumbak adhapur Barukupmg. A. i. 1.

56

# KAWRUH BASA. n £ g £ s i t Gm b u n g .

Tumbak Barukuping = tumbak pus akane Ki Aggng Mangir

(Wanabaya) kang dumadi saka ilate naga Baruklinthing. Turnbak berang = tumbak kang landheyane cet-cetan. Tumbak lilit-uwi = tumbak kang landheyane dicet lorek pCpulétan. Tumbak bajra = tumbak kang landhépe lima. Tumbak-cucukan = para wadulan (wong kang sénéng madulake alaning liyan). Matang tuna numbak luput = tansah ora kaléksanan panjangkane. 2.

Tapa (tapa-brata) = nglakoni matiraga sarta sumingkir saka alam rame. Tédhaking amarga tapa = turune pandhita, turune wong ahli tirakat.

3.

Sabda = pangandika. Ina sabda = kelangan (kémalinganj ora lapor marang kang wajib. Médhar sabda = sésorah. Sabda pandhita-ratu = nggndika sapisan (ora wola-wali) lan ditétópi (kaya ngéndikane pandhita-ratu). Kaluhuran sabda-dalém = sabda-dalém (kandhamu) pantfis kaluhurakén, sabab lér^s; nanging lumrahe mung ditégési (ngoko) : bengr kandhamu.

4.

Taksaka = salugune jéngnge ula (naga), sadulure Naga Sesa, Naga Basuki lsp; iku kabeh putrane Maharsi Kasyapa kang sa­ ka Dewi Kadru. Nagagini = ula wadon. Nagapasa = jémparinge Indrajit kang bisa nggubed (njiret) mungsuh. Nagasari = 1 arane pa­ nganan tum-tuman mawa gédhang, 2 arañe wit. Nagasasra = arane keris pusaka Majapait, anane sawise*kéris pusaka Condhongcampur sirna. Nagadina = arane naga (miturut kapracayan Jawa) kang ruméksa kéblat lan pindhah sabén dina. Naga taun lan naga jatingarang = arane naga kang rum&ksa keblat, pindhahe sabfen 3 sasi sapisan.

5'. Ardawalika = ula. Prabu Ardawalika (ing padhalangan) = Ratu ing Malawa awujud naga. Banyakdhalang, sawunggaling, ardawalika = arane upacara kaprabon awujud banyak-mas, jago-mas, ula-mas (sa­ lugune iku wadhah kang pinétha mangkono). Riris arda Ws = udan déres. Arda walepa = kurang ajar, mbalekake pitakon (ditakoni durung sumaur wis malés takon). 6.

Krodha yayah sinipi = muntab (népsu) bangfit. Yayah lintang

57

sewu linggar bébarengan = kaya lintang sewu pindhah panggonan bébaréngan (olehe pating glébyar).

7. Péthit = pucuking buntut ula. Swarane méthit = swarane dhuwur bangét. 8.

Kluwung (Indonesia : pelangi) = wéwujudan mléngkung ing langit awarna biru, abang, kuning Isp.

9.

Naga ngakak = nyuwara „kak-kak". Yen gajah ngémpret, ja­ ran mbéker (mbéngingeh), manuk ngoceh, asu njégog (ngalup), macan (singa) nggéro, gangsir ngénthir, jangkrik ngérik, kéthek mére, k§bo-sapi mbéngah.

10.

Nggégétéri = njalari gStér (nggégirisi, mémedeni). Awakku gumétér = ndhrodhog kaya arép rubuh-rubuha. Getér-patfr dhedhet erawati = oreging prahara lan swarane blédheg (ing langit).

11.

Mijil = 1 tembung kriya r.métu. 2 témbung aran : jénénge térabang. Wijiling andana warih = turune satriya (wong luhur).

12.

Sarpa sigra arsa nempuh = ula enggal-ecggal arép nrajang (Indonesia : menyerang). Amarga butuh, nadyan larang di­ tempuh = ditémah, dituku. Sing ngrusakake kudu némpuhi = ngijoli, nglironi. Gagah kéjibah, mingkuh kétémpuh = képéksa kéjibah tanggung-jawab, amarga maune wis saguh.

13.

Pasanggiri = 1 sayémbara kang ginantungan ganjaran, 2 pépanggii (panjaluk) kang kudu diléksanani. Pasang rakite patamanan = panatane patamanan. Pa­ sang liring = mbalang liring, nglirik. Pasang ulat (pasang sému) = ngatonake ulat (ala) supaya dingréteni ora sénénging ati. Kapasang yoga = kébénéran bangét.

14.

Cihnane = buktine, tandha yéktine, pratandhane. Boya = ora.

15.

Dipancas = dikéthok mayat (tumrap pang Isp); yen tumrap

gulu ditémbungake : ditigas pancing. Bisa mancasi prakara = bisa rfgrampungi (mutus) prakara. 16.

58

Badhama = gégaman, dédamSl K.

17.

Tigas pancing = dikethok mayat sapisan terus tuggl. Jarit tigas (tigasan) = anyar durung tau diSnggo. Tigas kawuiyan = anyar katon, durung tau tepung.

18.

Wisane sum6mbur = sumamburat. muncrat, nygmprot. Ora uwur ora sembur = ora menehi pawitan (modal) lan ora asung pitutur (iguh-pratikgl) kanggo sanguning urip. Sembursembur adas, siram-siram bayem. = saka pandongane wong akeh mbokmanawa bisa kaleksanan sedyane.

O. DASANAMA. l ’.

Naga = sarpa, taksaka, sawfer, ula, ardawalika.

2.

Tapa (mratapal = tapa-brata, tarak brata, mati raga. teteki, tetaki, mahas ing asepi.

3.

Suta = atmaja, tanaya, w£ka, siwi, putra, anak.

4.

Yayah = sudarma, bapa. Yayah-rena = yayah-wibi, bapabiyung.

5.

Wignya = lgbda, wasis, nimpuna, pintir.

6.

-Wijiling andana warih = t€dhaking kusuma, rfimbesing madu, trahing awirya, turune wong luhur (turuning ratu). ID. a).

1. 2. 3. 4. 5. 6.

ESGGIL.

Aluraning sadulur.

Anak, putra. Bapa, rama. Biyung (§mbok), ibu. Putu, wayah. fimbah, eyang. Bojo, garwa. b).

1. 2. 3. 4.

KRAMA -

7. 8. 9. 10. 11.

Sadulur, sadherek, sentana. Selir, garwa ampil (garwa klang#nan). Kakang, raka. Adhi, rayi. Batur, abdi.

Tembung kriya.

Turu, til€m, sare. Dandan, dandos. busana. Nganggo. ngangge, ngagem. Iket-ik€tan, dhestharan.

59

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Mangan, nêdha, dhahar. Lunga, kesah, tindak. Mulih, mantuk, kondur. Mudhun, niandhap, têdhak. Nguyuh, toyan, turas. Ngising, bêbucal, bobotan. Pindhah (menyat), jêngkar. Nyëkël, nyépéng, ngas La. Omah-omah. emah-eraah, krama. Omah-omah, gêgriya, dédalém. Ngrungu, mirêng, midhangët

16. Kému, kêmbéng (gurah). 17. Têka, dhatêng, rawuh. 18. Nginêp, nyipéng, nyare. 19. Tétak, supit. 20. Sunat (bocah wadon), tétés. 21. Nggarap sari, tarab. 22. Ngenger, suwita (ngawuhla, ngabdi). 23. Wêruh, sumêrép, priksa. 24. Kandha, criyos, ngPndika. 25. Kongkon, kengken, ngutus. 26. Adus, siram. 26. Tangi, wungu. 28. Cucui (panganggol, lukar (agêman). 29. Ngombe, ngunjuk. 30. Ngadeg, jumênêng. 31. Wisuh, wijik. 32. Mikir, manah, manggalih. 33. Ngambung, ngaras. 34. Ngêntut, nyarip. 35. Cewok, cawik. 36. Cukur, paras. 37. Idu, kécoh. 38. Watuk, cékoh. 39. Riyak, jlagra. 40. Waing, sigra. 41. Sisi, sémprit.

60

42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Dolan, amtag-ameng. Raup, suryan. Laki (.rabi) krama. Mamah, nggilut. Kram as, jamas. Pasah, kethik waja. Njoged, mbeksa. Mutah, luntak. Ndadah, ngginda.

B.

DHAPUKANING UKARA.

T tm bung pangungun (Banjure). 20.

E, kang p'o mratelakake rasa gumun. E, dadi sing ngarang aksara Jawa iku salugune dudu Aji Saka, ta !

21.

Heh, kanggo narik kawigaten. Heh, bocah buta ! Aja kurang prayitna !

22.

Biyung, kanggo mratelakake rasane ati pra sfcneng utawa pisambat. Biyung ! ponase kok kaya mangkene.

23.

Tobil, mratelakake rasa kaget lan gumun. Tobil, tobil ! panganan samana kehe k ok entek sakethokan.

24.

Toblas, tunggal surasa karo „tobil” . Toblas, toblas ! ana bocah kok nakale kaya mangkene.

25.

Wathathitha (kabeh „a” ing tembung iku pakgcapane miring), mratelakake rasa kaget, gumun semu s6neng. Wathathitha ! Dadi kow e sida gawe orrtah sungsun, ta ?! (.Indonesia : rumah bertingkat).

26.

Jagat dewa bathara, kanggone ana ing padhalangan. mratelak­ ake rasa kaget, gumun semu muring. Jagat dewa bathara ! Heh bocah buta ! Kaya ngapc wuju d e Arjuna, sapira dedeg piadege , dene kuwawa ngrusak ba­ risan butar?!

61

Ta, kanggone mangkene : a). Tunarap ing ukara pangagnya (pakon), pamanti-manti utawa ukara parafenging. A y o ta, padha tumuli mangkat, mundhak kesoren {¿kane ing kutha. Ta, padhc gatekna kandhaku i k i ! Pikirin dhisik ta, aja kesusu wiwit nggarap. b).

Mratelakake springing pitakon. Sing endi ta kutile ?! Wong sing diantem i apa sing ngantim i ? ! Hia kok k o w e ngreti, sapa ta sing kandha marang k ow e ?!

c).

Dikantheni tembung „ven” ing sangarSpe, ngömu surasa „upama, saupama”. Yen ta d h ew ek e g i thing marang aku, Iah rak ya ora bakal gSlem mrene. Yen ta si Suia teka mrene, m bokm anawc aku gelem ngapura kaiuputane.

d).

Dikantheni tembung „kaya” utawa ,,kados” ing sangarepe (dadi : kayata, kadosta), uga ngemu surasa upama, saupama”. Besuk manaica k ow e arep duwe gawe, kayata yen arep mantu, ngabcrana aku. lanawi wonten repotin g padameian , kadosta reresiK ftebon uiawt nahangir tetaneman, karsac panjenengan nimbali kula. C. PARAMASASTRA. Tembung dwiwasana.

D w i = loro. Kcsana = wSkasan.

TSmbung dwiwascna iku timbung kang dirangkep wasanane utawa w@kasane, kayata : C6ngis, d ad i: cSngisngis, owah dadi : cSngingis. D£ngek, dadi : d£ngekngek, owah dadi : dengengek. Jodhot, dadi»: jodhotdhot, owah dadi : jedhodhot. Jingkat, dadi : jingkatkat, owah dadi : jüginggat.

Jonggros, dadi : jonggrosgros, owah dadi : j§gonggros. Cangak, dadi : cangakngak, owah dadi : c€ngingak. Canguk, dadi : canguknguk, owah dadi : cgnganguk. 2.

T^gfise tembung-tembung dwiwasana : a). Kaya, tuladhane : C£ngingak = kaya cangak. (Cangak = arane manuk bangsane bango). C6nganguk = kaya canguk. (Canguk = wong kang tinanggenah ngawasake tekane mungsuh saka kadohan). b). Ngemu surasa luwih bangSt tinimbang kaio kang dudu dwiwasana. Tuladhane : Mak cengingis, luwih bang§t surasane tinimbang kaio : mak cengis.

Njegonggros, luwih banget surasane tinimbang karo : njonggros. Didgngengekake, luwih bang§t surasane tinimbang karo : didengekake. 3.

Mituriit jinising tembung, tembung dwiwasana iku kal€bu jinise tembung kahanan.

TSmbung dwiwasana iku lumrah di§nggo b§bar§ngan karo tembung „pating” , ng€mu surasa akeh. Tuladhane : Bocah-bocah padha pating cengingis murang tata. Kanca-kancamu kok padha pating c£kikik kae nggeguyu apa ? Bareng ngrungu „ku la n u w u n ”, w ong-wong kang lagi turon padha pating dengengek. Anak-anake isih padha pating jedhodhot, durung padha dandan. D. KASUSASTRAN. Basa endah iku basa kang kapriye ? Basa endah iku basa mawa rgtenggan kang mapan trape. Tumrap basa Jawa sing bisa dadi rerengganing basa ana warna-warna, kayata : purwakanthi, tembung saroja, parikan, pepindhan, wang-

63

salan lsp. Wong kang ngr§ti maran g rérénggan, durung mésthi bisa ngétrapake rérénggan kang mapan empane u tawa mapan trape. Awit saka iku, wong kang sugih kawruh bab réréngganing basa, du­ rung mésthi bisa mangun basa endah, durung mésthi bisa ngarang rériptan kang endah basan e. Dudu kehe rérénggan kang wigati, nanging rfréngganing basa kang mapan empane (mapan trape). Basa kang kakehan rérPnggan, utawa sing traping rérénggane ora mapan émpane, déstun malah dadi basa sing njuwarehi. Bisa ngétrapake rérénggan kang mapan émpane, iku uga sawijining kagunan utawa ,,seni” . Wong kang ora kasinungan rasa ing babagan endahing basa, lumrahe ora bisa ngétrapake réréng­ gan ing basa kang mapan émpane, mulane ya ora bisa gawe rériptan kang endah basane.

Kapriye carane nggégulang kasusastran Jawa ? Saiana néniteni sarta ngrerasakake kasusastran Jawa. Manawa pinuju ngrungokake sé sorah abasa Jawa utawa pinuju maca apa ta apa, basane wong kang médhar sabda.utawa basa kang kasébut ing wacan digatekake téménan, dipetani lan dirasak-rasakake bénérlupute, endah lan orane. Dadi ora mung isine sésorah utawa isine wacan bae kang digatekake. Coba ukara-ukara ing ngisor iki rasak-íasakna, banjur sébutna apa kang minangka rérénggane sing njalari apike (endahe). 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2.

64

Dhasar putri wasis micara, susila tyase ngumala. Bisa nggambang ora bisa nyuling, bisa nyawang ora bisa nyandhing. Watak-wantune pancen aneh nyléneh, beneh karo sadulure sing akeh-akeh. Gumarénggéng anggéréng anggung gumrunggung. Pitik blorok manak papat, jare kapok malah nekad. Ukara angka : Endahe, amarga rinéngga purwakanthi guru-swara ,,a” lan pépindhan „ngumala” = kaya kumala. (Kumala - sésotya). Endahe, amarga rinéngga purwakanthi guru-swara ,,ang” lan

3. 4. 5.

Endahe. amarga rinéngga témbung saroja „watak-wantu” lan purwakanthi guru-swara ,,eh” . Endahe, amarga rinéngga purwakanthi guru-sastra ,,g” lan purwakanthi guru-swara ,,éng” sarta ,,ung” . Endahe, amarga rinéngga purwakanthi guru-swara ,,ok” lan ,,at” . Kajaba kudu srégép néniteni lan ngrérasakake, wong nggégu.lang kasusastran uga kudu srégép maca layang-layang kasusastran lan kudu kérép nyoba gawe rériptan nganggo basa endah.

**

65

BAB.

6.

PR A B U D E W A T A C E N G K A R K A L IY A N A J IS A K A .

Aji Saka munjuk dhateng Prabu Dewatac6ngkar : „Gusti, sarehning iket kawula nasabi tlatah-dalem, nagari ing M&ndhang dados mclik kawula, ing mangke kawula suwun mulungipun saking asta-dal
KAWRUH n £ g £ si

BASA.

t£m b u xg

.

1.

Prabu = s£s£butane ratu. Prabu Anom = Pangeran pati, Pange­ ran Adipati, Pangeran (putraning Ratu) kang ing tembe bakal gumanti jum6n€ng Ratu.

2.

Aji Saka (teg&e * Prabu Saka) = putrane £mpu Anggajali utawa Prabu Iwaksa Ratu ing nagara Surati, utawa wayahe Empu. Ramavadi, utawa buyute Empu Ra map rawa, utawa canggahe Hyang Ening. DikrSta aji = dikira-kira (ditaksir) r€gane. Wulan Aji = sasi BSsar, Dulkijah. Samiaji = Puntadewa, Darmakusuma, Yudhisthira, Darmaputra, pambayuning Pandawa. Aji jaran guyang = mantra dl€nggo nggunani wanita. Aji panglimunan = mantra kang njalari bisa ngilang. Aji jaya kawijayan = man­ tra kang njalari bisa m§nang. Aji godhong jati aking = babarpisan ora ana regane, babar-pisan ora kajen.

3.

tk£t KN = dh^sthar Ki. Diiket = ditaleni. Ek&taning u kara = rakitaning ukara, dhapukaning ukara. T€mbung pangiket = tembung panggandh&ng (Indonesia : kata penghubung). Db&ngkul iltet-iketan = arnarga isih sadulu/, sanajan bodho diwenehi pangkat. Ngikgt-iketi dhengkul (ngopyahi dhfcng-

66

kul, nasabi dhlngkul) = mikolehake sadulur (sarana diwene pangkat). K§ndhangan dhengkul = mung ngenak-enak, or nyambut-gawe. 4.

Nasabi = nutupi. Anggenipun ngabotohan sasab = menung Kgsasaban tapih = priya ingkang kawon kaliyan ingkang estn tansah manut-miturut sakajengipun ingkang estri.

5.

Mendhang = 1 Mfindhangkamulan (nagarinipun Dewataceng kar), 2 Kulit wos ingkang lembat sang€t. MSndhang kfebaratar = kleyang kabur kanginan = botfen kantfinan padununganipun, utawi : kesah sapurug-purug boten kant&nan ingkang dipun-jujug. K§baratan = kanginan, kabur (Barat = angin).

6.

Dados melik kawula 3 dados gadhahan kula, dados darbek kula. Gedhe melike = ag§ng pamrihipun. Sugih melik = sugih pamrih. Melik nggendhong lali = jalaran gadhah pamrih, lajeng purun tumindak ingkang botSn sam§sthinipun.

7.

Kawula = 1 Abdi, 2 Krama-andhap : aku. Ngawula = ngabdi. Nyangoni kawula minggat = ndandosi barang ingkang sakedhap malih badhe risak malih lan lajeng dipun-bucal.

8.

9.

Mulungipun saking asta dalem = karsaa nan-dalfim maringak6n (dhateng kawula). Mulung atine = gadhah raos purun nyukani, utawi : purun manut-miturut. Ketiban pulung = angsal kabggjan (pangkat, drajad). Pulung ati = l&gokan ing sangandhap dhadha (ingkang pfen6r jantung). Pinulung ing Jawata = kapundhut dening dewa, dipun-cabut nyawanipun. Pekna degan sing mulung ngetan = ingkang dunungipun raayuk mangetan. Di mulung asung pitulung = sing enthengan tetulung, di dh&mfen tetulung marang liyan. NgungsCd = nfidha kanthi adrenging manah (satengah meksa), ngguj§g.

10.

Dipun-bujeng K = diburu N. = dipun-oyak, dipun-bedhag. Mburu cukup N = mbujSng cfckap K = bot€n ngwontfcnngwontenaken, namung sawontenipun kemawon, sok uger saged kecekap kapreluanipun. Mburu kidang lumayu = melik punabarang ingkang angel kengingipun. Mburu uc§ng kelangan dSlfig = ngangkah barang sapele ingkang dereng temtu

67

kenging, kecalan barang ingkang ageng pangaosipun. 11.

Mbaiik = 1 wangsul ng£n£r dhateng asalipun sakawit, 2 g€ntos tumut dhateng mengsahipun, mbiyantu dhateng mengsah (Utawi dipun-tembungaken : malik klambi). Arya Balik = VVibisana (Sin£but makaten sabab Wibisana wasananipun mbaiik mbiyantu mfingsah, inggih punika mbiyantu Ramawijaya).

12.

Suyud = asih lan lulut dhateng asanes. Dipun-suyudi = dipunsihi lan dipun-luluti.

13.

K§p6ngkok saganten = kepGntog (kepeped, kgpalangan) saganten. Tiba k§p£ngkok = dhawah linggih. KfipSngkok ing pancabaya = ngalami (manggih) pancabaya. K£p#ngkok pag§r suru = ngalami (ketaman) reribgd utawi pakewed.

14.

Sagajahipun = kaliyan limanipun. Gajah-ngoling = namaning wangunipun sumping, limrahipun sumping aggmipun putri. Gajahcrya = nagari Hastma (teg^se : akeh gajahe). Gajahmada = asmanipun Patih Majapait ing jamanipun Prabu Ayamwuruk. S€mut ngadu gajah = tiyang asor ng6b§n tiyang luhur. Gajah ngidak rapah = nferak dhateng pepacuhipun piyambak. Bathang gajah = tiyang ageng ingkang sampun boten ny€p£ng panguwaos (Tilas tiyang ag€ng). Setan nun ggang gajah = ti­ yang ingkang namung pados sakecanipun piyambak. Gajah tumbuk kancil mati ing tengah = tiyang agfeng ingkang pasulayan, ingkang cilaka tiyang alit. .

15.

Salah kedaden = salah rupa = malih wami awujud ke wan utawi sanesipun. Salah, seleh = ingkang lepat temtu tampi paukuman.

16

Redi anakan = ridi alit, tembungipun Kawi : parwata suta (Bungahe amarwatasuta = kados parwata suta = bingah sanget). Saganten anakan = saganten alit, sunglon utawi teluk (Inggris : gulf, bay). Anakanipun 20 % = satemanipun (rentinipun) 20 %. Anak-anakan. timun = mSndhet anak angkat lare estri. sareng sampun diwasa 1ajeng dados semahipun. H

1.

Angin = bayu, maruta. samirana, sindhung, pracandha, praha­ ra.

68

DASANAMA.

pancawora. aliwawar

2.

3. 4. 5. 6.

Wisma = bale, panti, suyasa, dalem, griya, grfeha, omah. (Balekambang = omah ing satengahe sagaran. Pantisari = omah ing satengahe patamanan). Boga = baksa, baksana, bukti, boja, pangan. fSnggon (panggonan) = don (endon), sana (sasana), gwan (unggwan), panti. Badan = awak, salira, angga, kuwanda. Nyawa = atma, atmaka, jiwa, yitma, suksma, satmaka.

B.

DHAPUKANING UKARA. Tem bungpanyilah „k a n g ”.

Tembung panyilah iku tembung kang dienggo nyilahake barang (wong, prakara lsp). kang dikarepake karo barang kang ora dikatepake. Tfembung panyilah ,,kang” , ing basa pacalathon „ sing, dhing” kramane „ ingkang”, panganggone ing ukara mangkene : a).

Pangantene kena diarani malang-gambuhi, sabab kang wadon pawakane luwih g&ihe tinimbang kang lanang. Namung ingkang estri ingkang w on tin ing griya, ingkang jaler saweg dhating sabin. Tanah kajawan sing sisih kidul lan kulon palemchane cSngkar banget. Sampeyan tumbas sabin sorotan kem awon, inggih p u nika sabin ingkang saged angsal toya ilen irigasi. £ n d i dhing kopilih, dhing iki apa dhing kae ?

b).

Tembung aran tarkadhang dibuwang (ora dipratelakake). Bocah kang kosrengini mau anake sapa ? Kang kosrgngeni mau anake sapa ? Menda ingkang lim a punika kem awon sampeyan sembSleh. Ingkang lema punika kem awon sampeyan sembeleh. Prakara sing arip direm bug tulisSn ing bladag. Sing arip dirim bug tulisen ing bla'bag.

c).

T6mbung „sing, kang” tarkadhang dadi lfilirune ater-ater „d i, den ” kang arimbag sananta pratamapurusa.

69

Di gémi uripmu, aja ngébreh = sing gémi uripmu, aja ngébreh. Den prayitna ngati-ati = Sing prayitna ngati-ati. Di eling lan waspad a = Sing eling lan waspada. d).

Témbung „k a n g ” sok diénggo ngantheni témbung „sa rta " kanggo mbangétake sur asa. Amarga atindak culika, si Dama didukani kang sarta ditundhung dening béndarane. Saking kisedipun, bérah punika dipun-dukani ingkang sarta dipun cowok bayanpun. (Candhake kasébut ing bab 7). C. -PARAMASASTRA. Témbung camboran.

1.

Camboran = jamboran, campuran, woworan. momoran. Témbung camboran iku pamore témbung loro utawa luwih sing ngému surasa sawama (siji). Tuladhane : a). Témbung camboran pamore témbung loro : Nagasari (naga + sari) = 1 arañe panganan tum-turnan saka glépung ing jerone mawa gédhang. 2 arañe wit. b). Témbung camboran pamore tembung luwih saka loro : Téngange (téngah + ing + we) = téngah-téngahe dina = arañe wektu antarane jam 11.00 - jam 12.00 awan.

2.

Témbung camboran ana wama loro, yaiku : a). Camboran wutuh. kayata : Gula-klapa = arañe wama abang karo putih tinunggalake dadi siji, kayata : géndera gula-klapa = géndera abang-putih (Indonesia : Sang Merah-putih). Arum-manis = arañe panganan awujud kaya wulu wédhus gembel, sing digawe gula pasir. Triwulan (tri = téhi + wulan = sasi) = arañe wektu suwene 3 sasi kang uga sok ditémbungake „sakwartal” . b).

70

Camboran wancahan utawa camboran tugélan, kayata : Kakkong ■ (tung) kak + (bo) kong = arañe dfidégpiadeg kang tungkake cfdhak karo bokonge, mulane yen ngadég katon éndhek, yen lungguh sajak katon dhuwur.

Kosok-baline : kongngél (lumrahe mung katulis : kongél) = (bo) kong + (cé) ngél). Kwelém = kwe (ni) + (p€) lém = arañe woh kang wite kadadean saka campurane (oculatie-ne) kwéni karo 3.

pélém. Jénénge wong (bocah), arane panganan, arañe wama, panggonan, gendhing, témbang lsp akeh kang awujud témbang camboran. Tuladhane : a). Jénénge wong (bocah) : Mangunkusuma, Sudirahusada, Dewan tara (Dewa + antará), Purwadi (Purwa + adi), Susilawati, Setyati (Setya + ati) lsp. b). Arane panganan : randha-kémul, randha-royal, cao-gjethak. nagasari, arum-manis lsp. c). Arane warna : kémbang-asém (w aman e kucing), kémbang-duren (wamane jaran), rajawrédi (biruning langit), pare-anom (wamaning géndera : ijo + kuning), sawo' d).

e).

f).

4.

maténg lsp. Arane panggonan : Surabaya, Jayakarta (Jakarta), Yog­ yakarta, Banyuwangi lsp. Arane tembang : I Témbang Macapat : Dhandhanggula, Asmaradana (asmara + dahana), Maskumambang. II Témbang Téngahan : Pangajapsih, Kényakédiri, Pranasmara (Prana + asmara) lsp. III Témbang Gédhe : Rltnamulya, Citramengeng, Kusumastuti (Kusuma + astuti), Patrasuratma lsp. Arane gendhing : I Laras slendro : Sémukirang. Kadukmanis, Raranangis, Gegersore, Randhanunut lsp. II Laras Pelog pathét 6 (pelog bém) : tt’alagita, Srinindita, Gandamastuti, Randhukentir lsp. III Laras pelog pathét barang : Larasmaya, Sriwidada, Srikawuryan, Sitamardawa lsp. Arane wéktu, arane pari lan liya-liyane uga akeh kang nganggo témbung camboran.

Témbung camboran kang saka basa Sangsékérta, diarani cam­ boran baliswara; sing wigati (témbunge kang baku) dumunung ing buri, dene témbunge sing ngarép minangka katrangane, mulane yen négési témbunge kudu diwalik. Tuladhane :

71

Rajaputra = putra raja = putrane ratu. Narpatmaja = narpa (ratu) + atmaja (anak) = putra ratu. Bharatayudha = yudha (perang) + Bharata (asmane le­ luhur Korawa-Pandawa) = pirange darah Bharata. Matsyapati = pati (ratu) + matsya (iwak) = ratuning iwak. Parameswara = iswara (ratu) + parama (linuwih) = ratu linuwih (pinunjul). (Candhake kasebut ing bab 7). D.

KASUSASTRAN.

Kasusastran kang sinawung ing tem bcng. Ora mung basa gancaran (prosa) kang bisa mawa rerSngganing basa; cakepane timbang (puisi) uga bisa mawa rfrengganing basa nganti d adi basa endah (basa kang nglungguhi kasusastran). Coba tgmbang Pucung ing ngisor iki dumuken, gndi kang minangkar6r§ngganing basa kang njalari endahing cakepane. J. 2. 3. 4.

fcgehnu iku, kalakone kanthi laku, lekase latvan kas, tig ese kas nyantosani, setya budya pangekese dur- angkara. Angkara gung, neng angga anggung gUmulung, giguiunganira, triloka ¡e h¿re kongsi, y en den um bar ambcbar dadi rubeda Beda lamun, wus singsSm rehing asamun, semune ngaksama, sesamane bangsa sisip, sanva sareh saking mardi martotama. Taman limut, durgameng tyas kang weh limput, kerem ing karamai, kcrana karoban ing sih, sihing Suksma ngrtbda saardi g£ngira.

Timbang Pucung patang padha ing dhuwur iku cak€pane ing sapadapadane mawa r&rfngganing basa wama loro, yaiku purwakanthi guru-sivare lan purwakanthi gurusastra (purwakanthi nunggal aksarai. Yaiku kang njalan endahing cakepane. 1.

72

TSgese tembung-tembunge : Lekas = wiwit nggarap; kalakuan, patrap. Kas (Kawi) = temen-tem^n, tumem§n. Di kasi = ditandangi kanthi kam£mp£ngan. Setya = tansah mantep. Budya = budaya. budi. Panggkese (Kawi) = panyimpgne, olehe ndhilikake. Dur = ala. Angkara = murka, kumudukudu ndheweki.

2.

Angga = awak. Triloka (tribuwana, jagat-traya) = jagat telu (ngalam-donya, nraka, suwarga. Ana sing nerangake : janaloka/jagate manungsa, nagaloka/jagate ula, suraloka/jagate para dewa).

3.

S£ngs<5m = stoeng marang. Samun = s€pi, ora rame; suwung. Rehing asamun = mungguhing bab kang sepi ing karamean. Ngaksama = ngapura. Sisip = luput. Mardi = marsudi, ngudi. Martotama = marta (sareh, l§mbah manah) + u tam a (luwih dening becik watak utawa bebudene).

4.

Taman (kawi) = ora. Limut = lali (amarga kelim^ut ing n§psu utawa kaduk sengsem marang apa-apa). Durgama = (angel ambah-ambahane) b€baya, pakewuh. Tyas = ati. Weh = njalari, marakake. Limput = tutup. Ker§m(= 1 kgsilep (amblgs) ing banyu (tumrap prau), 2 entar : kar§m banggt marang. Kramat = daya (kgkuwatan, kaluwihan) tumrap para suci. Karana = sabab. Karoban = kebanjiran. Rob = banjir (tumrap sagara). NgrSbda (ngrcda) = saya mundhak-mundhak, saya ndadi.

**

73

BAB

7.

ASM A R A D A N A.

iTfmbung-témbung kang dikurung ora kaiut ing cakêpcn têmbcng). 1.

(Dewi Tara) : „K aw ula/ matur / Sang Yogi 3/2/3 - 8

2.

u>au dalu / kula nendra

3. 4.

supêna / saklangkung / awon n

o.

tutu ni den / balaka

6.

Mara /jarwaa / maringsun

2/3/3 « S u .

7.

aywa nganggo / walang-driya

4/4

4/4

(Subali) : „E h ta n im a s / ngimpi apa

3/3/2

L

* 8c. *

8 o.

4/4 m8 a. 4/3

m 7a. - 8 a.

II.

(Dewi Tara) ; „Inggih makatén Sang Yogi, jroning guwa katingaian, kados w ontèn banjir gédhe, sarta cmili ludira, cm bc lawan paduka, lan pun Anggada puniku, scm ya kélêm kanibang-kam bcng”.

III.

„A m b a lan Anggada sami, sagéd m ëntcs ing dharatan, namung pcduka kem awon, ingkang trus tan kawistara, i ambu h wasananirc”. (Subali) ; „Im p en kêkémbanging turu, aywa kagagcs ing driya". ( Langén - wanaran ). Pengêt

Sandiwara Langënwanaran iku mitongtonake carita RamaSinta-Laksmana lan wadyabala wanara, dhek biyen sing ana mung ing sajrone kraton. Para paragane ora ngadeg kaya wayang-wong, nanging jengkeng (ngadêg ana ing dhSngkul), punémane mawa lélagon témbang. A. I.

KAWRUH BASA. NÊGÊSI TÊMBUNG.

1.

Kawula = 1 abdi, 2 kawula Ka = kula K * aku N. Para kawula Ayodya = rakyat Ayodya. Ngawula = ngabdi, ngenger, suwita. Ngawula wisudha = ngunggahake (njunjung) pangkat.

2.

Dalu K = bSngi (wêngi) N * ratri Kw. Siyang-dadu = siyartgratri, rina-wèngi. Surya kang miyos ing dalu Ws = rêmbulan.

*i 74

Gedhange wis dalu = wis kaduk mateng (Indonesia : ranurn, Inggris : over ripe). 3.

Supgna = 1 tembung aran : impen, 2 tembung kriya (nyupena) ngimpi.

4.

Nimas = tembung pamiluta marang wanita (kanggo mratelakake rasa sih-trfisna). T£mbung pamiluta liyane, kayata : maskwan, mas-mirah, inten-intene pun kakang, maniking mata, tuntunging ati.

5.

Blaka = waleh, kandha sanyatane. Blaka suta = kandha sanyatane terus-terang (Tfimbung „suta” diSnggo mbangitake sura­ sa).

6.

Tutur = kandha marang. Dituturi = diwenehi pituduh. Tumutur (tumuntur) = tut wuri.

7.

Jarwa = katrangan tegfise tembung Kawi. Bausastra Kawi jarwa = bausastra isi tembung-tembung Kawi kanthi diterangake teggse ing basa Jawa-anyar. Mintaraga jarwa = (layang isi carita) Mintaraga abasa Jawa-anyar, jarwan saka kakawin Aijunawiwaha (abasa Kawi).Ature kurang jarwa = kurang te­ rang, kurang bares. Matur sajarwa = matur terus t£rang, matur blaka-suta. Jarwa dhosok = katrangane tembung Kawi kang mung dipiyagah bae, kayata : Mata kapen = kaya mripat kapi (k§thek) nyuteng-nyureng ora cfetha pandulune; iku jar­ wa dhosok (luput), benfcre : kapen = ka + ape (aling-aling, Walanda : schutsel) + an = kaling-kalingan (Bausastra J.F.C. Gericke - T. Roorda kaca 75).

8.

Walang-driya = walang-atu suntelang, was-sumelang, kuwatir. Walang-gambuh = jinise walang kang wadone luwih gfedhe tinimbang lanange. Malang-gambuhi = j&jodhoan wadone luwih gedhe awake tinimbang lanange. Walang kadhak = jinise ma­ nuk ttembayak. Malang kadhak = kaya walang kadhak, yaiku mathentheng. Walang-sangker = sing makewuhi utawa ngrib§di. Kutu-kutu walang ataga = sakabehe kewan gegremfctai lan rumangkang. Rep sidhem pramanem tan ana sab awam walang salisik = tepi-ny&iySt banggt, babar-pisan ora an

75

swara, (unen-unen iku lumrahe sinambungan : gegodhongan tan ana obah. »amirana datan lumampah). 9.

Guwa = growongañ kang lumrahe dumunung ing lambung gunung. Guwagarba = perangane wéténg ing dununge wadhah bayi. Tutuk lir wiwaraning guwa = cangkém (cangkéme buta) kaya lawanging guwa (bolongane guwa). Guwakiskéndha = negarane Prabu Maesasura (patihe aran Lémbusura lan Jathasura) kang pamburine banjur dadi nagarane Prabu Sugriwa. Guwawijaya = jémparinge Ramawijaya péparinge Bathara In­ dra nalika Ramawijaya n6dya mangsah yuda lumawan Dasamuka. Guwawijaya, asline Guhyawijaya (Ramayana kaca 273), tégese : kaménangan gaib, kaménangan winadi (In­ donesia : kemenangan yang dirahasiakan).

10.

Mili ludirá = mili gétih. Pasuguhe mbanyu mili = luraintu, térus bae tanpa pédhot. Takér ludirá (takgr marus) = paprangan kang ngStokake gétih akeh (Takér gétih).

11.

Amba lawan paduka = kula kaliyan panjénéngan. Paduka, salugune atégés ,,sépatu” , saka bangéte ngajeni sing disebut sepatune. mandar ing basa Indonesia, tarkadljang sing disé but „bléduge sépam’ 1, Duli Paduka................... ). Lawanan banda = mPmungsuhan karo wong apés (pépindhane mémungsuhan karo wong kang dibanda tangane).

12.

Mentas = munggah saka banyu ményang dh aratan. Opor bebek méntas saka awake dhewek = bisa kalakon sédyane saka reka-dayane dhewe.

13.

Tambtih = ora wéruh, ora ngrétl. Kétambuhan = kékilapan, pangling. Numbak tambuh = api-api ora ngréti, api-api ora wéruh.

14.

Kékémbanging turu = mi nangka réréngganing turu. Kucing kémbang-asém = ulés abang sému kuning. Jaran kémbang du­ ren = ulés kuning. Dadi kémbang-lambe = tansah diucapake. Pan gante ne diwijiki kémbang setaman = banyu mawa kém­ bang wama-wama sing apik-apik lan wangi (mlathi, mawar, kénanga). Wite pélém lagi kémbang paes = kémbang kang sa-

76

pisanan (ora dadi woh). Bocah aras kumbang = bocah kang gampang tampa sih'ing liyan. Bocah julung k§mbang = bocah kang laire bar§ng karo pletheking srfingenge. KSmbang sapasang = anak loro wadon kabeh. Nggmbangi tibeng nistha = dadi pgpucuke (utawa njalari) tumiba ing nistha.

D. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Kawistara = kawuryan, kaeksi, katon, katawis, katingal, kasatmata. Wasanane (wusanane) = wekasane, pungkasane, temahane. K&nbang = puspa, puspita, padma, sari, kusuma, s&kar. Jeneng = parab, bisikan, juluk, wewangi, kekasih, sinambat ing rum, sinambat ing wangi. Lara = roga, rapuh, agring, wikara, gerah. Dewa = dewata, jawata, bathara, hyang sura, amara. apsara, widadara. Dewi = dewati, bathari. apsari, widadari, surawadu, surapsari. Kahyangan = kadewatan, kadewan, suralaya, surapada, suraloka.

III. 1.

DASANAMA.

BASA NGOKO.

Tembung „ ngoko” asale saka wod „ k o ’\ disaroja (dirangkSp dadi ,,k ok o’\ banjur diater-ateri „ ang” dadi „ngoko”). „Ngoko” iku tSmbung lingga. Dadi ater-ater „ang” iku kanggo mangim tembung lingga, ora mangun tembung tanduk. T§mbung wod „ki, ku, ka” kena didadekake tembung lingga sararfa diwuwuhi „e” ing burine dadi : kie (malih : kiye), kue (malih : kuwe), kae (ora malih). Mangkono uga tembung wod „k o” k£na didadekake tembung lingga sarana diwuwuhii „ e ” ing burine dadi : ko - e, malih : kowe. Tembung lingga „k o w e ” iku kal§bu tembung sesulih iradyamapurusa (Indonesia : kata ganti orang II). . Ing w£w€ngkon paresidenan Banyumas, kayata ing Purwok§rto, Purbolinggo lan Banjam§goro, wong-wonge padha ora migunakake tembung sesulih madyamapurusa „kowe ”,

77

nanging „ k o ”. [)adi ora migunakake tembunge lingga, nanging migunakake tembunge wod. Tuladliane : A pa ko b£lih ngreti ? « Apa k o w e ora ngriti ? A ri ko beiih ngreti, kena takon maring inyong. = Yen k ow e ora ngreti, kena takon marang aku. 2.

Basa ngoko iku ana wama 3, yaiku : a). Ngoko lugu utawa Jawa-dipa, yaiku basa kang migu­ nakake tembung „ K O (K O W E )” tumrap madyamapurusa (wong II). Utawa : basa ngoko iku basa sing panygbute utamapurusa (wong I) marang madyamapurusa sa­ rana tembung „ K O (K O W E ” ).

Jawa-dipa = pulo Jawa. Basa Jawa-dipa = basane (wong-wong) ing pulo Jawa. Basane wong-wong ing pulo Jawa m§sthi bae diarani BASA JAWA. Basa Jawa sing asli iku basa n g ok o; dene basa krama anane luwih kan tinimbang basa ngo­ ko. Bab iku bakal diterangake ana ing bab 12. Basa ngoko »lugu (Jawa-dipa) iku tembung-tembunge ngoko kabeh, mangkono uga ater-atere lan panambange. Basa ngoko lugu iku kanggo gunSme bocah karo bocah, bapabiyung marang anake, embah marang putune, wong tuwa marang bocah, Guru marang muride, bendara marang abdine, lan kanggo ngunandika (nggraita utawa nglocita). Tuladhane : I.

Bocah karo bocah ; „M ir, A m ir ! A y o padha dolan m inyang om ahe Sudir”. IL Wong-tuwa (bapa, biyung, ¿mbah) marang bocah : „ Y e n mlaku kudu ngambah dalan ing sisih kiw a” . IH. Guru marang muride : „K a n g kudu digemeni ora mung dhuwit, gunem uga prelu digim eni, lire : y en ora prelu, aja guniman” . IV. Bendara marang bature : ,jSawise asah-csah grabah, kow e ngepela kamar buri, banjur nyaponana plataran ”. V. Ngunandika : „H la iya ta, sabcbe apa k ok para nonom an p a ­ dha wegah ngudi basa Jawa, basa warisane luluhure dhewe. A pa amarga basa Jawa ora pavu dol-dolane ? Lire : golek pagawean (pangi'^aHwa) kanthi sangu kapinteran basa Jawa lu-

w ih angel tinimbang karo yen sangu kapinteran basa manca. kayata basa Inggris. O, memelas tgrnen basa Jawa ! " (Candhake kasebut ing bab 8). B.

DHAPUKANING

UKARA.

Tembung panyilah „K A N G ” (banjure). e).

Tembung „kang” sok kinanthenan tembung „supaya” ing saburine, dadi : kang supaya. Kowe kudu sinau mempeng, kang supaya enggai pinter. Kalen punika sampeyan resiki, ingkang supados ilining toyanipun saged santer.

f).

Tembung „kang” uga sok kinanthenan tembung „scupama” dadi : kang saupama N = ingkang saupami K. Kadospundi badhe atur sampeyan, ingkang saupami sampeyan dipun-dangu dening pangageng ? Kapriye, kira-kira wong-tuwamu cocog apa ora, kang saupama kowe dakpek mantu.

g).

T£mbung „kang” iya sok sinambupgan tembung „ iku” dadi ; kang iku ” N = ingkang punika K. Sesuk aku ar£p ngedigake omah; kang iku yen kouie sela ing gawe, sesuk ngrewang-ngrewangana. Pun Darman pancen badhe tumbas sepedainotor; ing­ kang punika manawi kagungan panjenengcn Honda badhe dipun-sade, prayoginipun dipun-tawekaken dhat£ng piycmbakipun. '

h).

Tembung „sing sapa” teg€se : sadhengaha wonge, singa-singaa wonge, sapa-sapaa wonge, sapa bae. Sing sapa bisa ngusadani girahe Sang Rajaputri nganli waluyajati, bakal dipundhut putra-mantu dening Sang Prabu.

i).

Tembung „ingkang” lumrah dienggo ing bebukane satata basa utawa adangiyahe layang kiriman, kayata : ingkang taklim, ingkang pangabekti, ingkang sembah sumungkem.

j).

Tembung „ ingkang” sok ditrapake ing sangatepe araning pangkat, ng£mu surasa ngajeni, kayata :

79

Kala wau kulc kepethuk ingkang Bupati wonten ing sangajengipun gedhong bioskup. Kajaba sarana tembung „kang, sing, dhing” N (ingkang K), kanggo nyilahake barang karo tunggale (kang ora dikargpake), kena iiga raung sarana panambang „ e ” (ne) N = panarabang : ipun (nipun) K. Wedhus-wedhus iku rak wadon kabeli, lah lancnge endi ? Bebek samanten kathahipun punikc, jaleripun namung satunggal thii.

C.

PARAMASASTRA.

Tembung camboran iBanjure). Tembung camboran wutuh ana kang panulise lumrahe ora digandheng, nanging nganggo tandha panggandheng (Indonesia : tandha penghubung, Walanda : koppelteeken, Inggris : hyphen) kayata : wong-tuwa, s^mar-mendfem, kupu-tarung, sawo-mateng lsp. Kaprive beda-bedane tembung-tembung iku karo kang panulise tanpa tandha panggandheng : wong tuwa, semar m6ndgm, kupu tarung, sawo mateng ? Wong-tuwa = bapa lan/utawa biyung, bisa uga wujude isih nom. Tuladhane ukara : Wong-tuwa iku kuru-iemu disusu. Si Ambyah u’is ora duwe wong-tuwa. Wong tuwa (tanpa tandha panggandheng) = wong kang wujude wis tuwa. Tuladhane : Kong tuwa sing tekenan kae rak dudu embahmu, ta ? S§mar-mend6m = arane panganan sing digawe ketan dibungkus endhog tipis. Tuladhane ukara : Mbakyu wingi mrene, nggcwa oleh-oleh semar-mendSm akeh. SSmar m€ndem = S£mar pinuju m€nd6m. Tuladhane : Ana lakon wayang Petruk dadi Ratu, nanging ora ana lakon Semar mendem. - Kupu-tarung = arane lawang mawa ineb loro. Tuladhane ukara : Lawang butuian (kang saka kamar siji raenyang kamar sijine) iku lumrahe dudu kupu-tarung.

Kupu tarung = kupu 2 utawa luwih mb£neri tarung. Tuladhane : D elin gin , kae lo, ing dhuwur kakus ana kupu ta­ rung, bisa ugc m engko disambar manuk. Sawo-mateng = arane wama = dragem (abang semu ireng). Tuladhane ukara : Tinimbang diplitur irSng, fcmari iku rak luwih becik diplitur sawo-mateng, ora katon petSng. Sawo mateng = sawo kang wis mateng. Tuladhane : Dudu sawo mateng sing kena kanggo tambane wong lara murus, nanging sawo m entah. 6.

Miturut jinise tembung, tembung camboran iku ana kang k£lebu jinise :

a).

Tembung aran, kayata : Rajapeni = ratune (tetunggule) barang-barang kang peni (endah), kayata : mas, s§sotya Isp. Nindyamantri = mantri linuwih (nindya = linuwih) = Pa­ tih, Perdana Menteri. Klabang = kala (arane kewan) kang awama abang. Wedang = we (banyu) + dang = banyu sing (wis) di§dang, maksude : banyu sing wis digodhog. Stengenge = sang + hyang + we (dina) = sang dewaning dina (sang dewaning awan). Kalanadhah = arane kgrise Arjuna Ujaring kandha, Kalanadhah iku dumadi saka siyunge Bathara Kala kang disabdakake dadi keris dening Bathara Guru. Kalanadhah = Kala (Bathara Kala) + nadhah (mangan) = piranti kang di&nggo nadhah (mgmangsa) Bathara Kala, yaiku siyunge (di£nggo njejuwing ntemangsane). Mulane yen wong nantang sudukan (sarana gfegaman k§ris) diparibasakake „Ngudang siyunge Ba­ thara Kala” .

b).

Tembung kahanan, kayata : Lunglit = (ba) lung + (ku) lit = kuru banggt. prasasat mung kari balung karo kulit. Dhegus = (gg) dhe + (ba) gus = wujude gedhe lan mpane bagus. Dhgntenyar = dh§mSn + (a) nyar = dhemene mung nalika isih anyar.

81

Témbung wilangan, kayata : Jitus = (si) ji + isa) tus. Tau-tate tandhing jitus = tau di-

kroyok wong satus lan bisa ménang.

Dhomas = dho (loro) + mas (400) = rong mas = 800. (Samas = 400). Dewi Sétyawati karsa kagarwa Prabu Arjuna- • sasrabahu Ratu Mahespati, nanging nyuwun maru dhomas. Behji = beh (30) + (si) ji = 31. Behro 32, behlu 33 lan sabanjure tékan behsanga = 39. D.

KASUSASTRAN.

Témbang Asmaradana. Asmaradana, paraore témbung : Asrama (séngsém) + dahana (géni) = kobar dening géni asmara, kobar dening rasa séngsém marang sih-trésna. Apañe kang kobar ? Atine. Watake témbang Asmaradana : séngsém, prihatin, sédhihkingkin. Témbang Asmaradana mathuke kanggo ingcarita kang isi surasa nawung asmara, gandrung-gandrung kapirangu. Témbang Asmaradana iku kalébu témbang Macapat, dadi awéwaton guru-gatra, guru-wilangan lan guru lagu. Témbang Asmaradana saben 1 pada (Inggris : 1 couplet, In­ donesia : 1 bait) ana 7 gatra. guru-wilangan lan guru-Iagune mangkene : I 8i, II 8a, III 8o (utawa : 8ej, IV 8a, V 7a, VI 8u, VII 8a. Dadi meh kabeh gatrane támbang Asmaradana, siji-sijine isi 8 wanda, mung gatra kalkna kang isi 7 wanda. Pédhotane gatxa kang isi 7 wanda : 4 - 3, utawa 3 - 4, utawa

2-3-2. Pédhotane gatra kang isi 8 wanda ndélénga katrangan ing Bab 4 perangan D angka 9. Sasmitane témbang Asmaradana sarana témbung : asmara, kasmaran, kingkin, brangta, brangti. Lagune témbang Asmaradana (lagu kang kanggo maca buku témbang), kayata : Asmaradana Dhadhapan, Asmaradana Slobogan, Asmaradana Gadhungmlathi lan Asmaradana Mangkubumen.

BAB

8.

NENANGI RAOS

JAWI.

Nyambeti prakawis ingkang kawrat ing Niti Basa No. 4 (bab : Bangsa - Basa - Rasa). Pancen sajatosipun bangsa Jam punika dhasaripun bangsa ingkang mumpuni dhateng saliring raos; raos ingkang adi-luhung. Nanging eman dene „raos” wau saya dangu badhe saya ketalip k€silep, margi saking ketlusupan raosing basa sanes, ingkang mesthi kemawon boten laras kaliyan raos kajawen, satemah kathah ingkang ketilapan dhatGng raosing basanipun piyambak ingkang sajatos. Mangka raos wau sagSdipun kraos inggih manawi pancen dipun-raos-raosaken kanthi pangraos ingkang w&ning. Bab inggil-andhaping raos-pangraosing bangsa Jawi, ingngriki namung badhe kula aturi tandha ySktinipun sarana basanipun. Mesthinipun panjenengan sami boten kekilapan prakawis 'gumelaring basa Jau/i. Sokatiyanga ingkang sampun mumpuni dhateng kridhaning basa Jawi, misthi sagid damtl pepaesing bas&nipun, ingkang lajeng ketingal luwes pasang-rakiting tembung ian ukaranipun. Basa Jawi kenging kangge nglairaken raosing jiwa ingkang angel k§nyam-k£nyamanipun, margi nawung raos ingkang lebet lan mSngku pasemon, sanepa, pepindhan wami-wami, kadosta : Nggoleki tapaking kuntul nglayang, galihing kangkung, isining bumbung wungwang. Adhang-adhang tetesing bun. Ngebun ebun enjing njejawah sonten. Sotya murca saking embanan. Eka padmasari. Rema memak ngendrawila wilis. Kumepyuring manah pindha panjang-putra dhumawah ing sela. Sapandurat datan saged ngandika, l§g€g-l€g£g kadya tugu sinukarta. Krura mangkrak mangenthahasa. Netra andik angatirah, kumidut padoning lathi, asta kumitir, jajabang mawinga-winga, upamia sinosog ing merang sagedheng kadya b£l mubal dahana. Makaten sapiturutipun. Sanajan tembungipun namung lugu, nanging dhating raos sajak gandem. (Niti Basa angka 5 taun I ; 15 Maret 1942).

83

A. L 1.

2.

3.

4. 5. 6. 7. 8.

9.

10.

11. 12.

84

KAWRUH NÊGÊSI

BASA.

TÊMBUNG.

Nénangi KN = nggugah KN (supados tangí) = mungu Ka. Ditétangi atine = dipun-gégasah manahipun supados purun xnakarti, botén nglokro Isp. Sambét K = sambung N. Wontén sambét-rapétipun = wontén gendeng-cenengipun = wontén gégandhenganipun. Késambét = kenginging pangganggu-damélipun lélémbat. Kawrat K = kamot N. Kawrat ing sérat kabax = kapacak ing sérat kabar. Kamot, saking témbung wod ,,wot ”, aksara ,,u>” linta-lintu kaliyan ,,b ’\ H'oí = bot. A bot N = owrat K. Pira bobote N = pintén wawratipun K. Wawrat K = 1 bobot N, 2 météng N = mbobot Ki. Wawratan K = bébanyu N (ngising = témbung kasarj = bobo tan Ki. Mumpuni = pintér ing sadaya kawruh (Inggris : allround). Raos K = rasa N. Miraos = raos linangkung, nikmat, eca sangét. Suraosipun = maksudipun. Adi-luhung = endah-peni, edi-peni. Luhung = luhur. Linuhung = linangkung, pinunjul. Kétalip = kélangkip, kétutupan Késilép = klelép, kétutupan toya, boten katinggal. Kétlusupan = klébétan. Tlusap-tlusup = wongsal-wangsal mlébét ing. Jati k'étlusuban luyung (ruyung) = 1 klébétan télik, 2 gégolonganipun tiyang sae klebetan tiyang awon. Botén laras kaliyan raos Jawi = botén cocog, botén mathuk. Dilaras-laras = dipun-gagas-gagas. Nglaras gamfelen = ngruntutakén swantening gamélan kaliyan swanténing gamélan ingkang lérés (ingkang botén blero swanténipun). Mundur palarasan = kesah saking pajagongan tanpa pamit. Satémah kétilapan = ing wasana klimpe (botén sumérép). Ditilapake = dipun-limpekakén (dipun-tilar kesah dhédhémitan). Supatane katj§mahan = klampah saestu. Tanpa kanthi = tanpa kanca. Kanthi senéng = kalawan sénéng. Dipun-kanthi = dipun-jak kangge kanca. Wéning = béning. Aksara ,,iv ” linta-lintu kaliyan ,,b ” : Wungkus, bungkus. Wuri, buri. Wéngi, béngi. Wungkuk, bungkuk lsp.

13.

14. 15.

16.

17.

18.

19. 20.

Tandha yekti = bukti, cihna, tandhaning kanyatan. Sang MahaySkti = Sang Panthita linangkung. Tandha tangan KN = tandha asta (tandha asma, tapak asta) Ki. Tandha mata N = tandha mripat K = barang (paweweh) minangka kangge pangenget-eng§t. K€kilapan = klintu, kgsupen. Kilap K = gmbuh N = dukadalem Ki. Gumglaring basa Jawi = tebanipun basa Jawi. Kabeh kang gumglar ing bumi = sadaya ingkang katingal kanthi tumata ing bumi. Digglar = dipun-jereng. Gelaran K = klasa N. Gelaring baris = tatananing baris, tatananing wadyabala. Dianggo gelar = dianggo rCrekan supaya dipracaya. Alane g£lar dening ygkti = botfin c§kap namung ngggga ginemipun kemawon, prayogi dipun-nyatakaken kadospundi kawontgnanipun. Wis sagglar-sapapan = sampun mirantos, sampun sumadhiya. Nggelar kawruh = nuduhake (mitongtonake) kawruh. Nglungguhi klasa gumfilar = kantun manggih sakecanipun, sadaya sampun samekta. Sok tiyanga = sinten kemawon, sab£n tiyang, angggr tiyang, sadhengah tiyangipun. Suta sok mrene N = asring mriki. Sok uga kowe g£lem manut = sok uggr, angggre. Sok ngonoa N = sok makatgna K = dados manawi makatgn. Olehe guneman sok-glogok (glogok-sok) = dipun-criyosakSn sadaya, sanajan ingkang wados inggih dipun-criyosak§n. Pepaesing basa = rer§ngganing basa Dipaesi = dipun-pacaki, dipun-trapi j6r§nggan (tumrap panganten). Kaca paes = jinising pangilon ingkang kangge ngilo nalika dandos. Maesan = r€r€nggan kaj€ng utawi sela ingkang tumrap ing ulon-ulon lan/utawi ing daganipun kuburan. Tandurane kates wis kembang paes = sekar sapisanan (bot€n dados woh). Mumpuni kridhaning basa Jawi = lgbda dhatgng ulahing (kiprahing) basa Jawi. Nawung kridha = alus sang§t pangraosipun ngantos sag§d nanggapi krenteging manahipun tiyang sanes. Luw§s = bot£n kaku, boten wagu. Kewes = luwes tumrap caranipun gineman. Gandes = luwes tumrap solah-bawa. Pasang-rakite tembung =» tata-pangrakite (panatane) tembung.

85

21.

22.

Pasang liring = mbalang liring, nglirik. Pasanggiri = sayembara kang ginantungan ganjaran. Pasang ulat = nuduhake ulate su­ paya dingreteni = pasang s^mu. Pasang graita = pasang cipta = samSkta ngrungokake lan mikir supaya bisa ngrfiti. Kapas ang yoga = ke bin# ran ban get. Gelang sapasang = gelang sarakit (cacahe loro). Nglairakgn raosing jiwa = mbabar raosing jiwa. Anglong jiwa = pueet praupanipun jalaran tedhih. Suduk jiwa = nglalu pfcjah saiana nyuduk badanipun piyambak. Cacah jiwa = kathahipun tiyang ingkangmanggen ing satunggaling panggenan utawi nagari. Padu Jiwa dikanthongi = pinter sanget paben (prasasat sampun nganthongi caranipun paben Kyai Jiwa). Dikenyam = dipun-mamah lan dipun-raosaken. Angel k§n yam- ken yaman ipun = angel dipun raosaken, angel dipunsuraos.

23.

Kawung raos lebft lan mengku pasimon = isi raos Ieb6t lan isi pasgmon. Sinawung sekar Kinanthi = dipun-karang awujud sekar Kinanthi. Sawang-sawungipun kad os.............= pasemonipun, katingalipun. 24. Sanepa = unen-unen kang ajeg panganggone kadadean saka tembung kahanan sinambungan tembung aran, kayata : arang wulu kucing, pait madu lsp. 25. Pepindhan = unen-unen kang nganggo tembung ,,kcyo ’’ utawa dasanamane, kayata : kaya bantheng kfitaton, pindha mas sinangling, lir mimi lan mintuna lsp. 26. JCggoleki tapake kuntul nglayang = nggoleki nyawa kang wis oncat saka raga. Galihing kangkung = nyawa kang ana ing badan wadhag. Isine bumbung wungwang = isine raga. (Unen-unen iku kabeh diarani „¿sbcf Tumrap isbat, kuntul lan galih iku pipindhaning nyawa. Kangkung lan bumbung wungwang (bumbung kang bolong kiwa-tengen |pepindhane badan wadhag. Dhandhang diunrkake kuntul, kuntul diunekake dhandhang = sing ala dikandhakake becik, sing becik dikandhakake ala. 27.

86

Adhang-adhang tetesing bun = ngarep-arep sih utawa pawe-

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35. 36. 37. 38. 39.

wehing liyan. Ngebun-ebun enjing, nj§jawah sonten. Unen-unen iku kalebu wangsalan, batangane : bun ing wayah esuk „awun-awun ”, udan ing wayah sore jenenge „ rarabi”. Maksude wangsalan iku „ nyuwun rabi” . Sarehne nyuwun rabi (sing nyuwun rabi anake lanang upamane), raulane nglamar. Dadi surasane wangsalan iku „nglamar”. Sotya m urea saking embanan = candrane m angsa Kasa (mangsa siji) akeh wit brindhil godhonge. Sotya pepindhane godhong, embanan pepindahane wit. Eka padmasari = candrane wong minum inuman-k&ras 1 sloki, praupane (raine) sumringah kaya sarining kembang. Padmasari = sarining kembang. Rema memak ngendrawila wilis = iku candrane rambut, yaiku rambut kang ketel lan l£m&s awama ir£ng agilap. Wilis, salugune ateg6s : ijo. Lal6r wilis = lalSr ijo. Kumfipyuring manah pindha panjang-putra dhumawah ing sela. Iki candrane atine prija jejaka karo k§nya kang lagi kepethuk sapisan lan padhadene darbe rasa sih-ttesna, kang bisa uga ing tembe banjur dadi jodhone. Panjang-putra = piring porselin gfidhe. Sapandurat = sakedhep netra, sapangu. Legeg-legeg = dhelegdhel6g. Tugu sinukarta = tugu kang disungga-sungga (diajiaji, dipundhi-pundhi), yaiku r§ca. Krura mangkrak mangfnthahasa = galak lan bengis nywara sereng - sora. Mangenthahasa. asline saka Jawa-kun& „e t i c h as a ” = Walanda ; luid lachen, Jawa : ngguyu sora. A n g e t t a h a s a = Walanda : schreeuwde, Jawa : njgrit, mb£ngok. Netra andik angatirah = mripate manc6r6ng awarna abang ka­ ya abange godhong katirah. Ngatirah = ang + katirah. Kumedut padoning lathi = padoning lambane kedut-kedut (obah). Sinosog merang sagedheng = disodhok (disogok) gagang pari rong pocong. B€1 mubal dahana = sanalika murub mubal geni. Asta kumitir = tangane obali banter (kaya kitiran). T§mbunge lugu = prasaja, bares bae. Dilugokake = kaya apa anane bae, tanpa diwuwuhi utawa dikurangi.

87

40.

Sajak gandem = semu-sfmune kaya nikmat (mirasa bangfet). GandSm = mirasa, nikmat, apik bangfit. D. DASANAMA.

» 1.

4. 5.

Pandhita = yati, suyati, muni, mahamuni, muniwara, r§si, maharsi, r§siwara, wiku, yogi, yogiswara, wipra, dwija, dwijawara, mahayekti. Cantrik = cekel, manguyu, jejanggan, uluguntung, puthut, endhang (wadon), ab£t-ab6t ( wadon). Bu mi = bantala, kisma, prfitiwi, siti, basundara, basundari, tanah. Sabda = wicara. wacana, wuwus, ujar, ling (angling), kandha. Sigra = saksana. tandya, nulya, tumulya, aglis.

6.

Lestari = lestantun, sempulur, widada, tulus.

2. 3.

m.

BASA NGOKO (BANJURE).

Pitakon. Basa ngoko lugu, apa k€na ana t£mbunge krama-inggil lan/ u tawa krama-andhap ? Kena, nanging tembung-t£mbung krama-inggil lan/utaWa krama-andhap iku mung tumrap pratamapurusa (wong III), ora kena tumrap madyamapurusa (wong II). Tuladhane basa ngoko lugu kang ana timbunge krama-inggil lan/u tawa krama-andhap tumrap pratamapurusa, kayata : Aku wingi sore wSruh pak Guru tindak-tindak miyos sangarepe toko buku „Pusaka ” didherekake putrane telu. A k u wigah matur bapak, u>¿d iy e n didukani. Kow e kok diparingi dhuivit eyang, apa kowe nyuwun ? b).

Ngoko-andhap antyabasa.

Basa ngoko kang ana tembunge krama-inggil lan/utawa krama-andhap tumrap madyamapurusa (wong III) diarani basa ngoko-andhap antyabasa. Dadi basa ngoko-andhap antyabasa iku pamore tembung-tembung ngoko karo krama-inggil lan/ utawa krama-andhap tumrap madyamapurusa, nanging ora

88

ngramakake ater-at€r lan panambang. Utamapurusa (wong I) ' aku. Madyamapurusa (wong II) : yen kapr£nah tuwa : p§njfenengan, ki raka, kangmas (kakangmas); yen kaprenah nom : sliramu, kfing slira, adhi, dhimas (adhimas). c).

Ngoko-andhap basa-antya.

Iku pamore tembung-tembung ngoko, krama karo kramainggil lan/utawa krama-andhap tumrap madyamapurusa, nanging ora ngramakake atgr-at6r lan panambang. Tembung-t§mbung kang ora k£na dikramakake ing basa ngoko-andhap basa-antya : 1. Tembung pratela : iki, iku, ika, saiki, mengko, sam§ngko, mangkono, mau, saprana, saprene. 2. Tembung patannya : apa, sapa, Sndi, pira, kapan, kapriye, yagene, geneya. 3. Tembung ancer-anc§r : marang, mfenyang, saka, nganti, ut^wa. 4. Tembung panerang wasesa : isih, wis, lagi, meh, arep, raaneh, durung. Ing jaman saiki ngoko-andhap basa-antya prasasat wis ora tau kgprungu ana ing madyaning bgbrayan agung (masyarakat), dadi kSna diarani prasasat wis ora kanggo. Sing isih kanggo ngoko-andhah antyabasa, iku gunSme wong-wong kang wis rak&tsupeket banget sesrawungane, nanging isih padha ajen-ingajenan. Tuladha ukara ing ngisor iki p^thikan saka layang Kawruh basa karangane M. Ng. Pradjapustaka : a). Ngoko lugu : K o w e apa ar&p mangan iwak wSdhus ? bj. Ngoko-andhap antyabasa : Sliramu apa karsa dhahar iwah wedhus ? c). Ngoko-andhap basa-antya : panjenengan apa karsa dhahar ulam menda ? B.

DHAPUKANING UKARA. Tem bung pratela.

Tembung pratela iku tembung kang kanggo mratelakake ba-

89

rang. Tembung „barang” ing ukara iku bisa ategfis : uwong, kewan,

prakara, kahanan. patrap, cacah, ukuran, takCran, timbangan, panggonan, wektu Isp. Tembung pratela iku ana 7 golongan, yaiku : I.

Mratelakake barang sarana tembung : iki, iku, ika; u tawa : kiye, kuwe, kae; utawa : kiyi, kuwi. Iki, kiye, kiyi N = nilri Md = punika K, dienggo mrate­ lakake barang kang nunggal panggonan karo wong kang mra­ telakake. Iku, kuwe, kuwi N’ = niku Md = punika K, dienggo mra­ telakake barang kang dununge cekihak karo wong kang mra­ telakake. Ika, kae N = nika Md = punika K, dienggo mratelakake barang kang dununge adoh karo wong kang mratelakake. Ing basa kang sinawung ing kidung (t&nbang), barang kang nunggal panggonan karo wong kang mratelakake, dipratelakake sarana tembung : puniki, sing dununge c&dhak sarana tembung : puniku, sing dununge adoh sarana tembung: punika. T§mbung telu iku siji-sijine saka tembung : pun + iki, pun + iku, pun + ika. Pun, iku tembung krama, ngokone : si, kayata : pun Suta, pun Naya, pun Dhadkap, ngokone : si Suta, si Naya, si Dhadhap. Dadi tembung : puniki, puniku, punika, teg§se : iki, si iku, si ika. Ringkese, gunane : iki, iku, ika N (niki, niku, nika Md, punika K), mangkene :

si

90

a).

Kanggo mratelakake barang kang wis gumathok, kayata: 1. Layang iki kurang titi-mangsa (durung ditanggali). 2. Omah iku ora diedol, sing diedol omah kae. 3. Sampeyan punika badhe tumbas motorpit punapa badhe sade ?

b).

Kanggo mratelakake kabeh barang kang nunggal golong­ an, kayata : 1. Wong Jawa iku enggone semu. Teg§se : kabeh wong Jawa. 2. Wong limpad iku cukup katrangan saprapat. T§gese:

3.

kabeh wong sing limpad. Peksi unta punika b oten saged mabur, nanging saged mlajeng rikat sanget. TegGsipun : sadaya p£ksi unta.

II.

Mratelakake barang kang mentas kocap utawa mentas digunem (dir§mbug), lumrahe nganggo tembung : mau N = wau K. Tuladhane : Bocah sing kokandhakake mau anake sapa, ta ? Ingkang panjenengan ngendikakaken kala wau punika rak sanes prakautis wados.

III.

Mratelakake kahanan utawa patrap sarana tembung : mangkene, m angkono, mangkana N (basa pacalathon : ngene, ngono, ngana N) = m aketen, m akoten Md = makaten K (Ing basa pacalathon sok mung dicengkiwing : n getin, ngoten, ngaten K). Tuladhane :

1. 2.

Carane gawe nam-naman m enyan-kobar ora mangkono, kudu mangkene. Karsa panjenengan makaten punika, punapa sampun panjenengan panggalih panjang ?

Tembung „ m akaten” uga sok dignggo mratelakake ka­ beh barang kang nunggal golongan. 1. Murid makaten kedah mbangun-turut dhateng Guru. maksudipun : sadaya murid. 2. Tiyang tetanggen makaten wajib tulung-tinulung, samadsinamadan. Maksudipun : sadaya tiyang tetanggen. 3. Panuntun (Pem im pin) makaten kedah tut-wuri ndayani, ing madya mbangun karsa, ing ngarsa asung tuladha. Maksudipun : sadaya panuntun (pemimpin). (Candhake kasebut ing bab 9). C. PARAMASASTRA. Tem bung wancahan. 1.

Tembung wancahan iku tembung cdkakan utawa tembung tugelan, yaiku tembung kang di§long utawa dibuwang saperangan. Tuladhane :

91

Kang, kowe ar§p menyang ngfndi ? Kang, wutuhe : kakang. Pak, punapa kawula kapareng ndherek eyang dhatftng Jakarta ? Pak, wutuhe : bapak. Tar, Tarman ! Kowe di timbali pak Guru. Tar, wutuhe : Tarman. Carane mancah tembung ana wama 5, yaiku sarana : a). Mbuwang perangan ngarep, kayata : mbakyu, dadi : yu. Mangkene : (mbak) yu. ibu, dadi : bu. Mangkene : (i) bu. Sastra, dadi : tra. Mangkene : (Sas) trab).

Mbuwang perangan buri, kayata : mbakyu, dadi : mbak. Mangkene : mbak (yu). Sarjana, dadi : Sar. Mangkene : Sar (jana). Pramana, dadi : Pram. Mangkene : Pram (ana).

c).

Mbuwang perangan tengah, kayata : Kyai, dadi : Ki. Mangkene : K (ya) i. Nyai, dadi : Nyi. Mangkene : Ny (a) i. Pakenira, dadi : para. Mangkene : pa (k&ni) ra. Manira, dadi : mara. Mangkene : ma (ni) ra.

d).

Mbuwang perangan ngarep-buri, kayata : Ngatinem, dadi : tin. Mangkene : (Nga) tin (6m). Pardimin, dadi : dim. Mangkene : (Par) dim (in). Jemirah, dadi : mir. Mangkene : (J§) mir (ah).

e).

Tanpa wiwaton, kayata : duka sampeyan, dadi : gapeyaaig. Sampeyan, dadi : mang. Purbolinggo, dadi : Braling. (Wong-wong ing paresidenan Banyumas, kayata : wong-wong Purwokerto, Purbolinggo lan Banjamfegoro, yen ngarani „Purbolinggo ” lumrahe ,J3raling •

Tembung andhahan ana kang lumrah diwancah, kayata : Suhunan, dadi : Sunan. Mangkene : Su (hu) nan. Kumanini, dadi : kumini. Mangkene : kum (an) ini. Tembung krama, manawa diwancah, banjur dadi tembung madya. Tuladhane : Punika K, (pu) nika Md. Punapa K, (pu) napa.Md. Dhateng K, (dha) teng Md. Kemawon K, (ke) mawon. Md.

D.

KASUSASTRAN.

Kang bisa kacakup ing kasusastran Jawa. Kasusastran Jawa, m€sthi bae bisa nyakup (ngemot) sakabehe unen-unen kang kadadean saka tatanane tembung-t&nbung Jawa, kayata : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Témbung saroja. Témbung yogyaswara. Témbung sandi. Témbung entar. Témbung plutan. Kerata basa. Paribasan. Bébasan-saloka. Dasanama. Cangkriman. Pépindhan. Candra. , Gugon-tuhon. Purwakanthi.

15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.

Wangsalan. Parikan. Guritan. Ukara sésumbar. Témbang. Suluk. Japa-mantra. Basa péprénesan. Sanepa. Pralambang. Isbat. Sandi-asma. Séngkalan. Lan liya-liyane.

Nanging ora atégSs yen kasusastran Jawa iku kéna diperangperang kaya mangkono. Péprincen ing dhuwur iku mung nuduhake wama-wamane bab kang bisa kacakup ing kasusastran Jawa, dadi kéna diarani kang minangka ubarampene kasusastran Jawa. Mungguha panganan, péprincen ing dhuwur iku minahgka bakale pa­ nganan dai ah bumbu-bumbune. Wong nédya nggilut kasusastran Jawa, prélu uga ngréti peprincen ing dhuwur iku, sanajan ora prélu apal. Sugih apalan bab tSgése témbung-térabung lan péprincene basa, prayoga bangét. Na­ nging yen mung apal bae, ora atégés wis pintér ing babagan kasu­ sastran, sabab ingatase kasusastran sing wigati bangét ngréti lan bi­ sa ngétrapake kanthi bécik (mapan émpane) tétémbungan lan péprincening basa, nganti bisa dadi basa kang endah. Pépindhane juru madhaharan. Sugih bahan panganan sabumbune pisan, iku prélu.«Nanging sawise sugih bahan pangan sabumbune pisan, bisa ngolah panganan kang endah rupane apa ora, nikmat rasane apa ora, sédhép apa cémplang, gumantung lébda lan orane sang juru madhaharan ing babagan olah-olah.

93

BAB

9.

K Y A J C A K R A J A Y A D A D O S W ALI, A N A M A

SUNAN GÉSÉNG.

Saréng ndungkap sataun laminipun, Sang Minuiya engSt badhe paring wejangan dhaténg Kyai Cakrajaya ing dhusun Bédhug. Kala samantén dhawuh dhaténg sakabat, bilih karsa tindak dhaténg Bédhug. Sarawuhipun, panggenan anggening nilar Kyai Cakrajaya sarta paring dhawuh supados ngéntosi sarawuhipun, sampun dados wana, kétuwuhan glagah alang-alang. Sunan Kahjaga dhawuh dhaténg sakabat ngupadosi Kyai P§tungmlarat, nanging tita boten sagéd képanggih, jalaran sampun rungkud dados wana. Sang Minuiya lajéng dhawuh supados wana wau dipun-bésmi. Kacariyos kalampahan wana wau kawlagar, latu mulad-mulad, ti van g dhusun sakiwa-tengémpun sami kagegeran. sami nglayad. Sképing latu, Kyai Pétungmlarat képanggih ungkép-ungkép ing sitá, badanipun kebésmi gSséng. sampun botén sagéd nggulawat. Sunan Kalijaga nuntén murugi Kyai Cakrajaya ingkang sam­ pun géséng, tilar donya. Sarawuhipun ing ngriku, Sang Minuiya nuntén dhawuh : „Cakrajaya, tangía, aja anglér anggonmu turu” . Sareng tampi dhawuh makaten, sakala Kyai Cakrajaya gumrégah engét purwa-duksina. Saréng sumérép bilih Sunan Kalijaga juménéng ing sacélakipun, Kyai Pétungmlarat gurawalan nyungkémi pada sarwi karuna. Ringkésipun.

kala samantén

Cakrajaya sampun

winisik.

Sarampunging prélu, Sunan Kalijaga dhawuh dhaténg Kyai Cakrajaya makaten : „Cakrajaya, sarenning saka kamurahane dat kang Mahasuci saméngko sira wus tinarbuka oleh wahyu kuwalen, muía jénénga Sanan Géséng lan bebadraa ana ing alas Lowano, ing témbe bakai dadi papan kang réja lan bakal dadi padunungane anak-putumu, trahing Nata Binathara lan waliyulah” .

94

A.

KAWRUH BASA.

I. NegSsi tembung. 1.

Ndungkap = meh dumugi ing. Durung ndungkap marang katranganmu = durung nyandhak, durung ngrSti. Tuna-dungkap = ora ttep, bisa kaladuk utawa kurang. 2. Sang Minulya = sebutan dhateng ingkang linuhuraken (ing cariyos punika maksudipun : Sunan Kalijaga). Uripe mulya = ngalami seneng lan sarwi kac&kapan. Ra&a mulya kasucian = candranipun m angsa Kanem, kathah wowohan. Wedharing wacana mulya = candranipun m angsa Kasanga, ungsum gangsir ng&ithir, gareng mungel. 3. Wejangan = wiridan, wulangan bab ngelmu gaib. Diwejang = diwirid = diwulang ing babagan ngelmu gaib. 4. Dhusun Bedhug = dumunung sakidul Purworejo watawis 8 km. Suwene sabedhug = satengah dina (satengah awan), wiwit esuk tekan jam 12.00. Bedhug dawa = wayah bedhug jam 12.00 bengi. Wayah bedhug telu = wayah subuh. Emprit abuntut bedhug = prakawis sapele, wasananipun dados ageng. 5. Sakabat = murid. 6. Tilar K = tinggal N. Tilar donya = pejah, mancal donya. Tilar kamukten = mbucal (ngemohi) kamukten. Tilar tata-krama = mbucal (boten ngangge) tata-krama. 7. Ketuwuhan glagah alang-alang = kethukulan glagah lan kambengan. Glagah wangi = Bintara, Demak, Awanti. 8. Sunan (wancahane „Suhunan” kabuwang perangan tengah) = 1 sebutane Ratu, 2 sebutane Wali. 9. Tita (wis tita) = wis katog (wis luwih saka cukup). Tita boten saged k§panggih = sampun cgtha boten saged kepan'ggih, ja­ laran sampun katog anggenipun madosi. 10. Rungkud = ketel kathah thethukulanipun. Mbaoadi ing arungkud = ngicali ingkang murugaken boten tgntremipun na­ gari (Madhangake ing arungkud). 11. Kawlagar (diwlagar) = katunu (tinunu) = dipun-besmi. Olehe nunggang jaran wlagaran bae = tanpa lapak. Wlagaran = lagaran. Mawi „ w ” utawi boten ateges sami : Elandha, warandha. Lulang, walulang. Lanjar, wlanjar iwalanjar, wulanjar).

95

Lahar, wlahar. Luku, wluku. Rana, warana (aling-aling) lsp. 12. Mulad-mulad = murub ngalad-alad, murub makantar-kantar. 13. Kagegeran = ngalami geger. Geger = oreg ararae jalaran ana perang, gunung nj£blug, wong ngamuk lsp. 14. Nglayad = ndhatengi tiyang kasus ahan {kgsnpahan, kgpandungan lsp). Dados layadan = dipun-dhatCngi dening tiyang kathah jalaran (kakint€n) kasusahan, kacilakan lsp. 15. Boten saged ngglawat = bot€n sag€d makarti (tumandang) kanthi k§kiyatan, sabab kekiyatanipun sampun tilas. 16. Angler = sakeca sanget {tumrap pepirengan utawi tetumpakan). Saya angl#r anggenipun tilgm = saya sakeca, saya pules, saya kgpati. 17. Enget purwa-duksina = enget saking anggenipun kapidhara (sumaput). Purwa = 1 wiwitan, 2 wetan. Duksina = kidul. Namanipun keblat miturut bausastra Dr. H.H. Juynboll : uttara (lor), daksina (kidul), purwa (wetan), pascima (kulon), aisanya utawa : aisani (lor-wetan), agneya (kidul-wetan), nairiti (kidul-kulon), wayawya utawa bayabya (lor-kulon). 18.

19.

20 . . 21. 22. 23.

24.

96

Gurawalan (gugup-gurawalan) = kanthi gugup lan gita (ang­ genipun methukakin nalika dhat£ngipun, jalaran sanget ang­ genipun ngaosi). Nyungkimi = ngraup sukuning asanes (amargi sanget anggeni­ pun ngaosi). Dipun-sungkemi = dipun-raup sukunipun pratandha ngaosi sanggt. Sungkem = sujud, tumungkul rainipun konjem ing siti. Kyai Cakrajaya sampun winisik = wingjang, winirid, dipunwulang ngelmu gaib. Wisikan = 1 pitedah (w6warah) gaib, 2 angin ing wanci dalu. Dat kang Mahasuci = Gusti Allah. Tinarbufta (tar + buka + s€sSlan „in” ) = angsal wgw&nganing budi ingkang njalari saged mangretos dhating ngelmu gaib). Bebadra = wiwit bfibakal (mbabad wana ingkang pawingkingpun 1ajeng dados dhusun utawi nagari). Badra K w = rembu­ lan. Kemengan badra irawan = pepindhanipun kados rem­ bulan kgtutupan mega (irawan), pepindhanipun tiyang saweg nawung sungkawa, sedhih. Sumbadra = garwanipun Arjuna. Reja = tentrem lan kathah tiyangipun (tumrap nagari).

25.

Trah = darah, tedhak, wijil, rembes, turun; trapipun ing ukara kadosta : Trahing awirya = darahing aluhur, tedhaking kusuma, wijiling andana-warih, remb£sing madu (punika sadaya ateges : turunipun bangsa luhur|. Tuiune wong pidak-padarakan = turunipun tiyang asor (Kangge nyang§taken suraos limrah dipun-w§wahi „cekel longaning bale” , dados : turune wong pihak-padarakan cekel longaning bale). II.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

DASANAMA.

Sakala = sa§kal, sanalika, sawatgata, ing w§kdal punika ugi. Kapidhara = kantaka, tan eng§t purwa-duksina, suraaput, klenger. Karuna = maca udrasa, muwun, nangis. Arep = arsa, ayun, arsi, apti. Bala = wadya, tantra, koswa, wadwa, bretya, wrahatbala. wadyabala, balakoswa. Bangke = wangke, parasu, sawa, kunarpa, kuwanda. (Parasu, ana kang ateg§s : wadung. Kuwanda, ana kang at&ges : ggmbung).

B.

DHAPUKANING. UKARA.

Tembung pratela (Banjure). IV.

Mratelakake cacah, ukuran, takeran, timbangan, sarana tem­ bung : samene, samono, samana, surasane siji-sijme : padha karo iki, padha karo iku, padha karo kae; ing basa madya : samenten, samonten, ing basa krama : samanten. Tuladhane : 1. 2. 3. 4.

Beras mung samene mangsa cukupa dipan gen wong 5 sajarone sasasi. Toblas, toblas ! lah wong wis diwenehi panganan samo­ no kehe kok isih njaluk maneh. Dhuwit sing dienggo mbayar motorpit samana kehe mau kae, apa saka celenganmu dhewe ? Kula botin kiyat mbayar sewan griya samant£n kathahipun.

97

V.

Mratelakake w§ktu kang ateges „w€ktu mangkene (kaya saiki)” , sarana tembung : wayah mene, ing basa pacalathon : w ayah ene. 1. 2.

VI.

Wayah m ene k ow e arep mSnyang ngendi ? u/ayah m ene apa k ow e durung wiwit olah-olah ?!

tV'is

Mratelakake panggonane barang kang dadi katrangane tem­ bung aran sarana tembung : kene, kono, kana N = ngriki, ngriku, ngrika K. Tuladhane : 1.

2. 3.

4.

Pangupajiwane w ong-w ong ing desa kene sing akeh-akeh padha tetanen, y en u/ong-wong ing desa kono padha misay a iu/ak; dene w ong-w ong ing desa kana padha bebakulan. Murid-murid ing sekolahan ngriki ingkang kathah-kathah manawi dalu sami ngaji agami Islam. Andhapan-andhapan ing wana ngrika manawi dalu kathah ingkang sesaba ngantos dumugi ing ngriki.

Tetiyang ing pulo alit ngriku sami prigel-prigel nglampahaken baita layar.

Pang€t. Ing tanah Jawa-Wetan, kayata ing Surabaya, tembung „ ngri­ k i " kliru liniru ,,m riki”, kayata ing ukara : Tetiyang mriki basanipun kecampuran basa Madura. B€nere : Tetiyang ngriki basanipun k^campuran basa Madura. Bedane „ k e n e (ngriki) ” karo „m ren e (mriki) ” mangkene : k e­ ne (ngriki/, mratelakake panggonan, nanging : mrene (mriki), ate­ ges : ng£n§r kene (ngen?r ngriki). Tuladhane : Ing kampung ngriki manawi dalu punapa rGsah ? Sapuniha kula badhe mantuk rumiyin, mangke kula badhe mriki malih. V I I. Mratelakake w§ktu sarana tembung : saiki N = saniki Md = sapunika K, tegese : ing w ektu iki. Mratelakake wfiktu kang wis kepungkur sarana tembung : dhek samana N = dhek samanten Md = kala samanten (nalika samanten) K, tegese :

98

ing wiktu iku (ing wektu kang kasebut mau). Dene tembung : saprene N = sapriki K, tegese : tumekane saiki. Tuladhane : 1. 2. 3.

4. 5. 6.

7.

Saiki apa wis wiwit mangsa labuh, ta ? Sapunika kathah neneman tamatan Sekoiah Inggil ing-

kang nganggur. Panjebluge gunung Kelud kang agaite karusakan gedhe banget ing taun 1901; nalika samana ngendikane bapak aku durung lair. Sedanipun bapak ing taun 1939; nalika samanten dereng wiwit perang donya II. Lairipun anak kula ragil taun 1951; kala samanten k u ¡a kleres wontSn ing Jakarta. Saprene wis 50 taun tamatku Sekoiah Guru, rtanging aku isih kelingan dununge kali Euphraat lan Tigris ana ing Timur-Tengah. Sapriki sampun pinten taun pensiun panjenengan ?

C.

PARAMASASTRA.

Lingga — andhahan. 1.

Akeh tembung kang salugune kagolong tembung andhahan, amarga wis owah saka linggane sarana diat£r-ateri utawa dis§s6li, nanging isih dianggep kayadene tembung lingga, awit isih kena dirimbag maneh sarana diatSr-ateri, dipanambangi lan/utawa disesfili. Tuladhane : Somah (sa + omah), k§na dirimbag maneh, kayatadidadekake : as6somahan. Sapasar (sa + pasar), kena dirimbag maneh, kavata didadekake : nyapasari. Polah (pa + ulah), kena dirimbag maneh, kayata didadekake : pinolahake. Tarbuka (tar + buka), k§na dirimbag maneh, kayata didadekake : tinarbuka. Piguna (pi + guna), k§na dirimbag maneh, kayata didadekake : migunani. Lsp.

99

2.

Tembung

lingga-andhahan kena diperang dadi 4 golongan, ya-

iku : a).

Lingga-andhahan kang mawa at£r-at£r :

pri, ka, tar. Tuladhane :

sa, p a, pi, pro,

Sa + ik§t = sekgt. Pa + Pi + Pra + Pri +

eling = peling. tutur = pitutur. tandha = pratandha. bumi = pribumi.

Ka + ubeng = kubeng. Ka + arsa = karsa. Tar + tamtu = tartamru. b).

Lingga-andhahan kang mawa at£r-at£r : :

irung, kayata

pa sigeg aksara

Pan + delik = pandelik. Pan + tiyung = pantiyung. Pang + kirig = pangkirig. Pang + kered = pangk&red. c).

Lingga-andhahan kang mawa ater-ater :

kcyata :

ra,

wi,

su, dur,

Ra + ayu (hayu) = rahayu. Wi + rasa = wirasa. Su + jana = sujana. Dur + sila = dursila. d).

Lingga-andhahan kang mawa seselan : r, I, dh, th (€r, el,

edh, eth), kayata : Kelip + r (¿r) = krelip (kerelip). J§rit + l (¿1) = jl6nt (jel€rit). Gandhul + = g£dhandhul. Kanthil + 3.

dh (edh) th (¿th) =

kethanthil.

Tfm bung-tim bun g lingga kang mawa aksara „ r ” ora k§na dis^seli „r (er)'\ kenane disesfeli „ l (¿1)”, tembung lingga kang mawa aksara „1” ora kina diseseli „ i (¿1) k§nane dis§seli„rfer^

Tuladhane:

GSr&ig + 1 (£1) = glereng (gelgr§ng). K Siap + r (¿r) = krelap (kerelap).

100

4.

Témbung lingga kang apurwa aksara swara (vokal), manawa diséséli „r (ér) ” utawa „ / (él) ”, purwaning lingga dikantheni konsonan „ k ”. Tuladhane : Ugét + r (ér) = krugét. Ogel + r (ér) = krogel. Ewa + l (él)

= klewa.

Uwer + l (il) " 5.

kluwér.

Tembung Ungga-andhahan kang mawa atér-atér ,jya” sigég aksara irung, lan kang mawa sésélan: r, l, dh, th (ér, él, édh, éth), kéna diénggo bébaréngan karo témbung „p etin g ”, ngému surasa akeh. Tuladhane :

Bareng sumurup ula kobra ndéngengek, bocah bocah padha pating pangkirig. Amargo kétérak angin gédhe, u/it-witan padha pa­ ting pantiyungIng wayah béngi akeh konang pating kréiip. Bocah-bocah kang pating jlérit kae konén ménéng, mbrébégi kuping. Ing sakiwa-téngéne padhepokan akeh woivohan pala gumantung pating grandhul. Gégawane wong-wong kang ményang transmigrasi katon pating kéthanthU. Wong-wong sing népsu padha pating , panthéléng. 6.

Miturut jinise témbung, témbung lingga-andhahaja ana kang kalébu jinise : a).

Témbung aran, kayata : pengét, piwulang, pratan-

b).

Témbung kahanan, kayata : tarwaca, raharja, sum­

dha, pribumi, karép lsp. ía, dursila

lsp. sarta kabeh lingga-andhahan kang

mawa atér-atér „ pa ” sigég aksara irung, apadene kang mawa sésélan : r, l, dh, th (ér, el, édh, éth). c).

Témbung wilangan, kayata : siji, sawiji, sekét lsp.

101

D.

KASUSASTRAN.

Témbung saroja. Saroja = 1 rangkép, 2 kémbang trate. Tembung saroja = témbung rangkép, maksude : témbung loro kang padha tégése utawa meh padha tégése diénggo bébaréngan. Ttiladhane : 1.

Dumunung ing ukara gancaran.

1.

Aku krungu témbang rawat-rawat, ujare bakul-sinam-

bewara, manau/a Prabu ............. ngédégake sayémbara.

2.

II.

Nadyan akuJ/uta, dudu butc pracore; aku manggalaning butc kong tau - tote ngrupak ¡aladaning mungsuh ngélar jajahaning rowang, mbSdhah praja m boyong putri. Dumunung ing sajrone cakepan témbang, kayata ing témbang sinom ing ngisor iki.

Dharot ¡an sawadycnira, wong agung ing Jodhipati, mandhi goda géng angíela, kadyc prabata lumaris, sawadyanira scmi, man­ dhi goda ting rénggunuh, wadya ■ bala Pemenang, n&m afus pamuking jurit, busanane pan sami poleng sadaya. Katranganing témbung-tém bu nge ; Témbang Kw = tabuh. Krungu témbang rawat-rawat = krungu swarane barang sing ditabuh (lumrahe ing jaman biyen sing ditabuh béndhe) kang mung lamat-lamat. Buta pracore = buta urakan. Manggala = panggédhe, pan garép. Mandhi gada = nggawa gada (sarana dipanggul). Anglela = ngegla. tétela, katon cétha bangét. Prabata lumaris = gunung mi aku. Ném atus

pámuking jurit = 600 prajurite kang kalébu

„barisan témpur” . Poleng = coraking bat hi kan lerek dham-dhaman. Témbunge saroja : 1 Bakul-sinambewara (Sambewara utawa : sinambewara = bakul). 2 Tau - täte (Tate utawa : nate K = tau N).

3 Wadya-balc (Bala = wadya).

102

Tßmbung saroja iku akeh banget, kayata : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Tump an g-tindhih. Mudha-pingging (bodho banget ). Mudha-dama (asor banget)

31. 32.

Andhap-asor

36.

Pasang-rakit. Campur-adhuk.

Kukuh-bakuh.

37.

Sindhung-aliwawar.

Kengk6ng-bangk§ng. Umyang-gumuruh.

38.

Angkat-junjung.

39. 40.

Njungkir-walik.

41.

Lalu-lungse.

33. Mudha-punggung {bodho banget) 34. Jugul-mudha (bodho bang§t). 35.

Kajen-keringan. Sungaun-timbun. Baya-pakewuh.

Sato-kewan. Gilir-gumanü. Iguh-pratikel. Tambal-sulam.

Endah-peni.

42.

Ciri-wanci (cacad).

13. 14.

Godha-rfcncana.

43.

Tepa-tuladha.

Lir-pendah.

44.

Tepa-palupi.

15.

Tindak-tanduk. Watak-wantu

45.

Sotya-retna. Perang-pupuh.

Lagak-lageyan.

47.

18.

Sabar-drana.

48.

Utang-selang. Candhak-c6kel.

16. 17.

46.

19.

Sayuk-rukun.

49.

Gandes-luwes.

20.

Kasep-lalu.

50.

Tumpuk-undhung.

21.

51.

Sak-s§rik.

22.

Nun gsan g-njexnp alik. Solah-tingkah.

52.

23.

Adi-luhung.

24. 2 5.

Edi-peni.

53. 54. 55.

Sih-tr§sna. Sindhung-mvut.

26. 27.

Mula-buka. Tapak-tilas. Glogok-sok.

56. 57.

Bayu-bajra. Babak-bundhas. Nila-widuri (sesotya).

28.

Gepok-senggol.

58.

Njarah-rayah. Kßsam par-ke san dhun g.

29.

Japa-mantra.

59.

Murub-mubyar.

30.

Puji-pandonga.

«0.

Gendheng-ceneng.

**

103

BAB

I

1.

2

.

3. 4.

II.

K AN G

10.

PUCUNG.

winuwus / / pambelah /

k alih / ing ngriku 4 / / 3 / 2 / 3 = 12 u. nyabrangken / Karyanya 3 / 3 = € a. sagunging/janm a/lum aris 3 /2 /3 = 8 i. yeku aran // scbrcngan ing / Sivilu gangga 4 // 4 / 4 “ 12 a.

Jember nglangut. bengawan Swiluganggeku, agung tirtanira, areng kang wani nyabrangi, yen raina tan kendhat janma kang malwa.

k abaw ah praja gung, ing \'uswakamsajuga ren Mas \genten

III. Pan mg ngriku, tumut bangan, kaerita pambilah kalih, kang Tirtayuda.

lengar

tempak, mathekol

IV.

Endhek ¡¿mu, bathuk mripat ciyut, irung cilik iambe pipi gembil, suku c¿ndhak tangan

V.

Geger tvusu, punuke gfdhe manjutu, tur kulite ku cendhak bokong weteng mbalendhuk kaya

VI.

dongos kuwaga.

nyenthing,

bekel

mangkak.su-

semangka. Udheng wulung, dheblengan tan mawi kuncung, kaiung kacu abang, klambi kotang sabuk lurik, tanpa timang kathok g¿m■ byong putih cikak.

VII.

A'oro

nyatang,

bagus, Tirtayuda nanging besus, nadyan lagi tan pisah pangiion ciiik, dhela-dheia mbenakk¿n meretanira.

VIII. KadurLnipun, Ranukarya namanipun, sedh¿ng dedegira, pau.'ckane sarua ciiik, sanva kincing Ranukarya kuuiat-rosa. IX.

104

Pancen bagus, Ranukarya dhasar bisus, nginang, cacade amung sathithik, irung cilik muia. (Abimanyukerem, M. Sukir).

ngglenyeh doyan pisek gau.cn iviwit

A . K AW R U H B ASA. I. 1.

Négési témbung.

Pambélah = tukang mbélah (sing dibélah yaiku „banyu” ) = tukang mélahi prau. (Wélah = bélah, aksara „ w ” lira-liru k aro

„ b " ). Wélah = kayu ing pucuke mawa enthong-enthongan diénggo nglakokake prau. Karo bélah = 150. Karo bélah ewu = 1 .5 0 0 . Pari sabélah = sapocong. 2.

Karyanya = gawene, pagaweane. Karyenak tyasing sasama = agawe enaking atine (sénénging atine) sapCpadhaning urip.

3.

Sabrangan = panggonan nyabrang. Jéjér sabrangan = jéjér kang nyaritakake ratu sabrang (nagara sabrang), ratune awujud raséksa. Yen sabrangan alus, ratune malihane satriya utawa putri, kayata : Prabu Gambiranom Ratu ing Rancangkgncana malihane' Irawan; Prabu Bratakusuma Ratu ing Nuswakambangan malihane Dewi Sumbadra. Godhong sabrang = godhong lombok. Wong sabrang = wong manca kang nagarane saka kene kélétan sagara. Nagara sabrang = nagara manca kang saka nagara kene kélétan sagara.

4.

Bangawan = kali

5.

Jémbar nglangut = jémbar bangét. Adoh nglangut = adoh

gédhe, bénawi (Yen „banawa” = prau).

bangét. Pikirane nglangut = pikirane tékan ing ngéndi-éndi nganti adoh bangét. Dadi témbung „nglangut” diénggo mbangétake su rasa. Témbung-témbung liyane kang kanggo mbangétake surasa, kayata : cédhak nyangklék, dhuwur nyamutnyamut, péténg ndhedhét, padhang njingglang, péténg féliméngan,

péténg

ndumuk

irung,

putih

mémplak,

abang

mbranang, ireng thunthéng, biru kécu, ijo royo-royo, asat nggéreng, banjir bandhang, tumpés tapis, éntek gusis. remak rémpu, béning nyarong, bundér képléng, ajur mumur, ajur mémét, sirna gémpang. 6.

Raina (siyang, awan) kosok-baline : béngi (wéngi, ratri), antarane diarani : sandyakala (wektu ngarépake surup sréngenge). Témbung kosok-balen kang mawa antara kayata : Matiurip : sumaput (kantaka, kapidhara, kléngér, tan engét purwa-duksina). Sugih - miskin : cukup. Kalah - ménang : pur tumrap ngabotohan), sampyuh (tumrap gélut utawa tarung).

105

11

Nom-tuwa : saténgah tuwuh (lagi mémpéng). Lanang - wadon : wandu. Banyu adhém - panas : mangét-mangét. Dedég dhuwur - éndhek : pidéksa. K'angsa kétiga - réndhéng : labuh utawa mareng. Purwa-madya-wasana (dadi saukara). 7.

Kéndhat = pédhot. Tan kéndhat = ora pédhot. Ngéndhat = nglalu antaka, nglalu pati, carane sarana : ngéndhat tali mur-

8. 9. 10. 11.

da (nggantung), suduk salira Isp. Malwa = am + palwa (prau) = mrau. Kébawah praja gung =

dadi wéwéngkone nagara gédhe.

Sajuga = siji. Ing ari sajuga nuju = nuju ing sawijining dina. Bathuk léngar = bathuk jérabar, bathuk amba. Bathuk nonong = bathuk manyul mangarép.

1 2.

Irung cüik témpak = irung cilik pucuke ora inbangir (pesek). Wangune irung : Mbangir = sédhéngan gédhene, pucuke lancip. Nyunthi = irung cilik kang bécik wangune. Tesek (pesek) = irung kang pucuke témpak. Nyéprok = irung kang pucuke gédhe. Grana rungih pindha kéncana pinatar = irung cilik mbangir awama kuning kaya mas sinangling (patar = jinise

13.

kikir kang kanggo nggosok mas). Lambe dongos = lambe kang ngisor-dhuwur cupet (ora trép) untune katon rarongos. Wangune lambe : Nyigar jambe = sédhéngan

kandel-tipise, katon

wijangpéparonane, kaupa-

makake kaya jambe disigar. Nggula satémplik = lambe tipis kang katon dhamis, kaupamakake kaya gula satémplik. Gugut = lambe kang ndhuwur cupét, diupamakake kaya lagi

14.

nggugut turna. N'domble (ndoble) = lambe sing ngisor kandél lan katon nggandhul, ora pati bisa mingkém. Tangan kwaga = céndhak sému bengkok. Tangan ceko = bengkong lan ora kéna diléncéngake. Dawa tangane = climut, dhémén nyényolong. Mara tangan = céngkiling, dhémén milara. Nabok nyilih tangan = namakake panggawe ala sarana kongkonan. Angón ulat ngumbar tangan = ngawasake polatane, yen limpe dijupuk barange. Ditangani = dipilara.

1 5.

Pipi gémbil = pipi kang katon kandél lan lému. Pipi kSmpot (kémpong-perot) = pipi kang katon légok dening kuru utawa

16.

Suku céndhak = kakkong, kosok-baline : kongél (bokonge

amarga wis tuwa. cédhak karo céngSle).

106

1 7. 1 8.

Gégér wusu = wungkuk sarta bucu. Kapuke diwusoni = dirésiki nganggo wusu. Bokotig nyénthing = rada nyongat (munggah) sathithik. Bo­ kong tepos = sajak lepes (ora mbléndhuk) amarga kurang da­ ging. Bokong manjang-ilang = awangun kaya panjang-ilang

1 9.

(iki candrane bokong kang bécik wangune). VVeteng bekel = képara mbléndhuk ing dhuwur.

20.

Udhéng wulung = ikét awama iréng (sému biru). Pring wulung = pring iréng. Wulung wido m angsa rowang Ws = manuk bidho.

2 1.

Dheblengan = ndhablang mamburi rada nyongat munggah tumrap sinthingan ikét. Dilukokake digarokake kaya si kébo dhebleng = dikon nyambutrgawe abot tur prasasat tanpa ngaso. Kébo dhebleng = sungune ndhablang mamburi rada nyongat munggah; kébo

kang kahanane kaya mangkono

adate rosa. 22.

Kotang = klambi tanpa léngénan. Kotang antrakusuma = ko-

23.

ca kang njalari bisa mabur). Timang = cathokane epek. Timang jlebrah = timang kang

tang mawa corak kémbang warna-warna (kotange Gathutka-

tinretes sésotya (Yen péndhok kang ditretes sésotya jénénge slorok). 2 4.

Kathok gembyong = kathok cékak nar.ging amba. Kathok kalet = kathok kang singsét prasasat krakét karo kulite wong

25.

kang nganggo (lumrahe cékak). Nyatang = nglakokake prau sarana satang; wujude satang kaya genter. Mélahi = nglakokake prau sarana wélah; wujude wélah : kayu kang pucuke mawa jébebeh amba).

2 6. 27.

Meretan = ikét-ikétan diwiru mlipis (dudu ikét blangkon). Kadrinipun = karone. Wilangan 1 - 10 ing tembung Kawi : eka, dwi, tri, catur, panca, sad, sapta. astha, nawa dasa. Dwi amar tan i = candrane wong minum 2 sloki.

28.

Nggiényeh doyan nginang = tanpa leren tansah terus nginang bae.

2 9.

Cilik mula = wiwit cilik. Mula-buka (témbung saroja) = wiwitan, kang dadi jalaran.

107

11. 1.

D AS AN AM A.

Lumaris = lurcakswa, lumaksita, himaksana, lumampah, lumaku (Kabeh m a w sésélan „um ”J

2.

Rina-wéngi = awan-béngi, siyang-dalu, siyang-ratri, rinténdalu.

3.

Banyu = tirta, ranu, udaka, we, sindu, warih, her, tu ban, jala, jahni, jahnawi.

4.

Beda= waneh, beneh, seje, pae, liya.

5.

Biyung = biyang, rena, ibu, wibi, umi, indhung, puyéngan.

6.

Bangét = arda, asm, atyanta, dahat, kamantyan (sakamantyan), mandra, tan sipi.

B.

D HAP L'K AN IN G U K A R A .

Témbung pangikét (Indonesia : kata penghubung, Inggris : conjunction). Témbung pangikét utawa témbung panggandheng iku tém­ bung kang diénggo nggandheng témbung utawa nggandheng ukara. Tuladhane : 1.

Karo N = kali van K. Kanggo nggandheng témbung. Tíiku pitik karo bebek. (Tégése : kang kapisan tuku pitik, kapindhone tuku bebek). iVgombe dhauiét kaliyan cao.

Suwita nggambar karo réngéng-rengéng. Pah Sastra mlcmpah-mlampah kaliyan singsot. Kajaba kalébu témbung pangikét, témbung „karo” (kaliyan) uga kalébu témbung aticéi-ancér, manawa témbung „karo ” (,kali­

yan) iku ategés : bebaréngan, nganggo (sarana), tinimbang, saka, marang. Tuladhane : a).

Atégés : bebaréngan.

Sufa nyambut-gawe karo Naya ana ing patégalan. Dikan kaliyan Dikin sawég sinau matematika. b).

IOS

Atégés nganggo (sarana).

Dikun bis a nulis karo tcngan kiwa. Sintên ingkang dipun-gêbag kaliyan popor sênjata ? c).

Ateges : tinimbang. Apik gambare Diman karo gambare Dimin Tèlak karo anak, abot téiak.

d).

Atêgês : saka. Tindak-tanduke sulaya karo gunême. Griyanipun Cakradangsa botên têbih kaliyan sêtatsiyun.

e).

Atêgês : marang. Aja kandha karo adhimu yen koive dakwenehi dhuwit, mundhak adhimu merL Prasêtya ngcndèl bangét karo kandhamu.

2.

Lan KN {Paramasastra M. Abdullah : Lan N ■ kaliyan K. Lan saka : lawan). Muwuhi apa kang kasêbut ing ogarêp, kalêbu têmbung pangikêt kang kanggo nggandheng tëmbung. Tuladhane :

Sugih lan miskirt, bêgj'a lan ciiakc, mujur lan kojur, apa bénir atas karsaning Allah ? Yen nyêbutake bab luwih saka loro urut-urutan, mung nganggo témbung „lan” àji dumunung ing sangarépe bab kangdisêbutake kari dhewe, kayata :

Anak-anofre, putu-putune lan buyut-buyute padha dikumpulake kabeh. Prêlu dielingi : a).

„L an ” kang mratelakake gunggune (ingngelmu etung), ing basa pacalathon (ing gunèman padinan) lumrahe nganggo tembung ,Jcaro” . Tuladhane : Têlung ewu lan rong ewu, limang ewu = têlung ewu karo rong ewu, limang ewu.

b).

„Lan” ana kalane mung diênggo mbangètake surasa, dadi ora atêgês muwuhi apa kang kasêbut ing ngarëp. Tula­ dhane :

Kuranging pangati-atine njalari lan cilakane. Suiasane luwih bangêt tinimbang karo : njalari cilakane.

109

Sénéngipun ngabotohan ndadosakén lan kacingkranganipun. Surasane luwih bangét tinimbang karo : ndadosakén kacingkranganipun. c).

„L a n " ana kalane diénggo nggandheng ukara, kayata :

Sesuk aku arép ngédol wédhus iki, lan arép nukokake piranti sékolah adhimu. (Candhake kasébut ing bab 11).

C.

P A R A M A S A ST R A .

Tégése témbung maioa atér-atér ,,sa ”. 1.

Siji, kayata : Piyambakipun sampun sataun tumut kula. Sa-

2.

taun = siji taun. Kabeh, kayata '• Wong sadesa iki wis padha disuntik T C D (Typhus, Cholera, Dysenterie). Wong sadesa iki = kabeh wong

3.

Padha karo, kayata : Ing alas gung liwang-liwung iku akeh

ing desa iki. (Nanging uga bisa atégés : wong siji desa iki).

ulane sing sapétung-pétung gédhene. Sapétung = padha karo (pring) pétung. 4.

Saben, kayata : Sadinane mangan kaping télu. Sadinane = sabén sadina.

5.

Karo, dalah, dalasan. Tuladhane : Wangsaréja saanak-bojone • ditahan puiisi. Saanak-bojone = karo (dalah, dalasan) anak-

6.

Baréng w is ,-kayata : Salébare duwe-gawe gédhen, sawahe

bojone.

Truna diédol, kanggo nyauri utange. Salébare = baréng wis lébar. 7.

Anggér, kayata : Pagawean iku ora kudu rampung ing sajrone sai! iki, muiane kéna digarap sakobére bae. Sakobére = anggér koblr.

8. 9. 10.

110

Nganti, kayata : Mangana sawarégmu, nanging aja nggawa muiih. Sawarégmu = nganti kowe warég. Nunggal (tunggal), kayata : Sugyarta sapondhokan karo Suharta. Sapondhokan = nunggal pondhokan. Pira (ngému surasa : kabeh), kayata : Saturahe gawanén mulih kabeh. Saturahe = pira turahe (kabeh turahe).

11.

Apa, pira. Tuladhane : Ora prilu kogawe repot-repot, dha-

yohe suguhen saanane bae. Saanane = apa anane. Aja ngaya, tukua motorpit sakuwatmu bae. Sakuwatrau = pi­ 12.

ra kuwatmu. Ngimu surasa „muput, saka wiwitan tckan w ikasan", kayata:

Salawase milu aku, si Dama durung tau lara. D.

K A SU SA ST R A N .

Timbang Pucung. 1.

Timbang Pucung kalebu timbang Macapat, dadi ya awiwaton : guru-gatra, guru-wilangan lan guru-lagu. Tembung „gu-

ru ” iku ateg€s : wiwaton, paugiran, pathokan. 2.

Tim bang Pucung sabin sapada ana 4 gatra. Nanging ana kang ngarani yen timbang Pucung sapada ana 5 gatra, amarga rolas

wanda kang wiwitan diangggp rong gatra (4 wanda karo 8 wanda). 3.

Guru-wilangan lan guru-lagune timbang Pucung : I 12 u (iki ana kang ngarani rong gatra : 12 a.

4.

4 u karo 8 u), II 6 a, III 8 i,

Pidhotane gatra kang isi 6 wanda (pedhotane kindho, yaiku pidhotan kang bicik) : 4 - 2, utawa : 2 - 4 , utawa : 3 - 3. Pedhotane gatra kang isi 8 wanda ndilenga Bab 4 peran2 an D angka 9. Pidhotane gatra kang isi 12 wanda : dhisik kapidhot 4 wan­

5. 6.

da; turahe yaiku 8 wanda kapedhot miturut wiwatoning pamedhote gatra kang isi 8 wanda. Watake tembang Pucung : kendho, tanpa grigit-saut. Timbang Pucung mathuke kanggo midharake gagasan utawa cipta-ripta kang ngimu surasa tanpa kamenjpengan, sajak mung sakapenake bae (stel kindho), utawa kang nggmu su­ rasa gunfim clewa-clewo, sembrana parikena.

7.

Sasmitane timbang Pucung sarana timbung : uncung, ana k mirak, kluwak, utawa timbung kang mawa wanda „cung” , Uncung = anak mirak. Kluwak (kluwik) = arane woh kang wis tuwa (kalibu bumbu masak), yen isih nom jininge pucung.

111

!.

Araning

lagune têmbang Pucung, kayata . Pucung Dhèng-

klung, PucungTinjomaya, Pucung Kagok-kêtanon.

**

112

BAB 11. DEWI SINTA KAPENGIN DARBE M A R U WIDADARI.

Anuju sawijining dina, Prabu Watugunung asarean ana kanthil sajrone kadhaton wesi, kang garwa Dewi Sinta kadhawuhan ngulik. Ing kono Dewi Sinta banjur priksa yen mustakane Sang Prabu ana cirine gethek, mula Sang Dewi nuli nyuwun priksa apa sababe gethek mau. Prabu Watugunung ngandharake lelakone wiwit timur dithuthuk enthong ibune kang njalari getheking mustaka, nganti sabacute saged jum€n€ng Nata. Bareng Sang Dewi didongengi raka Nata mangkono iku, padha sakala banjur pr£b£ng karuna, netra kum£mb£ng waspa, panggrantise panggalih, dene nganti nglakoni nyandhang lelakon kang banget nglengkara. Nganti wis klakon pftputra branahan tfka ora rumangsa yen Sang Prabu kang nggarwa salirane iku sanyata putrane piyambak kang ngoncati jalaran dithuthuk enthong. Pamupusing tekad Sang Dewi, saking aboting panandhang wirang kang mangkono mau, mung sumedya golek dhadhakan enggala pinulung ing Jawata. Nanging wewadi mau niyat kineker aja nganti kauningan ing liyan. Bareng Sang Dewi kadangu ing raka Nata sababing karuna, ature jalaran saking kapengine duwe maru widadari kahyangan. (Almgnak Waspada 1954). A. I. 1.

2.

KAWRUH

BASA.

Nig&si tembung.

Kanthil = jinise amben kayu utawa wgsi asikil 4 mawa klambu lan langitan (kanggo paturon). Amben = kayu utawa pring diganjel (tanpa sikilan) kanggo papan turu utawa l&lungguhan. Salu = amben didokok ing pendhapa kanggo nemoni dhayoh. Lincak = amben nganggo sikil iras 4, kanggo lungguhan sikile ongkang-ongkang, utawa kena kanggo ndhasarake barang-barang kang diedol. Kobongan (pabongan) = patanen, yaiku tatanan paturon tengah antarane g£dhong-kiwa karo ggdhong-tingen kanggo paturorie panganten kang mentas ditemokake, utawa mung dienggo pasren bae. Sarean Ki = til^man K = turon N. Ing saweneh panggonan t§mbung „sarean” uga ditegSsi „sersan” . Nyare Ki = nyipeng

113

3. 4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11. 12. 13.

114

K = nginép N. Pasarean Ki = Ngoko : 1 patuion, 2 kuburan. Ngulik Ki (ang + ulik) = raetani, nggoleki tuma ing sirahing liyan. Ciri = 1 leténgér, titikan; 2 cacading awak; 3 cacad utawa padatan (pakulinanl ala. Ciri-wanci lelai ginawa mati = cacad (padatan) ala ora bisa ilang nganti tumékane mati. Kadhaton (ka + dhatu + an) = karaton (ka + ratu + an). Dhatu = ratu, aksara ,,d” lira-liru „ r ” : d hara = rara. Dho = ro (Pin-dho = ping ro). Dhémit = rémit (atégés : lembut, alus). Dhémén N = remen K. Gethek = galeran ing kulit tilas tatú. Prau gethek = prau cilik kang mawa gethek (amben-ambenan digapet). Gethekan = andhan pring diénggo nggarap omah témbok Isp. ilastaka {mustaka) Ki = sirah KN\ Wastra tumrap mustaka Ws * ikét. Wastra bédhah kayu pokah = kétaton nganti putung balun ge. Wastra lungséd ing sampiran = kapintéran ilang, jalaran ora tau kanggo. Ngandharake = njlentrehake, mratelakake kanthi katrangan dawa. Kandhane ngandhar-andhar angéndhukur = kandhane dawa bangét. Andharan = crha (katrangan) kanthi rowa. Wrwit timur Ki = wiwit nom, wiwit cilik. Asma timur Ki = ñama alit K = jénéng cilik, yaiku jénéng wiwit mentas lair, kosok-baline : asma sépuh Ki = jénéng tuwa N, yaiku jSnéng sawise omah-omah (emah-emah). Kalumrahane wong Jawa, sawise jaka karo rara dhaup (upamane : Trisna dhaup karo Trisni), jénénge cilik padha dene dibuwang, ganti jénéng (jé­ néng tuwa) upamane : Darmasasmita; Trisna banjur karan pak Darma sasmita, Trisni karan mbok Darmasasmita. Enthong = cidhuk séga. Balung enthong-enthong = balung walikat. Enthong palwa Ws = enthonging prau, batangane : wélah. .r ' Njalari KN = marakake N (murugakén K), agawe N (adamél K), mahanani KN. Sabacute = sabanjure, satéruse. Kébacut = kébanjur, kétérusén. Juménéng Ratu Ki = dados Ratu K = madég (dadi) Ratu N. Para tamu sami juménéng ngurmati rawuh'ipun panganten =

14.

15. 16.

17.

18. 19. 20.

sami juménéng ngurmati rawuhipun panganten = sami ngadég. Njuménéngi tiyang-tiyang ingkang sami nyambut-damél = nénggani lan ngawat-awati. Juménéngan = pahargyan nalika ngédégake Ratu. Jénéngingsun (panjénénganingsun) = aku. Jénéng para (pakénira) = kowe. Padha sanalika = sakala, sawatgata, ing wéktu iku uga. Kalawija = abdining Ratu kang kadadean saka wong-wong cacad jasmani, kayata : wong kang sirahe gédhe bangét, wong kang cangkéme amba bangét lsp. Kalasangka Kw = slompret (Slomprete Arjuna aran Dewadatta, ing padhalangan : Dewadénta; slomprete Krésna aran Pancajannya). Kalanadhah = kérise Arjuna, ujaring kandha dumadi saka siyunge Bathara Kala kang disabdakake dadi kéris dening Bathara Guru. Bisa angala-desa = bisa nangguh mangsa (milih wéktu) kang prayoga. Kala-kala = kala-mangsa, kadhang kala, ing wéktu kang ora ajég. Kalabéndu = arañe jaman; ana sing négési : jamane wong-wong pantés tampa bebénduning Allah, amarga akeh kang atindak sasar-mbélasar. Kalatidha = arañe buku karyane Pujangga R. Ng. Ranggawarsita (témbang Sinom 13 padha) isine nyandra kahanan ing jaman Kalatidha. Témbung „Kala­ tidha” ana sing négési : jamane wong-wong akeh kang atine (tumindake) tidha-tidha utawa gojag-gajég (Indonesia : raguragu, tidak bérani bertindak tégas), amarga kélimputan ing rasa wédi utawa jalaran rumangsa kurang résik atine. Prébéng (prébéng-prébéng) = katon abang raine arép nangis. Netra kumémbéng waspa = mripate ngému éluh. Bapak sampun kémbéng Ki = kému. Waspa kumémbéng jroning kal­ bu = Candrane mangsa Kapat, yaiku mangsane tuk-tuk padha pipét. Panggrantésing kalbu = sédhihing ati, laraning ati, gégetumng ati. Botén nggrantés saluguting kolang-kaling pinara sasra = babar-pisan botén sérik manahipun (Sasra = sewu) Ngléngkara = andupara, mokal = ora bakal klakon, ora trnému nalar. Karuna Kw = maca udrasa, nangis N, muwun Ki. Karuna kélara-lara = bangét anggone nangis lan susah. Nyandhang lélakon = ngalami lélakon. Témbung kang atég^s „ngalami” lumrahe „nandhang” (an + sandhang). Yen tém-

115

21. 22. 23.

24.

26.

26.

27. 28. 29.

116

bung „nyandhang" (any + sandhang) mapane ana ing "panganggo” (sandhanganl. Tuladhane : Wong nyandhang iku ora kudu becik, nanging kudu rfeik. Nandhang sangsara = ngalami sangsara. Nandhang dosa = ngalami (nglakoni) panggawe dosa. Bareng nyandhang cara Jawa, si Suti manglingi banget = manganggo cara Jawa. Manuk sandhang-lawe = jinise manuk cangak wamane ireng. Kerise disandhang walikat = kaetrap ingsangisore kelek (cangklakan). Branahan (bibranahan) = tangkar-tumangkar (nak-kumanak) dadi akeh. Ngoncati = nglungani. nyingkiri. Koncatan = ditinggal ing . . . Nandhang wirang = ngalami isin. Mb§barang wirang (wirang mbgbarang) = ngandhak-ngandhakake kuwirangane dhewe. Prajurit iku kudu apamb£gan ,,wgdi wirang, wani mati” = tinimbang nandhang wirang (nungkul marang mungsuh utawa ngucira ing yuda), aluwung mati ngamuk lumaw’an mung­ suh. Tinimbang mati mringkus, aluwung mati mbrtgagah = tinimbang nungkul marang mungsuh (bisa uga banjur dipa­ teni), aluwung mati nandhingi mungsuh. Sum€dya golek dhadhakan = niyat golek jalaran. Dhadhakan nglayoni = rimbug kang ngereni, r§mbug susulan (kang bisa uganjalari wurunge). Pinulung ing Jawata = dibanjut nyawane, dicabut nyawane, dipateni. Anakmu mulung marang aku = tangan sakarone ngathung kaya argp milu. Mulung atine = darbe rasa arfip weweh, u tawa : gelSm = manut-miturut Di mulung asung phulung = sing enthengan tStulung. Dikek&r (kingker) = disimpan, didhglikake, digawe wadi. K5keran = prakara kang winadi. Nam-namane tampah iki k€k6r = k§rep banget. Tamparane kekSr = kCnc^ng. Wadi (wfiwadi) = prakara kang kudu kinSker ora kgna diw§dharake marang liyan. Ajalaran = mawa jalaran, mawa sabab. (At£r-at6r „a” iku ateges : mawa. Maru = bojoning bojo (tumrap wanita kang diwayuh). maru = lading kang landhSpe rong sisih (kiwa-tengSn).

Suduk

II. DASAN AMA. 1.

Ciri - wanci, lélahi, cacad, lageyan ala, saradan ala.

2.

Ambékan = napas, uswa, uswasa.

3.

Bodho = pinggíng, punggung, kumprung, pengung, blilu, jugul.

4.

Bantheng = andaka. nandaka, angun-angun, jawi (jéjawi}.

5.

Bledheg = bajra, gelap, guntur, erawat i.

6.

Bungah = harsana. harsaya, tustha, trustha, wijah, girang, gambira, suka-réna. B.

DHAPUKANING UKARA.

Témbungpangikét (banjure). 3.

Tuwin KN, tégése : lan maneh, surasane meh padha karo ,,lan ”, nanging lumrahe tumrap ing basa krama. Darmanipun satriya wajib mranata nagari, ¡umawan pe-, rang mbrastha parangmuka tuwin asung pangay’oman dhatSng para brahmana. Suta, Naya, Dhadhap, Waru, Gati tuwin Niti scmi nyambut -damél dados karyawan C V „Widhayaka” .

4.

Sarta KN, muwuhi apa kang wis kasébut ing ngarép. nanging ngému surasa rada séréng, lurnrahe mung kanggo ana ing basa katulis. Giman sarta Gimin sciki lagi didukani pak Guru, sabab wingi ora mlebu sekoiak tanpa pamit.

5.

Ingkang sarta, luwih séréng tinimbang : sarta. Jalaran watakipun julig-culika, pun Dama dipun-dukaoi ingkang sarta dipun-tundhung dening béndaranipun. Amargi korupsi, punggawa nagari punika dipun-pocot ingkang sarta dipun-ukum dening pangadilan. Témbung „sarta ” ana kalane diénggo ana ing satatabasa utawa adangiyahe layang kiriman, nanging mung layang kang marang sapadha-padha utawa marang andhahan. (Yen layang marang wong tuwa utawa marang dhldhuwuran kudu nganggo témbung „saha” ).

117

S6rat sarta salam-taklim kula pun Supadma, mugi kahatur - - . 6.

Saha, asale saka basa Sangsekerta, surasane padha karo : lan, sarta, tuwin, uga kalibu tembung pangiket kang kanggo nggandheng tembung, muwuhi apa kang wis kasebut ing ngar6p, nan ging lumrahe tumrap ing basa mudhakrama utawa krama-inggiL Tuladhane : Manawi kl&rts boten kagem saha kapareng, benjing enjing kula badhe nyuwun ngcmpil kagunganipun andha pcnganteit (Andha panganten = andha kang nganggo cuwak, dadi ora prelu disendhekake). Saha, lumrah dienggo ana ing satatabasa utawa adangiyahe layang kiriman kang marang dhedhuwuran utawa marang wong kang kapr^nah tuwa. Tuladhane : Punika sdrat saha semboh pangabSkti kawula, mugi kahatur ing panjenenganipun.

7.

Daiah = dalasan KM, uga muwuhi apa kang wis kasgbut ing ngarSp, nangmg arang-arang dienggo. Tuladhane : Kabeh putune ianang, dalah sing sekolahe durung tamat SMP, wis padha ditukokake motorpit. Amarga saka bangeting cethile, si Suta ora disenengi w o n g dalasan sadulur-sadulure dhewe ya padha ora seneng marang dheweke.

•

8.

*

.t * ,

,

Miwah K = muwah N' = Lawan KN, surasane padha karo : lan, tuwin, sarta, nanging lumrahe kanggone ana ing basa kang sinawung ing tembang, kayata ing timbang Gambuh ing ngisor iki : Sega iwak lan duduh jangan mSnir turpetene wutuh gudheg manggar miwah p^cel iwak pitik ¿ndhog tempe abon krupuk lawan brongkos iwak congor. (Candhake kasSbut ing bab 12).

118

C.

PARAMASASTRA.

Atér - atér „ a ”,

lan „m a”.

Atér-atér „a” pakécapane miring, dene atér-atér „m a” pakecapane ,,m é”. Atér-atér „ a ” trape ing témbung kang diatér-atéri bares bae; dene atér-atér „m a ” yen sumambung ing témbung apurwa konsonan trape bares bae, yen sumambung ing témbung apur­ wa vokal ana sing luluh karo purwaning témbung. Tuladhane : a a a a

+ + + +

kembang topi sarung kotang

= = = .“

akémbang. atopi. asarung. akotang.

ma ma ma ma

+ dhukun = madhukun. + ewu-ewu = maewu-ewu. + ilu m melu. + ¡si * mes i.

Atér-atér „ a " ing basa pacalathon ana sing lumrah dibuwang (diilangi) kayata : Tandurane pélém wis auwoh = Tandurane pélém u is awoh. Wite kates durung akémbang - Viite kates durung kémbang. Ing basa rinéngga atér-atér „ a ” tarkadhang mung m inangka réréngganing basa. Tuladhane : Pranyata R. Arjuna satriya wirotama sura-sékti man­ draguna, punjui ing apapak, bisa mrojol ing akerep. Ing basa kang sinawung ing kidung, atér-atér „ a ” tarkadhang mung diénggo ngganépi guru-wilanganing gatrane kidung (témbang), kayata ing témbung „aprabu” ing témbang Kinanthi ing ngisor iki : Arsa miyos Sang APRABU ingayap gunging pra putri samya ngampil upacara banyak-dhalang sawung-galing munggwing wurinya Sang Nata marbuk ganda rum ménuhi. (Pakém pasindhen Pakualaman). Atér-atér „m a ” ing basa rinéngga utawa ing basa sinawung

119

ing kidung (tgmbang) dad' l&hrune at5r-ater „ a " lan ota kena diucapake „ m i ”, : Lungguh sila jnabukuh muka pindha konjGm ing pratala. T€g6se : Lungguh s'*a kanthi tata, saking bangeting tumungkule, rain e prasasat nganti meped ing l€mah. Mabukuh = abukuh.

•fuladhane

Alapanggah mbregagah tumanggah krodhamng mengsah. Tegese : Kukuh-ba^uh tanpa owah-gingsir sikile mbegagah lumawan krodhaning naungsuh. Mcpanggah = apanggah. 7.

Tembung kang arani :

bawa „ha”-

aier-ater „ c ” utawa „m a” rimbage di(Candhake kas^but ing bab 12).

D.

KASUSASTRAN.

Tembung yogyaswara. Tembung yogyaswOra tembung loro ateg£s lanang - wadon kang mung beda wi^da116 wfckasan; dene bedane yaiku : wandane wgkasan tembung^ kang ngar€p mawa vokal „a ”, t£mbunge kang bun mawa vokal „ / ”• Tembung yogyaswCra

cacahe ora akeh, kayata :

1.

Widadara ~ widadaf1-

6. Apsara

2. 3. 4.

Gana-^gini' Gedhana — gedhini. D ew a — dewi.

7. Yaksa—yaksi. Prameswara — prameswari 9. Raseksa — raseksi.

— apsari.

5.

Bathara — bathari.

J0. Gandarwa — gandarwi.

Tembung yogyaswfira kertip ana ing sajrone cakepan timbang, kayata ing sajroning cakepane tembang Kinanthi ing ngisojr iki :

Sadaya kang sinunp d^awuh sandika wus samyO mV'U samekta saksana b ¡dha! widadara — widadaf

tuwin kang p ara Jfiivata

nom - anom ingka^S umiring. (Partakrama, R.Ng. Sindusastra).

120

**

1

BAB 12.

PANDAWA SUWITA DHAT&NG PRABU WIRA THA

Nunten para Pandawa sami asesilih nama. Prabu Yudhisthira asesilih nama Dwija Kangka, Bhima asesilih nama Ballawa, Arjuna asesilih nama Brehannala, Nakula asesilih nama Grantika, Sahadewa asesilih nama Tantipala, dene Dewi Dropadi dados Sairandn (pawongan). Sakawit para Pandawa anyingidaken dedamelipun kabongkok kados mayit, lajeng ka§rut kaliyan wit sami, supados sampun wonten tiyang ingkang purun c§lak, lajeng sami ngangge nama sesinglon : Jaya/ Jayanta, Wijaya, Jayatsena, Jayatbala. Prabu Yudhisthira ingkang dhateng wonten ing Wiratha rumiyin, saking aturipun ngak§n brahmana mlarat, wasis kasukan dhadhu. Nunten Sang Bhima, ngaken bilih rumiyin dados jum madhaharanipun Prabu Yudhisthira, kasaggdanipun gelut tuwin kaab§n kaliyan buron wana. Dhatengipun Sang Arjuna dados ti­ yang kebincih mangangge cara estri. Dewi Dropadi suwita dhateng prameswari Sudesna. Sahadewa tuwin Sang Nakula ingkang dha­ teng kantun piyambak sami ngaken bilih kala rumiyin suwita dha­ teng Prabu Yudhisthira. Sakawitipun boten wonten kara-kara, wasana Sang Kicaka, Senapati ing Wiratha kaleres sadherek kaliyan prameswari Sudesna, punika sareng uninga dhateng Dewi Dropadi lajeng kasmaran. Dewi Dropadi mratelakaken bilih dados bojonipun gandarwa gang­ sal, ewadene Sang Kicaka tansah ameksa. Prameswari Sudesna mbiyantu dhat&ng Sang Kicaka, Dewi Dropadi ingandikakaken ngintuni dhedhaharan dhatPng Sang Kicaka, wasana Dewi Dropadi badhe pinrusa dening Sang Kicaka. ananging lajeng lumajeng sarta nggugat dhateng Prabu Wiratha. (Serat Mahabharata, R. Ng. Jayapuspital.

A. I. 1.

KAWRUH

BASA.

Nigesi tembung.

Pandawa = putrane (tedhake, turune) Pandu; panunggalane tembung kang kaya mangkono, kayata : Yadawa tedhake

121

2. 3.

4.

5.

122

Yadu, Korawa tfdhake Kuru, danawa turune Dewi Danu, Ditya turane Dewi Diti, Aditya tidhake Dewi Aditi, Raghawa putrane Dewi Raghu (yaiku Ramawijava), Kunteya putrane Dewi Kunti Isp. Suwita = ngawula, ngabdi. ngenger. Asesilih nama = ganti j£nSng. Sumilih Ratu = gumanti Ratu. Silih-ungkih = g£nti-g£nten ngungkih, maksude : genti-ggnten ngalahake. S£silih = kekasih, peparab, mawa jen§ng. Silihasih = wama loro ditunggalake, kayata : b£nik silih-asih = benik slaka mawa aksana ¿mas. Tembung silihan = tembung entar (Inggris : figurative). Disilih N = dipun-sambut K = dipun-ampil Ki. Dwija = Guru, Brahmana. Dwija Kangka.-t£gfese : Bnhmana asma Kangka (ana ing padhalangan owah dadi : Wijakangka). Dwija = dwi (loro) + ja (lair) = wis lair kaping pindho, dadi wis darbe pan gal am an, mu lane bisa dadi Guru. Atmaja = atma (jiwa) + ja (lair) = jiwa kang lair (dadi anak). Pakaja (disusuli aksara irung dadi : pangkaja) = paka (walld, blethok) + ja (lair) = kang lair (thukul) ing wal3d, maksude : trate. Pawongan = abdi wadon, bangsane para nyai ing kraton (t£mbung iku asale saka Jawa-kuna „wong” , dudu „wwang” ). Bedane kang asai saka ,,wong” karo kang saka „wwang” , mangkene : a).

Kang saka „wong” bisa dadi „ among” ngemu surasa : rumeksa, ngayomi. ulah, dadi. Lan bisa (lumrah) dis£seli „in ” ngemu surasa : direksa, diayomi. Tuladhane : Kaki among nini among = lgl§mbut lanang-wadon kang rumeksa bayi. Among tani = ulah tani (t§tanen). Among dagang = ulah dagang. Kang among tuwuh = kang rum€ksa urip (Gusti Allah). Amawongan = dadi paw’ongan, ngabdi (tumrap wanita). Winong = dir§ksa. Winongwong (wongwong + seselan : in) = diayomi, jinangkung (dening dewa).

b).

Wwang, dadine Jawa-anyar uga katulis „wong” , ategis : manungsa. T&nbung iku ora lumrah diatgr-ateri anuswara utawa diseslli „in". Sing saka „towang” kayata :

6. 7.

8.

9.

10. 11. 12.

13.

14.

won sí-tuwa = bapa-biyung. Wong sanak = sadulur. Wong wongan = tétirone wong. Wong gédhe = wong apangkat dhuwur. Nyingidaken = ndhélikakén, ngumpétaken. Dédamélipun K = gégamane N. Dédamélampun K = gégaweane N. Gadhah damél K = duwe gawe N = kagungan karsa K5 (kayata : mantu). Andum damél K = andum gawe N = mbage kuwajiban ingkang badhe katindakakén. Dados damél K = dadi gawe N = murugakén rfepot, adamé! ribéd. Sagéd angsal damél = sagéd kaléksanan ingkang sinédya. Cépéng damél = gadhah pangkat ingkang tétép (ingkang gumathok). Kabongkok ■ dipun-tangsuli (tumrap barang panjang). Asrah bongkokan = sarehning sampun rumaos kawon, sadaya dédamélipun dipun-tangsuli dipun-pasrahakén dhaténg ingkang ménang (méngsahipun). Mayit KN = layon Ki. Gotong mayit = tiyang 3 kékesahan ngambah ma,rgi mbébayani (saupami salah satunggal péjah. ingkang 2 nggotong). Kaérut kalivan wit = dipun-tangsuli singsét kaliyan wit. Ñama sésinglon = ñama samaran (sanes namanipun ingkang salugunipun). Kasukan = séneng-sénéng. Suka-rila = (kanthi) sénéng sarta rila. Suka panarimah K = aweh panarima N = matur nuwun Ka; Suka-wibawa = bungah-bungah sarta sénéng-sénéng. Juru madhaharan = tukang olah-olah ing kraton utawa ing daléme wong luhur. Jurukunci = wong kang ruméksa pasarean kang kramat. Jurumudhi. = tukang ngémudheni prau. I Jurubasa = wong kang nglantarake gunéme wong loro kang padhadene ora ngréti marang basane kang dijak wawan guném. Juru gusali = lélurahe pandhe. Juru tambang = tukang nglakokake prau gethek. Jurunujum - wong kang ahli méméthek alandhésan kawruh palintangan, ing kraton mung sinebut : abdi-dalém juru” . Jurudémung = arañe témbang (kalébu témbang Téngahan). Buron wana (bujéngan wana) = kewan wana ingkang limrah dipun-bujéng, kadosta : kidang, sangsam, sima Isp. Wanakirun = témbung kélantur kang bén&re : Nakir wa Nakirun : arañe malaekat kang tunggu kubur.

123

15.

16.

17. 18. 19. 20. 21.

Tiyang kebincih = tiyang ja!6r ingkang dipun-kebiri (dipunicali pringsilanipun). Arjuna salugunipun sanes tiyang kebincih, nalika samanten sawfig dados tiyang wadat dening dayaning SOT-ipun widadari Dewi Urwasi nalika Arjuna wonten ing Indrabawana. (Miturut cariyos Mahabharata). Prameswari Sudfsna = prameswarinipun Ratu VViratha. Ing pad halangan Ratu Wiratha sin^but Prabu Matsyapati, prameswarinipun asma Dewi Rekathawati. Bot§n wonten kara-kara = tanpa halangan punapa-punapa. Senapati = sena (prajurit) + pati (ratu, pangaggng) = pangagenging prajurit. Ingandikakak§n = dipun-dhawuhi Ki = dipun-ken K = dikon N. Pinrusa (prusa + in) = dipun-peksa. dipun rodapaksa, dipunjiyat. Nggugat N = nggigat K = nglapuraken dhateng ingkang wajib kanthi mratelakaken bot€n trimahipun.

II. DAS AN AMA. 1.

Senapati = bretyapati, narawara, pramugan (pangg6dhene wadyabala).

2.

Uninga = wrin, udani, uning, anon, upeksa, priksa, sumurup, weruh.

3.

Kasmaran = kesengsem, kedanan, gandrung, nandhang brangta.

4.

Buta = raseksa, wil, ditya, asura, diyu, danuja, danawa, kalana.

5.

Bocah = rarya, rare, larya, wala, walaka.

6.

Dalan = dlanggung (saka : dalan + agung), marga, iurung, hawan, €nu, sopana, lebuh.

7.

Jaran = kuda, turangga, aswa wajik, undhakan, titihan, kapal.

□I. BASA KRAMA. Miturut „Wawasan bab m€karipun basa Jawi” seratane R.T. Yasawidagda, tuwuhe tembung krama m anu t katrangane Prof.

124

Berg bribik-bribik wiwit ing jaman Demak lan disentosani ing ja­ man Mataram. Amarga rumangsa angel pangupayane tembung kra­ ma tumrap siji-sijine tembung lan pakewuhe panggawene waton, tarkadhang kang tinangg£nah ngtepake tembunge krama padha n£mpuh cara sing aneh-aneh, kayata anane tembung , jaran" di• kramakake „kapal” mula-bukane mangkene : Ingkang sinuwun mundhut kuda Sabu kang wis „ajaran". ; Maune isih alasan, kenane ditunggangi yen wis „diajari”). Nalika samana lagi'jrame-ramene
paugeran sawatara kang minangka kanggo ancer-anc&r

125

carane ngramakake tembung, kayata : 1.

Vokal .,a ” ing wanda w§kasan ana sing dadi „ i ”, kayata : manawa. rada, nagara. upama, kramane : manawi, radi, na­ gari, upami. Nanging : sagara - saganten, katara - katawis.

2.

Wanda wekasan „ r c ” utawa ,,na” ana sing dadi „ t i n ”, kaya­ ta : sagara, pira, kira, dina, ana, kramane : saganten, pinten, kinten, dinten, wonten. Nanging : lara-sakit, k§na-kenging.

3.

Wanda wekasan „ra” utawa „rang” ana sing dadi „ a ’« ”, ka­ yata : prakara, watara, katara, arang, larang, kramane : prakawis, watawis, kata wis, awis. (Larang, inggih : awis, boten : lawis). Nanging : mara - murug, barang KN.

4.

Wanda w§kasan „ r i” utawa „rim ” ana sing dadi „ tun ", ka­ yata : iemari, pari, k5ri, mari, ditari, kirim, kramane : lemantun, pantun, kartun, mantun, dipun-tantun, kintun. Na­ nging : buri-wingking.

B.

DH APU K AN ING UKARA. Tembung pangiket (Banjure).

9. Jalaran KN, salugune ateges : apa-apa kang njalari. dadine tembung pangiket ngemu surasa nyababake. Tuladhane ; Adhiku lera w&ting, jalararf kakehan olehe mangan lutis. 10.

Janji KN, salugune ateg€s : patembayaning kasaguhan, da­ dine tembung pangiket ngemu surasa : yen sing mratelakake patembayan....... Tuladhane : Janji 3 sasi ora ngirim utawa ora nSbus : bur. = Yen sing mratelakake patembayan 3 sasi ora ngirim utawa ora n@bus : bur. (Ora ngirim, maksude : ora ngirim anakan, ora ngrenteni).

11. Angger KN, salugune ateges : wfiwaton, pathokan, dadine tembung pangiket ng&nu surasa : yen wis netepi wgwatone. Tuladhane : Angger kowe nuduhake ijazahmu SD lan layang katrangan „kesehatan” saka dokter, mesthi bakal ditampa dadi punggawa CV iku. Anggere kowe oratmatur dora marang pak G uni, ora bakal dtdukcni kayaSardi. '2

126

iVganti N = ngantos K.

Pak Guru kala wirgi duka sanget, ngantos karsa njewer kanca kula pun Hanjana. SgantL, uga bisa dadi tembung anc£r-anc§r, tegese padha karo : kongsi N = ngantos K. Ing sapatme bapakne, dheweke diimong biyunge kuwalon nganti diwasa. Amarga konangan olehe mbedhog pitik, si Glinthu wingenane digebugi dening wong akeh kongsi satengah mati. Mbedhog = nyolong pitik, bebek lsp. kang lagi s&aba. 13.

Dene KN, iku nggandheng surasa, t£g6se ana wama 6 yaiku : a).

Mratelakake yen kang diandharake ing ukara siji pilah karo sijine. Anak-anakipun jaler sami dipun-tumbasaken motorpit BSA 350 cc, dene anak-anakipun estri sami di­ pun-tumbasaken Yamaha-bebek 75 cc.

b).

AtegSs :jebul, mung. Dene kuwi anake dhewe sing bengak-b£ngok urut dalan gedhe. Dene nulis bae durung ganep, lah kok arep milu ujian kcnggo calon lurah desa.

c). - Ategfe : kok, kayata : Adhimu mau kokapakake, dene olehe nangis nganti kamisiseg^n ?! d).

At§g6s : awit, kayata : Anggonku akon nggoleki rak dene wis wayahe mulih kok era mulih.

e).

Kanggo mbangetake surasa, kayata : Rascning atiku kaya dene ninggal bocah ana ing waton, tansah ngandhut kuwatir bae. (Kaya dene ninggal bocah, luivih banggt surasane tinimbang karo : kaya ninggal bocah).

f).

Alah dene, atgges : tanpa guna. Alah dene mbayar wong loro, yen aku dhewe isih kudu tumandang ing gawe. C.

PARAMASASTRA.

Ater-atir „ a ” lan „ma ” (Banjure). 8.

Kalfebu jinise t€mbung apa tembung kang mawa at§r-ater

127

„ a " utawa „m c ”, kaJa-kaJa ana sing angel dipathoki. Nanging kang akeh-akeh tembung kang mawa ater-ater „ a ” kal£bu jinise : a).

Tembung kriya, kayata r abibed, asarung. akudhung Isp.

b).

Tembung kahanan, kayata : ak£mbang, atracak wungkul, atracak b&Lah Isp.

c).

Tgmbung pangik&t, kayata : gedhe adhuwur, cilik akuru, bagus abgsus Isp = gedhe tur dhuwur, cilik tur kuru, bagus tur b£sus. (Tur, kalebu jinise tembung pangiket). Wondene tembung mawa ater-ater ,,ma!’ ana kang ka­

a). b). c). 9.

128

lebu jinise : Tembung kriya, kayata : madhayoh, rr.adhukun, magawe, melu Isp. Tembung kahanan, kayata : mapanggah, mabukuh Isp. Tembung wilangan, yen linggane uga tembung wilangan, kayata : maatus-atus, maewu-ewu, mayuta-yuta Isp.

Tegese at#r-ater „ a '. a).

Metu, kayata : Gedhang apupus cindhe = metu pupuse cindhe. Cikal atapas limar = metu tapase limar Tandurane kates akembang paes = metu kembange paes.

b).

Kganggo, kayata : Prabu Kresna atopong mas pinatik s^sotya, ajamang mas sungsun tiga, asumping surengpati, asangsangan kebo-m?nggah........ Atopong = ngag§m topong. (Topong = makutha. Pinatik sisotya = ditretes sesotya). Ajamang = ngagem jamang. (Jamang = r&r6nggan ing bathuk awujud blebekan mas). Asumping = ngag£m sumping. {Surengpati = sumping ageme Ratu). Asangsangan = ngagem sangsangan. (Sangsangan Ki = kalung KN). Kebo-menggah = wangune kalung, uga diarani ka­ lung tanggalan (awangun V$ rembulan).

c).

Karo, kayata : Bocah-bocah padha mlayu asurak-surak {Karo surak-surak). Mangan alungguh jegang iku ora susila (Karo lungguh je'gang).

d).

Duwe, kayata : Prabu Dhanapati Ratu Lokapala iku Ra­ tu abala bacingah (Kagungan bala bacingah = wadyabala campuran, yaiku wadyabala manungsa karo wadyabala raséksa).

e).

Mawa, kayata : Jaran iku kewan asikil 4 kang atracak wungkul, dene kébo kewan asikil 4 kang atracak bélah. (Asikil = mawa sikil. Atracak = mawa tracak). Raden Gathutkaca dicaritakake aotot kawat, abalung wési, akulit tembaga, adriji gunting, asikut péthel, adhéngkul paron, asungsum gégala.

f).

Tur, kayata : Mulane olehe jéjodhoan diparibasakake „malang-gambuhi", jalaran sing wadon dédég-piadége gédhe adhuwur, sing lanang éndhek acilik. (Gédhe adhuwur = gédhe tur dhuwur. Éndhek acilik = éndhek tur cilik).

D. KASUSASTRAN. Tém bung sandi (garba). 1.

Sandi (Jawa-kuna : sandhi) = 1 gandheng. 2 wadi (winadi, sinamar). Garba (garban) = sésambungan, rérangken, gégandhengan. Sandikala = sandi (gandheng) + kala (wéktu) = wéktu kang nggandheng awan karo béngi, yaiku wéktu ngarépake surup sréngenge, utawa : wayah sore nalikane layung wis katon. Sandikala, ing basa Jawa-anyar lumrahe ditémbungake : sandyakala, candhik-ala, candjjik-kala. Sandisastra = tulisan (aksara) winadi, témbunge manca : kode. . • , , V i Pulisi-sandi = pulisi winadi (sinamar), ora manganggo kaya salumrahe pulisi (manganggo préman). Sandi-asma = asma (jénéng) káng sinamar ana ing sajroning karangan (lumrahe ing karangan kang sinawung ing témbang).

2.

Tém bung sandi utawa tém bung garba Agarban), tegése : tém-

129

bung gandhengan utawa tembung rerangken, yaiku gfegandhengane utawa rerangkene tembung loro kang banjur suda gunggunging wandane. Tuladhane : Kapi (kethek) + indra (ratu), gunggunging wandane 4 = kapindra, gunggunge wandana kari 3 (kalong 1 wanda). Ratu + agung (gedhe), gunggunge wandane 4 = ratwagung, gunggunge wandane kari 3. Murdanta (sirahmu) + aji (ratu), gunggunging wandane 5 = murdantaji, gunggunging wandane kari 4. 3.

Wewatone sandi. a + a = c. Sesotya + adi = sesotyadi. a + i = e. Parama (pinunjul) + iswara (ratu) = parameswara. a + u = o. Sara (panah) + utama (linuwih) = sarotama. a + o = o. i + i = i. i + a = ya. u + a = Ufa.

Dadva

(dadi) + ojat (gunem) = dadyojat.

Siti + inggil = sitinggil. Lagi + antuk = lagvantuk. Masku + ari (adhi) = maskwari.

u + i = wi.

Munggu (manggon, dumunung) + ing = munggwing.

o + a = wa.

K ebo + alasan = kebwalasan.

Pr§lu dielingi: a). Kang kena disandi (digarba) iku tembung kang awasana vokal (aksara swara) karo tembung kang apurwa vokal.

5.

b).

Tembung kang awasana „ h " kena disandi karo tembung liya kang apurwa vokal sarana mbuwang aksara „h ” iku. Tuladhane : Sugih + arta = Sugyarta. Taksih + alit = taksyalit.

c),

„u + i ” ing basa Jawa-anyar akeh sing dadi „ w e ”, kanyata : Lumaku + ing = lumakweng. Tumuju + ing = tumujweng.

Tembung sandi iku akeh banget, kayata : Malebweng = malebu + ing. Narpendah = naurpa(ratu) + endah.

130

Kajuwareng Dupyantuk Kalokeng VVadwaji Sédyarsa Jalwestri Yeku Ratwambék

= = = = = = = =

kajuwara (misuwur) + ing. dupi (saréng) + antuk. kaloka (misuwur) + ing. wadu (abdi) + aji. sédya (niyat) + arsa. jalu (lanang) + estri. ya + iku. ratu + ambék.

Témbung garba (sandi) kang nuwuhake „ y ” diarani garba sutraye, kayata : dupi + arsa = dupyarsa. Témbung garba kang nuwuhake „'w " diarani garba sutrawam, kayata : wadu + aji = wadwaji. Témbung sandi iku sing akeh-akeh tinému ana ing caképane témbang, kayata ing caképane témbang Sinom ing ngisor ik i: Wau ta Sri N aranata, miyos siniwakeng dcsih, alénggah dhampar kéncana, pinatik ing sésotyadi, pépck andher kang nangkil, sadaya amarikélu, kang munggwing byantarendra, putra Pangeran Dipati, Anom Radyan Samba léiancuringpra­ ja. Siniwakeng (siniwaka + ing) = diadhép ing. Dasih = abdi. Pinatik ing sésotyadi = ditretes ing sésotya encteh. Andher = padha linggih tarap jejer-jejer akeh bangét. Nangki] = seba. Amarikélu = tumungkul urmat bangét. Munggwing Imunggu + ing) = dumunung ing. Byantarendra (byantara + indra) = ngarsa ratu. Lélancur = tétunggul, kang pinunjul dhewe.

**

131

ketali. Jurang sungil = jurang rumpil, angel ambah-ambahane lan mbebayani. Jurang grawah ora mili = katone kaya loma, nanging sajatine cSthil bang^t. 12.

Angger = panj’ebut marane bocah lanang utawa wadon (utawa marang wong kaprgnah nom). Gendhuk = panyebut mararig bocah wadon. Thole = panyebut marang bocah lanang. Ratu angger (Ratu alit) = sebutan putrane putri Ratu pambarep kang wis krama.

13.

Reh sampun krahayon = sarehning sampun ngalami karaharjan. Wulang-reh = layang isi piwulang ing babagan pratingkahing urip (Reh = pratingkah). Pangrehing praja = panyekele nagara. Karahayon = karaharjan, kaslametan.

14.

Andugekna = nutugna nganti rampung. Dugi-dugi = kintenkinten. Boten k§dugi nglampahi = boten keconggah, boten sagah nandangi.

15.

Kakang kekalih K -kak ang sakloron (sakarone) NT; ing dhuwur iku maksude : kakang Layangseta lan Layangkumitir (sadulure Anjasmara), putrane Patih Logender. Kakang kawah adhi ari-ari = metune banyu kawah saka guwagarba luwih dhisik tinimbang jabang-bayi, mulane singbut ,.kakang” , nanging ari-an metune luwih kaii tinimbang jabang-bayi, mulane sin?but ..adhi” .

16.

Prajagung, sandine : praja '+ agung = nagara gedhe. Hyang Agung = Gusti Allah.

17.

Mbengkas karya = ngrampungi (mrantasi) ing gawe. Nambut karya = nambut kardi, nyambut gawe. Sawah 1 karya = 1 jung = 2 kikil = 4 bau = kira-kira 28386 m 2.

18.

Atur tandha = ngaturake tandha yekti (bukti, cihna). Tandha mata = barang paweweh minangka pangeling-eling. Tandha tangan KN = tandha asta ( tapak asta) Ki.

19.

Tawan (tawanan) = wong kang tumiba ing tangan e mungsuh. Ditawan (tinawari) = dicekel lan ditahan mungsuh. Pangamuke pindha andaka tawan kanin = kaya bantheng nandhang tatu. kaya bantheng ketaton. Tawan-tawan tangis = teka imlayu) karo nangis.

20.

Lan tawan kalih = karo tawanan loro. Ing dhuwur iku kang

134

dikarepake „tawan kalih” yaiku : Dewi Sasmitaningrum putri saka Japan lan Dewi Susilawati putri saka Ngleri. garwane Menakjingga kang tetulung Damanvulan ndhustha gada wesi kuning darbeke Menakjmgga (dicaosake marang Damar­ wulan). Putri loro iku diboyong dening Damarwulan m6nyang Majapait. nanging ana ingdalan dibegal Layangsela lan Layangkumitir, Damarwulan dipateni. Ya ing wektu iku layone Damarwulan diuripake dening bapakne yaiku Patih Udara kang wis mbagawan apeparab Bagawan Tunggulmanik. Sawise urip maneh, Damarwulan kadhawulan mbalik dhisik menyang kadhatone Menakjingga. 21.

Mirah (mas mirah) = kal^bu jinise tembung pamiluta, yaiku tembung kang di§nggo nyebut marang kekasih utawa wong kang ditresnani banget. Salugune „mirah” ateges s£sotya kang awarna abang; kekasih dipepindhakake sesotya.

22.

Nini = panyebut marang wanita kaprenah nom kang ditr£snani, kosok-baline „kaki" = panyebut marang priya kaprenah nom kang ditresnani. Tuladhane panygbute Kresna marang Sumbadra „nini mBadra” , marang Gathutkaca „kaki Prabu Gathutkaca” . Nini-nini = wanita kang wis tuwa banget, ko­ sok-baline : kaki-kaki. Nimas = kal£bu tembung pamiluta. panyfbute priya marang kekasihe, Ing carita dhuwur iku kang dikarfpake „nimas-nimas katSlune” yaiku Juwitawati, Juwitaningsih Juwitaningrum, para selire Menakjiningga kang diboyong Damarwulan menyang Majapait.

23.

Y§kti N= yektos K = nyata, tuhu. Yiktiwara = Mahayekti, pandhita pinunjul. Alane g£lar dening ygkti = ora mung nggugu gunfim bae, b£cik dinyatakake.

24.

Anjasmara rum-rum = asma Anjasmara. II.

Dasanama.

1.

Rum-rum = sinambat ing rum, wewangi, smambat ing wangi. jejuluk, pgparab. asma.

2.

Jinise sesotya : barleyan, inten, mirah (awarna abang), mirah dlima (awarna ahang tuwa), herlaut (awarna biru), jumerut (awarna ijo(, retna, manik. widuri, kumala.

135

BAB

13.

MIJIL.

Têmbung kang dikurung ora katut ing cakèpan témbang. Anjasmara nusul Damarwulan mênyang Probolinggo, nanging kêpêthuk ana ingdalan.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

(Anjasmara) : „Iya kangmas / / mulane / ta mami 4// / 3 prapteng hene / ngruroh 4 /2 ■marcng sira //d e n e / pawartane 4//2/4 sira kangmas / / tumêka / ing pati 4//3/3 4 /2 nora ketung/ mami nèdya bela / lampus” . 4 /2

II. ‘ (Damarwulan) : „Dados kulo kaworta ing nagri, sampun prapteng layon, Prabu Rara mendah ing esême, Anjasmara lakinya ngêmasi, sami yen jurit, lan prqjurit punjul". UI.

(Anjasmara) ï „Iya kakang bénér nggonmu angling, nging cja kopindho, ninggal aku neng paturon maneh, aku kapok kang kaya saiki, mudhun jurang sungil, munggah gunung dhuwur"

IV.

(Damarwulan) : „Angger sampun kathah kang ginalih, reh sampun krahayon, andugekna inggih pawartcne". (Anjasma­ ra) : ,Jya kangmas sira sun wartani, si kokang kêkalih, praptoning p rajagung ’

V.

„ Angaturkên mring Sang Prabu Dewi, sira têkeng layon, ya si kakang kang mbengkas karyane, atur tandha kepaianing aji, Idn tawan kêkalih, mulane sun nusul”.

VI.

(Damarwulan) * ,JPunapa makatên mirah mami” . (Anjas­ mara) : „Y a kangmas kangkono”. (Damarwulan) .• „Lah fa nimas-nimas katëlune, sira wruha ingkong prapta iki, yékti garwa mami, Anjasmara rum-rum” . A.

1. 2.

132

NÊGÊSI TEMBUNG.

Prapteng = têmbung sandi, sandine témbung : prapta (têka) + ing. Ngruroh, pancene kudu muni : ngruruh (ang + ruruh), nanging

I

jalaran guru-lagune tembang-Mijil gatra kapindho kudu „ o ”, ngruruh banjur didadekake : ngruroh = nggoleki. Ruru (ruruh) = luru (luruh) = 1 gogrog,- tiba; 2 nggoleki; 3 wanguning praen (polatan) kang s£mu tumungkul, guneme sareh, kosokbaline : mbranyak = polatan kang s§mu ndhangak, guneme santak. Sumbadra luruh, Srikandhi mbranyak. 3. .

Pawartane = kabare. Undhaking pawarta sudaning kiriman = pawarta iku lumrahe mundhak saka nyatane, nanging kiriman lumrahe suda kehe (kalong). Kulak warta adol prungon = tetakon warta, ngandhak-ngandhakake pawarta kang wis dirungu.

4.

Nora ketung = ora ketang = ora ngelingi.

5.

Bela lampus = milu mati. Bela sungkawa = milu susah. Yen wong layat wong k§sripahan utawa wong kacilakan, lumrahe sajrone salaman karo kandha : „Ndherek bela sungkawa” . Layon = 1 mayit, 2 alum (tumrap k§mbang), 3 mati. Prabu Rara = Prabu K6nya = Ratu putri kang durung nambut silaning akrama (prawan). Bojo jaka-rara = bojo kang nalika timune (ijabe) lanange isih jaka, wadone isih rara. Ginarfibeg para manggung ketanggung miwah palara-lara = didherekake para jinise badhaya lan para-nyai kang isih kenya. Manggung ketanggung = jinise badhaya kang ndh'erekake Ratu yen miyos siniwaka. Palara-lara (parara-rara) = 1 para-nyai kang isih kenya, 2 seliring Ratu kang durung dinikah.

6. 7.

8.

Mendah = saiba. Bedane : Mendah, tumrap bab kang durung klakon; saiba tumrap bab kang wis klakon. Tuladhane : Mendah senengku yen aku sida ditukokake motorpit BSA sing 500 cc. Saiba sengsarane wong-wong ing kutha Hiroshi­ ma, nalika kutha iku dibom atum.

9.

Esem (mesem) = guyu (ngguyu) kang mung katon ing sfemu. Mesem pendhem = mesem kang obahe lambe mung sathithik banget. Diesemi = 1 diwenehi ulat apik, 2 dig§guyu, diewani.

10.

Kapok = kawus. Kapok-kawus (tlmbung saroja) = kapok ba­ nget. Kapok lombok = kapok mung sadhela, banjur wani ^gelem) tumindak maneh.

11.

Jurang = l§dhokan jero ing antaran e gunung (pagunungan). Kejurang-jurang = tansah ngalami sanesara, tansah ketula-tula

133

kgtall. Jurang sungil = jurang rumpil, angel ambah-ambahane lan mbebayani. Jurang grawah ora mili = katone kaya loma, nanging sajatme cethil banget. 12.

Anggrr = panyebut marang bocah lanang u tawa wadon (utawa marang' wong kaprenah nom). Gendhuk = panyebut ma­ rang bocah wadon. Thole = panyebut marang bocah lanang. Ratu angger (Ratu alit) = sebutan putrane putri Ratu pambarep kang wis krama.

13.

Reh sampun krahayon = sarehning sampun ngalami karaharjan. Wulang-reh = layang isi piwulang ing babagan pratingkahing urip (Reh = pratingkah). Pangrehing praja = panyekele nagara. Karahayon = karaharjan, kaslametan.

14.

Andugekna = nutugna nganti rampung. Dugi-dugi = kintenkinten. Boten kedugi nglampahi = boten keconggah, boten sagah nandangi.

15.

Kakang kekalih K = kakang sakloron (sakarone) N; ing dhuwur iku maksude : kakang Layangseta lan Layangkumitir (sadulure Anjasmara), putrane Patih Log§nder. Kakang kawah adhi ari-ari = metune banyu kawah saka guwagarba luwih dhisik tinimbang jabang-bayi, mulane sin£but .Jiakang'’ , nanging ari-ari metune luwih kari tinimbang jabang-bayi, mulane sindbut .,adhi” .

16.

Prajagung, sandine : praja ’+ agung = nagara gedhe. Hyang Agung = Gusti Allah.

17.

Mbengkas kaiya = ngrampungi (mrantasi) ing gawe. Nambut ‘ karya = nambut kardi, nyambut gawe. Sawah 1 karya = 1 jung = 2 kikil = 4 bau = kira-kira 28386 m1 .

18.

Atur tandha = ngaturake tandha yekti (bukti, cihna). Tandha mala = barang paweweh minangka pangeling-eling. Tandha tangan KN = tandha asta (tapak asta) Ki.

19. Tawan (tawanan) = wong kang tumiba ing tangane mungsuh. Ditawan (tinawan) = dicekel lan ditahan mungsuh. Pangamuke pindha andaka tawan kanin = kaya bantheng nandhang tatu, kaya bantheng ketaton." Tawan-tawan tangis = teka (mlayu) karo nangis. 20.

134

Lan tawan kalih = karo tawanan loro. Ing dhuwur iku kang

dikarepake „tawan kalih” yaiku : Dewi Sasmitaningrum putri saka Japan lan Dewi Susilawati putri saka Ngleri, garwane Menakjingga kang tetulung Damarwulan ndhustha gada wesi kuning darbeke Menakjingga (dicaosake marang Damarwulan). Putri loro iku diboyong dening Damarwulan mSnyang Majapait, nanging ana ing dalan dibegal Layangsela lan Layangkumitir, Damarwulan dipateni. Ya ing wfektu iku layone Damarwulan diuripake dening bapakne yaiku Patih Udara kang wis mbagawan apeparab Bagawan Tunggulmanik. Sawise urip maneh, Damarwulan kadhawulan mbalik dhisik menyang kadhatone Menakjingga. 21.

Mirah (mas mirah) = kalebu jinise t&nbung pamiluta, yaiku tembung kang di&nggo ny£but marang kekasih utawa wong kang ditr£snani bangSt. Salugune „mirah” at§ges s&otya kang awama abang; kekasih dipepindhakake sesotya.

22.

Nini = panyebut marang wanita kaprenah nom kang ditrfenani, kosok-baline „kaki” = panyebut marang priya kaprenah nom kang ditresnani. Tuladhane panyebute Kresna marang Sumbadra „nini mBadra” , marang Gathutkaca „kaki Prabu Gathutkaca” . Nini-nini = wanita kang wis tuwa banget, ko­ sok-baline : kaki-kaki. Nimas = kal§bu tembung pamiluta, panyebute priya marang kekasihe. Ing carita dhuwur iku kang dikargpake „nimas-nimas kat&lune” yaiku Juwitawati, Juwitaningsih Juwitaningrum, para selire Menakjiningga kang diboyong Damarwulan mfinyang Majapait.

23.

Y£kti N= yektos K = nyata, tuhu. Yiktiwara = Mahayekti, pandhita pinunjul. Alane g£lar dening y£kti = ora mung nggugu gun6m bae, b&cik dinyatakake.

24.

Anjasmara rum-rum = asma Anjasmara. II.

Dasanama.

1.

Rum-rum = sinambat ing rum, wewangi, sinambat ing wangi, j£juluk, pgparab, asma.

2.

Jinise sesotya : barleyan, int£n, mirah (awama abang), mirah dlima (awama abang tuwa), herlaut (awama biru), jumerut (awama ijo), r£tna, manik, widuri, kumala.

135

3.

Kgpala = murda, utamangga. mustaka, sirah, kumba. (Di&du kumba = diedu sirah padha sirah).

4.

Aji = katong, pamasa, pamase, narendra, dhatu, ratu, narpati, naradipa, naradipati, sribupati, parameswara.

5.

Lampus = palastra, ngSmasi, antaka. pralaya, mancai donya, tinggal donya, murud ing kasiddhan jati, kondur dhating tepet-suci, mulih menyang jaman delahan, mulih ing jaman kalanggengan,seda.

6.

Layon = jisim, mayit,

III. 5.

bangke, wangke, sawa, kuwanda.

Basa krama (Baniure).

Wanda wgkasan „ t i n ana sing dadi „ to s ", kayata : ganti, ora pati, turu kepati, jati, piranti, kramane : gantos, boten patos, tUSm k§patos, jatos, pirantos. Nanging : mati = p§jah. Ati = manah (Ngati-ati = ngatos-atos).

6. Wanda w§kasan „ d u" ana sing dadi „ ben”, kayata : padu, adu, madu. kramane : pab§n, aben, mabin. Nanging : Dududede (sanes); idu KN (Krama-Ngoko). 7. Wanda wfikasan ,,yu ” ana sing dadi ,Jing”, kayata : guyu, payu, kayu. mlayu, rahayu, kramane : gujeng, pajeng, kajeng, mlajeng, rahajeng. Nanging : mbakyu KN, nguyu-uyu KN. 8.

Wanda wSkasan „H ” ana sing dadi „sui”, kayata : tali, kendhali, kuv.ali, bali, kramane : tangsul, kfindhangsul, kuwangsul, wangsul (bangsul Bk). Nanging ; ali-ali— sesupe, lali-supe (klalen- kesupen), kali- lepen.

9.

Wanda wgkasan, ,,iang” ana sing dadi „cal”, kayata : ilang. milang, walulang, kramane : ical, mical, wacucal. Nanging : gelang KN, mulang KN, talang KN, salang KN.

10.

Wanda w6kasan „ b u ” utawa „bung”, ana sing dadi „ b i t ”, kayata : lumebu, jambu, sambung, kramane : lumebet. jambet, sambat. Nanging : tebu KN, lumbu KN, bambung KN.

11.

Wanda wekasan „ y a ” ana sing/dadi „d os”, kayata : supa­ ya, pitaya, kaya, kramane : supados, pitados, kados.

136

i

Nanging : liya KN (Krama wenang : sanes), baya KN. 12.

Wanda wekasan „la ” utawa ,,lah” ana sing dadi „w o n ”, kayata : ala, srenggala, kalah, kramane : awon, sggawon, kawon. (Tala, sanes kramanipun : tawon, nanging griyanipun tawon). Nanging : kala KN, bala KN, ketula-tula KN. Kajaba kang kasebut ing dhuwur, ana sing carane nStGpake tembung krama sarana tembunge ngoko diganti dhisik nganggo tgmbung liya sing padha tegese (synoniem utawa dasanamane tembung iku). Tuladhane : Bae, diganti : kewala, banjur dikramakake : kemawon. Calathu, diganti : wicara, banjur dikramakake : wicantGn. Golek, diganti : upaya, banjur diganti : upados. (Nggoleki-ngupadosi, madosi). Asu, diganti : srenggala, banjur dikramakake : s&gawon. B.

DHAPUKANING UKARA.

Tembung pangiket (Banjure). 14.

Ana dene N = wondene K (wancahane : wonten dene). Ing jaman saiki tembung „ wondene ” kerep kanggo ing basa ngo­ ko. Ana dene, wondene, surasane padha karo „dene ”(nd§l§nga bab 12 B angka 13), nanging ngemu surasa luwih dipr§lokake. Tuladhane : Dhuwit kang kanggo tuku ubarampening sinau wis daksadhiyani, ana dene panjalukmu motorpit bakal dakrembug dhisik karo ibumu. Anakipun jaler dipun-kekudang sageda dados dokter, wondene anakipun estri dipun-gadhang-gadhang dadosa bidhan.

15.

Karo dene N = kalih dene K. Surasane padha karo tembung „karo” (kaliyan), lan”, nanging luwih antfeb. Tuladhane : Yen menyangmu toko ngliwati ,Jiis surat”, aku titip layang iki cemplungna, karo dene aku tukokna ballpoint siji bae. Bapak-ibu boten marengaken mbakyu ningaliNightclub,

137

kalih dene boten mcrengaken piyambakipun kesah ing wanci daiu. 16. Karo maneh N = kahyon mchh K, nunggal surasa karo „karo dene”. Tuladhane : Kowe ora di(ukokake sSpctu kayo adhinw ajo meri, wong sipatumu wis 3 pasang tur isih apik-cpik; karo maneh kowe duwe sepatu-sandhal barang. 17. Karo dene maneh N = kalih dene malih K, nunggal surasa1 karo : karo dene, karo maneh. Kow e prayoga tuni u!i omah-omah, amarga pametumu uiis cukup kcnggo urip wong loro; karo dene maneh umurmu uiis ngancik 30 taun, dadi kowe w is kalSbu golongane jakatuwa. 18. Apa dene N = punapa dene K, surasane padha karo : lan, sartc. Suta, Naya, Dhadhap apa dene Waru'padha ditimbdi pak Camat, amarga wong 4 iku kang ngreti marang anane rajcpati ing desane. Ingkang luius ujianipun kongge calon lurah ing dhusun kuia pun Dhadhap, Wraru, G ati punapa dene pun Niti. 19.

Apa maneh N = punapa malih K, kanggo mratelakake yen bab (prakara) kang kas§but ing saburine ora satimbang karo bab (prakara) liyane. Murid SMP boe durung ngreti marcng bab iku, apa ma­ neh murid SD. Scweg dipun-sringeni kemauon sampun rtangis, punapa maJih manawi dipun-tangani. CCandhake kasebut ing bab 14). C.

PARAMASASTRA.

Atir-ater „ a ” „ ma" (Banjure)

138

g.

Baring, amarga, kayata : Anak-anake padha abungahbungah atampa dhuwit. (Bareng tampa dhuwit, amarga tampa dhuwit).

h.

Sarana, kayata : Kasebut ing dale m kandha, Siyung-

wanara olehe mandhe kéris aparon dhengkui. apalu te­ ngan, asupit driji. (Sarana parnn dhéngfiul, . . . Jan sabanjure). 10.

Tégése atér-atér „m c ”. a.

Minta-sraya, kayata : mancua kowe nidya maguru ing babagan ngelmu kasampurnen, miliha Guru kang ora karém marang kadonyan. Tinimbang madhukun, aluwung tétamba marang doktér. (Maguru = minta-sraya marang Guru. Madhukun = minta-sraya marang dhukun).

b.

Nindaki (nindaki dadi), kayata : Olehe magauv ing scwah mulihe nganti wayah sore, mulene kudu dikirim pa­ ngan lan wedang. Yen madhayoh, sau-iáe ,,kula-nuwun”, sanajan sing duwe omah wis kandha „mangga ", aja banjur tumuii iungguh. sadurunge sing duwe omah métu akon Iungguh marang koive (Magawe = nindaki ing gawe. Madhayoh = nindaki dadi dhayoh. Mbangitake surasa (ngému surasa sapirang-pirangj, ka­ yata : Wadyabalane mayuta-yuta, sing mati maewu-ewu. (Pirang-pirang yuta, pirang-pirang ewu).

c.

d.

Mung diénggo mangun témbung kriya, kayata : Moiah = ma + ulah. Melu = ma + ilu.

e.

Mung diénggo réréngganing basa, kayata : Cupu mesi Usah jayeng-ketong Yen tumrap basa lumrah, dudu basa rinéngga, cukup.,,/s/” ngono bae. Dadi atér-atér. „ma ” ing ukara iku (ma + isi) mung minangka réréngganing basa. Jajeng-katong = arane lénga ag£me Ratu, yaiku lénga kang (manawa dileletake ing mripat) njalari bisa sumurup lélémbut.

Pitakon. Bénére diarani kalawarti „ basa Jawa" apa kalawarti „abasa Jawa” ? Gumantung marang isine kalawarti. Kalawarti „basa Jawa" ana, kalawarti „abasc Jawa ' ya ana. Kalawarti kang isine dudu kawruh umum, mung mligi isi bab basa Jawa utawa bab-bab kane ana gegayutane karo basa

139

Jawa (gegelitane basa Jawa kayata : paramasastra Jawa, kasusastran Jawa, kapustakan Jawa, unggah-ungguhe basa Jawa Isp) iku diaram kalawarti ,,6asc Jawa Wondene kalawarti sing isine kawruh umum maneka wama kababar sarana basa Jawa, iku diarani kalawarti „abasa Jawa”.

D.

KASUSASTRAN. TSmbang Mijil.

1. 2.

3.

4.

5.

6.

140

Mijil iku kalebu tembang Macapat, dadi awewaton : gurugatra, guru-lagu lan guru-wilangan. Saben 1 pada (Indonesia : 1 bait, Inggris : 1 couplet) tem­ bang Mijil ana 6 gatra, guru-wilangan lan guru-lagune mangkene : 10 i, 6 o, 10 e, 10 i, 6 i, 6u. Ing jaman kuna tembang Mijil diaram „Pemijit”. Bedane tem­ bang Mijil jaman saiki karo Mijil jaman kuna (Pamijil) ana ing gatra kapindho. Mijil jaman kuna (Pamyil) guru-lagune gatra kapindho tiba „ e ”, nanging Mijil jaman saiki tiba „ o ”. Tuladhane timbang Mijil ing jaman kuna (Pamijil), kayata : Tutur lupa mengit ayu/c lali, ujar iku mangke. kang ana wus ilang ndi wastune, ulatana mewuh tan kapanggik, paraning wong 'mati, sapa sira kang wruh. (Layang Kidung Subrata). Gatra-gatrane tfembang Mijil kena kaperang loro, yaiku gatra kang isi 6 wanda lan gatra kang isi 10 wanda. P£dhotane gatra kang isi 6 wanda : 4 - 2, utawa 2 - 4 , utawa 3 - 3 . Gatra kang isi 10 wanda, kap&dhot dhisik 4 wanda; sisane yaiku 6 wanda, kapedhot miturut wgwaton pamidhote gatra kang isi 6 wanda. Mangkene : 4 / / 4 - 2 , utawa 4 / / 2 4, utawa 4 / / 3 - 3. Timbang Mijil awatak „widharing rasa" (Wijil = widhar. Mijil = medhar). Timbang Mijil mathuk dienggo midharake pitutur utawa piwulang, nanging iya kena kanggo ing canta gandrung-gandrungan. Sasmitane tembang Mijil sarana tembung : mijil, utawa dasanamane : medhar (w€dhar), miyos, mitu, medal. Kajaba iku ana araning lagune tembang Mijil kang lumrah dienggo

7.

sasmitaning têmbang, yaiku : Rarasati, Sulastri. Araning lagune têmbang Mijil, kayata : Mijil wantah, Mÿü Gagatan, Mijil Dhadhapan, Mijil Pamular, Mijil Larasati (Ra­ rasati) lan Mijil Sulastri.

**

141

5.

Mingséd = mingsér, ngalih panggonan sathithik.

6.

Taun Saka = taun Indu wiwit juménenge Ratu Sang Saka (Ají Saka). Taun Saka 1 = taun Masehi 79, dadi kacek 78 hiwih dhisik taun Masehi.

7.

Taun Jawa anane wiwit ing jaman Sultan Agung, ora diwiwiti saka taun 1, nanging angka taun Saka 1555 diénggo wiwitane taun Jawa. Dadi nalika taun Saka 1555 taun Jawa ya 1555, taun Masehi 1633 (1555 + 78). Nanging amarga taun Jawa pangetunge miturut lakune rembulan (1 taun = 354 utawa 355 dina) lan taun Masehi miturut lakune sréngenge (1 taun 365 utawa 366 dina), sabén taun gantine taun Jawa ndhisihi 11 dina. Mulane taun Jawa karo taun Masehi kang ing sakawit kacek 78, saya lawas kaceke soya kurang saka 78. Ing taun Masehi 1978, taun Jawa 1910, mung kari kacek 68. Dadi taun Jawa wis ndhisiki (ngoyak) 10 taun (7 8 -6 8 ).

8.

Aji Saka = Ratu Saka, Prabu Saka, miturut layang Paramayoga silsilahe mangkene : Adam - Sis - Anwar (Nurcahya) - Nurrasa - VVénang - ÉningRamaprawa - Ramayadi - Empu Anggajali (Prabu Iwaksa Ra­ tu ing nagara Surati) - Aji Saka.

9.

Tumapake taun 1555 = wiwite taun 1555. Tapak paluning pandhe = gégaman saka wesi. Tapak ing gawe = wiwit tumindak nyambut-gawe. Tapaking kikir = gégaman. Ninggal tapak jéro = ora nétépi kasaguhan. Napak tilas = nulad lélakoning liyan. Tapak-dara = sanggan débog kang diénggo wayangan. Tapak asta (tapak asma, tandha asma) Ki = tandha tangan KN. Tapak liman = arañe tétuwuhan. Tapak-jalak = garis pra­ patan minangka lélirune tandha tangan tumrap wong wuta sastra. Ingkang Sinuwun (Sinuhun) = sésébutaning Ratu, tégése : ingkang dipun-pundhi-pundhi.

10. 11.

Disalmi = diganti. Salin siaga = ganti panému utawa tekade (Indonesia : berganti pendirian). Siaga iku kang mbuntél kémbang sadurunge mégar (Indonesia : kelopak bunga).

12.

Sawindu = 8 taun Jawa. Bar.yu windu = banyu kang wis diwayokake.

144

13.

Ditibakake Jemuwah Legi = digawe pinuju J&nuwah L§gi. Tiba kasur = n&rau kapenak ora kinira ing sadurunge. Satiba malanganea (sanajan tiba inalang, ora mujur) = sakojur-kojure meksa... Patiba sampir = paningset.

14.

Mundur, kosok-baline : maju. Mundur mapan = mundur prilu nedya nata kekuwatan utawa barisane (tumrap wadyabala), mengko bakal ngrabasa maneh. Maju ewuh mun­ dur kepaluh = yen sedyane diterusake bakal ngalami rekasa (ora kapenak), yen diwurungake bakal kapitunan.

15.

Tanggai nom = tanggai 1 tikan sadurunge rembulan purna­ ma (tumrap sasi Jawa). Tanggai tuwa tanggai wiwit salibare rembulan purnama.

16.

Rembulan panglong = rembulan kang ora katon wutuh, yaiku rembulan ing tanggai tuwa. Kosok-baline : rembulan kantha = rembulan ing tanggai nom. Kantha Kw = gulu.

II.

Dcsanama.

1.

Rembulan = candra, badra, sitengsu, sitaresmi, sasadhara, sasi, soma, lek, wulan.

2.

Srengenge = baskara, bagaskara, pratanggapati, diwangkara, pratanggakara, surya.

3.

Lintang = wintang, kartika, sudama, sasa, taranggana.

4.

DhuWit = arta, ardana (redana Bk), yatra, picis.

5.

Dhuwur = dhuhur, luhur, punjung, inggil, bintar. (Sitibentar = sitinggil}.

6.

Maling = pandung, curi, durjana, duratmaka, weri. III.

Basa mudha-krama.

Basa krama iku ana 3 warra, yaiku : mudhc-krcma, wredhakrama ian kramantara. Aludhakrama iku basane wong mudha (nom) marang wong wredha (tuwa), utawa basane andhahan marang dhedhuwurane. Basa mudhakrama iku pamore tembung-tembung krama karo krama-inggil tumrap madvamapurusa (wong II).

145

L'tamapurusa (wong I) : kuia. Madyamapurusa (wong III : panjenengan, utawa : panjenengan sampeyan, utawa sa­ rana tembung ,,panjenenganipun” sinambungan tem­ bung paprenahan, kayata : panjenenganipun bapak, pan­ jenenganipun ibu, panjenenganipun kangmas lsp. Ater-ater „dak” dadi kula, ater-at€r „kok” dadi : panjinengan. Panambang ,,ku” dadi : kula, at§r-ater „mu” dadi : panje­ nengan, utawa : panjenengan sampeyan. Panambang „e” dadi : ipun, panambang „ake” dadi : aken. Tuladhane basa mudhakrcma, kayata guneme c ing ngisor iki: Bapak, punika ivontin tamu. Saja k¡pun priyantun tebih Ana

tamu ? Aturanc lenggch dhisik. Tak salin sadhela.

E, dene kowe, tak arani dhayoh saka ngendi. Inggih, timtunipun dam&l kaget panjSnenganipun bapak se­ kalian. Tiyang kula, boten ngaturi serat rumiyin. Ya, ora dadi apa. IVVs benere padha tilik-tinilik, kar&ben luwih supeket. Kasinggihan makaten bapak. Estunipun kula malah nyuwun pangapuntSn, dene botkn kerep sou-an. Sampun 8 taun antawisipun kula boten sowan bapak tuu’in ibu, kadadosanipun ngantos kula bot£n tepang kaliyan putra-putra sadaye. (Ki Padmasusastra, S£rat Urapsari). B.

dhapukam ng

UK AR A.

Tembung pangiket (Banjure). Eivadene KN. a).

Ateges : sanajan mangknno, yaikumanawa dadi bf bu­ kamu g ukara sing buri. Tuladhane : Gunung Sumeru iku satanah' Jawa dhuwur dhewe, ewadene dudu amputampute yen ditandhing karo Mnunt Everest ing India kang dhuwure 8 8 8 0 m saka lumahing sagara. Anggenipun nututuri sampun wongsal-wangsul, bebesen „lambe sctumcng kari sam$rang'\ ewadene pivam-

bakipun meksa talisih ajeg kimproh Itemaivon. h).

Ateges: ananging meksa, yaiku manawa dadi katrangane tembung „sanajan” . Tuladhane : Sanajan handhahu lianthi supata, ewadene dheiveke ora pracaya marang handhahu. Sanajan kowe saguh mbayar wragade tetamba wong sing ketabrak motorpitmu, ewadene sanak-sadulure wong iku ¡sih ora padha nrimakake.

21.

Ewa samono N = ewa samantin K, nunggal surasa karo : ewa­ dene. Ana/ie pambarSp wis tampa bagean warisan akeh dhewe, ewa samono meksa durung narimcC. Padamelan kula dereng rampung, ewa samanten nianawi dipun-dhawuhi ndherek inggih sendika.

22.

Ewa mangkono N = ewa makaten K, padha karo : ewa sa­ mono. Uripe si Suta kena diarani wis makmur jibar-jibur mubra-mubru blabur madu, ewa mangkono dheweke isih taberi nyambut-gawe. Sanajan sambutanipun ingkang rumtyin dereng dipunsauri, ewa makaten pun Naya sampun purun nembung badhe nyambut malih dhateng kula.

23.

Suprandene N = suprandosipun K, ateges : sanajan mang­ kono. Umure Paklik wis luw ih saka 60 taun, suprandene isih kuwat mlaku dharal 15 km. Piyambakipun sampun wongsal-wangsui dhawah anggenipun numpak motorpit, suprandosipun taksih purun ngebut kemawon. C.

PARAMASASTRA.

Ater-ater anuswara. 1.

Anuswara, tPg^se : aksara irung, cacahe ana 4, yaiku : n. m. ng, ny. Ater-ater anuswara iku ater-ater „ c " siggg aksara irung. yaiku : an, am, ang, any.

147

2.

3.

an +

tulis “ nulis.

ang + gambar = nggambar.

am +

waca= maca.

any + silih

Ater-ater „an” kanggo ngatSr-ateri tembung kang apurwa : n,
+ /jcna/i

+ i = nanahi.

cn

+ dulu

= ndulu.

cn

+ dhodhog

= ndhodkog.

an

+ titik

= n itik.

5.

= mantuni. = mungu

= m'cii. = nusul.

am + boiong= mbolong. am + pikul = mikul.

= ngintip.

ang + gawa = nggawa.

ang + esuk

= ngesuk.

ang + wonten + i = ngwonteni.

ang + obor + i = ngobori.

ang + ngungun + i = ngunguni.

ang + undhuh = ngundhuh.

ang + liw£t

=

ngliwet.

ang + rusak

ang + ytyit

=

ngyiyit.

= ngrusak.

Ater-ater „a n y” kanggo ngater-ateri tembung apurwa : c, s. ny. any + copot = nyopot. any + cakot = nyakot. = nyuwun. any + nyunyuk + i = nyunyuki.

Tembung apurwa „ c ” yen wanda candhake uga mawa ,,c ”, diater-ateri „an”, dene yen wanda candhake dudu „ c ” di­ atur-ateri „a n y”. an + cucuk = nucuk an + cucup = nucup. = nyuwil.

any + cabut

= nyabut.

Tembung apurwa „ s ” yen wanda candhake uga mawa „ s ”, diater-ateri „a ”, dene yen wanda candhake dudu „ s ” diaterateri „any”. an + sisih = nisih. an + susuh = nusuh. any + silih = nyilih.

148

an + cicil

an + susui

ang + intip

any + cuwil 7.

= njala.

an + jala

Ater-ater „ang” kanggo ngater-ngaten tembung apurwa : vokai, r , k, g, w, ng, 1, y. ang + aso = ngaso. ang +• kokop= ngokop.

any + suwun 6.

an + thuthuk = nuthuk.

Ater-ater „a m ” kanggo ngat§r-ateri tembung kang apurwa : m, u>, b, p. am + mantun * i am + wungu

4.

= nyilih.

any ■+ saut

= nyaut.

8.

Ana tembung apurwa „ s ” sing wandane candhake dudu „ s " kang lumrah diater-ateri ,,an” utawa „a n y”, yaiku tembung : suwun, simbah. an + suwun = nuwun. Kayata ing timbung : nuwun sewu, nuwun wiyosipun. any + suwun = nyuwun. Kayata : nyuwun pangapuntin, nyuwun priksa. an + sembah = nembah ( + atir-ater : pa + pan am ban g : an = panembahan ). Any + simbah = nyembah. Kayata ing u kara : matui kaliyan nyimbah. (Candhake kasebut ing bab 15). D.

KASUSASTRAN Tembung plutan.

1.

2.

Pluta = rangkep. Dipluta = dirangkip, tumrap wandane tem­ bung. Maksude : dirangkep wandane, wanda 2 didadekake 1, didadekake sawanda. Tembung plutan = tembung kang ana wandane loro kang dirangkep, didadekake sawanda, kayata : w£ruh dadi : wruh. Pinara, dadi : pinra. Sinarawedi, dadi : sinrawedi, Isp. Sing lumrah dipluta iku wanda loro kang wandane ngar€p awasana vokal lan wandane buri apurwa : ,,r, l, y ”utawa „ w ”. Tuladhane : Murih, dadi : mrih. Telulikur, dadi: tlulikur. Kiyat, dadi :

3.

4.

kyat.

Suwanten, dadi

: swanten.

Manawa wandane buri apurwa saliyane „r, ¡, y, w ”, kayata kang apurwa „m, t, k, p ”, sanajan ya kena dipluta karo wan­ da sangarepe kang awasana vokal, dadine wanda plutan sajak angel diucapake, kayata : Semangkeyan, dadi : smangkeyan. Sakarepmu, dadi

:

skarepmu.

Ketambuhan, dadi

:

ktambuhan.

Saprongkal, dadi

: sprongkal.

Anane tembung plutan iku nggampangake pangarange t£m-

149

bang. Manawa wong ngarang témbang mrangguli ana gatrane témbang kang kakehan guru-wilangane, bisa ngélong wandane gatra iku sarana mlutc wanda loro didadekake sau'anda. 5.

Tembung plutan iku kfrép tinému ana ing sajrone cakupan témbang, kayata ing sajrone caképan témbang Kinanthi ing ngisor iki :

I.

Bcskarc diirasa surup, ginantyan wimbcning sasi, sédhénge tanggai ping sapta, manda prcbane marncni, sénén jroning padhichuhan, sonya sabawaning janmi.

II.

Upama kalane dalu, ana karna kang tumiling, kaya mung myarsa na rasan, piwéimg kang milangoni, eh rara ing benjcng enjang, ing wayah banguning raivi.

III.

Sun mendra arsa anggcru, mring saivah si Randhakuning, sira rara rératénga, sathithik kinarya ngirim, nora kudu salah endah, nanging susulna pribadi.

6

Kapriye beda-bedane tembung plutan, tembung sandi lan tembung wancahan ? Tembung plutan iku témbung siji kang ana wandane loro kang dirangkép didadekake sawanda. Témbung sandi iku rérangkene témbung loro kang banjur suda gunggunging wandane. Témbung wancahan iku tembung siji kang diélong wandane.

T.

Témbung plutan liya-liyane kayata : Pra Dres Swarga Sri

Kras Swiwi Drana Sinrang

Kwaos Swidak Srét Cwiri

**

150

Srana Kwalon Swasa Pinrang

Wlas Dicwowo Gumrit Kluban.

BAB 15.

TAUN WUNTU LAN TAUN WASTU.

Taun wastu iku taun céndhak, umure 354 dina. Taun wuntu iku taun dawa, umure 355 dina. Umure sasi Sura, iMulud, Jumadilawal, Réjéb, Pasa lan Dulkangidah nelungpuluh dina. Sapar, Bakdamulud, Jumadilakir, Ruwah, Savval lan Bésar umure nyangalikur dina. Sataun gunggunge 354 dina. Iki taun wastu, tégése taun céndhak. Yen tiba taun wuntu, umure sasi Bésar 30 dina, sataun banjur dadi 355 di­ na. Sajrone sawindu (8 taun) ana taune wuntu 3, yaiku taun Ehe, Je lan Jimakir, lan taun wastu 5, yaiku : Alip, Jimawai, Dai, Belan Wawu. Sababe nganggo dianakake taun wuntu ana warna loro, ya­ iku : I. Manawa sawindu (8 taun) kabeh taun wastu, umure 354 dina x 8 = 2832 dina. Mangka sing diarani kurup, kayata kurup Salasangiyah (Asapon), tanggale 1 Sura taun Alip kudu ajeg tiba dina Slasa Pon. Nanging yen sawindu 2832 dina, tanggai 1 Su­ ra taun Alip candhake ora tiba Slasa Pon, képéksa mundur 3 dina tiba dina Sétu Kliwon. Petungan dina kang dirangképi pasaran, kayata diwiwiti saka Slasa Pon tékan Sénen Paing diarani sélapan dina, umure 35 dina. Dadi supaya tanggale 1 Sura taun Alip ajég tiba dina Slasa Pon, cacahe dina sabén 1 windu kudu ceplés dipara 35. Manawa 1 windu umur 2832 dina, ora ceplés dipara 35, bisane ceplés kudu didadekake 2835 dina sarana diwuwuhi 3 dina. Awit saka iku sabén 1 windu dianakake taun wuntu 3, yaiku taun Ehe, Je lan Jimakir. II.

Sasi Jawa pangetunge awéwaton lakune rémbulan ngubéngi bumi. Lakune rémbulan ngubéngi bumi suwene 29 dina 12 jam 44 ménit 9 sékon. Manawa iku dianggép 1 sasi, sajrone 1 windu lakune rémbulan ngubéngi bumi = (29 dina + 12 jam + 44 ménit + 9 sékon) x 12 x 8 = 2834 dina 22 jam 38 ménit 24 sékon. Supaya nyédhaki cacah iku (sawindu kapetung taun wastu ana 2832 dina) kudu diwuwuhi 3 dina sarana di-

151

anakake taun wuntu 3 (Ehe, Je, Jimakir). (Almanak Waspada 1954 diringkés).

A. KAWRUH BASA. (I.

Négisi témbung).

1.

Taun wastu = taun c§ndhak, kosok-baline taun wuntu = taun dawa. Taun wastu Jawa 354 dina, taun wastu Masehi 365 dina. Taun wuntu Jawa 355 dina, taun wuntu Masehi 366 dina. Taun wuntu Jawa ing Ehe, Je, Jimakir. Taun wuntu Masehi, manawa angkane taun ceplés dipara 4, nanging ora cepl&s dipara 400.

2.

Nélungpuluh = siji-sijine 30. Sapuluh N = sadasa K = sajinah. Puluh-puluh = kapriye maneh, képéksa kudu nrima lah wong .... Puluh kotangisana iya ora bakal urip maneh = sanajan kotangisana.

3.

Nyangalikur = siji-sijine 29. Bolongan hawa sésanga (ing angganing manungsa) : bolongan irung 2, cangkém 1, kuping 2, mripat 2, planjingan ipawadonanl 1 lan dubur 1.

4.

Diarani Mulud, amarga maulid Nabi Muhammad s.a.w. (wiyosane N. Muhammad s.a.w.) ing sasi Rabmgulawal. Muludan = slamétan ing sasi Mulud (pinuju tanggai wiyosane N. Muhammad s.a.w., yaiku 12 Rabingulawal).

5.

Sasi kang jénénge rangkép s Sura = Muharam, Rabingulawal = Mulud, Ruwah = Saban, Pasa = Raraélan, Dulkangidah = S§la, Apit. Besar = Dulkaji, Dulldjah. Bakdamulud = Rabingulakir.

6.

Bakdamulud = sawise Mulud, lébar Mulud, maksude : sawise u tawa salébare N. Muhammad miyos. Sabakdane = sawise, salébare. Bakdan = riyaya lébaran, maksude : riyaya salé bare Pasa. Alip = 1 arañe taun Jawa kang wiwitan, 2 arane aksara Arab kang wiwitan. Ora ngréti Alip bengkong = ora bisa maca lan ora bisa nulis (aksara Arab).

7.

8.

152

Pasaran = 1 dina kang cacahe ana lima (kang uga diarani Pancawara), yaiku : Pon, Wage, Kliwon, Légi, Paing; 2 dina

ing pasar mbénéri rame; 3 dolanan dol-tinuku. Pasar malém = karamean nganggo tontonan lsp ing wayah béngi. 9.

10. 11.

12.

Araning dina wama-wama, kayata : Pancawara, dina kang cacahe 5 (wara = dina), yaiku : Palguna, Céméngan, Kasih, Ma­ nís, J€nar (Pon, Wage, Kliwon, Légi, Paing). Sadwara. dina kang cacahe"6, yaiku : Tungle, Aryang, Warukung, Paningron, L'was. Mawulu (ing jaman saiki diarani paringkélan). Saptawara, dina kang cacahe 7, yaiku : Soma, Anggara, Buda, Réspati, Sukra, Tumpak, Dite (Sénen, Slasa. Rébo, Kémis. Jémuwah, Sétu, Ngahad). Asthawara dina kang cacahe 8, ya­ iku - Sri, Indra, Guru, Yama, Lodra, Brama, Kala, Uma (uga diarani dina Kadewan). Sangawara, dina kang cacahe 9, yaiku : Dangu, Jagur, Gigis, Kerangan, Nohan, Wogan, Tulus, Wurung, Dadi (uga diarani dina Padangon). t Sélapan dina = 35 dina. Disélapake = dislémpitake ing. Sélapsélip = katon ana sing suméla (sumlémpit). Ceplés = trép bangét tumrap péparan, ora ana turahane (Indo­ nesia : habis dibagi). Kosok-baline „malcng" (Indonesia : ti­ dak habis dibagi). Awéwaton = mawa waton, mawa pathokan, mawa paugéran. Aja mung waton ngucap = anggér ngucap.

II.

Dasanama.

1.

Endah = peni, raras, raras-rum, alép (halép), résmi, réspati,

2.

listya. Emas = kancana, rukma, rukmi, kanaka, suwama, jéne.

3.

Éndhas = sirah, murda, ulu (hulu), utamangga. képala, mustalca, kumba, mudangkara.

4.

Anggone = dénnya, denira, dera, olehe, anggonira.

5.

Gada 3 bindi, lori (gada cilik), dhéndha, lohita. (Gadane Bhima aran Lohitamukha, ing padhalangan sinébut : gada Rujakpolo).

6.

Galak = rodra (lodra), krura, kruraya, darpa, darpaya, wiroda, pragalba, rota.

7.

Gandhewa = langkap, laras, busur, danu (danuh).

153

III.

Basa wrêdha-krama.

1.

Wredha = tuwa, kosok-baline : mudha = nom. Basa ivredhakrama iku basa krama gun£me wong tuwa piarang wong nom, utawa guneme dhedhuwuran marang andhahane.

2.

Basa wredhakrama iku tembung-tembunge krama kabeh, nanging ora ngramakake ater-ater lan panambang, kajaba aterater „dak, feo” lan panambang „ku, mu". Oranganggo kramainggil tumrap madyamapurusa (wong II). L'tamapurusa (wong I) : kitlc. At£r-ater „dak” dadi : kuIa, panambang „ku” dadi : kula. Madyamapurusa (wong II) : sampeyan. AWr-ato „k o ” dadi : sampeyan, panambang „m u " dadi : sampeyan. Ater-atir „ d i” lan panambang „e, ok e” ora dikramakake.

Tuladhane basa ivredhc-krama ndglenga guneme a ing ngisor iki. (Guneme b basa mudha-krama). a. Pinten lelangane kapal kalih punika ? b.

Kula nun, kawan bPlah, dereng persen tuwin wragading lampah.

a.

Dados botcn kirang kawan atus r£sike ?

b.

Manawi.

a

Punapa mulus,boten wonten ciiine ?

b.

Ingkang satunggal mulus, satunggalipun ciri suduk.

a.

Inggih punapa jangkgp kawan kaki ?

b.

Namung kirang saedim.

a.

Punapa sampun kenging ditumpaki ?

b.

Kados dereng, awit ringasipun taksih ketingal. (Ki Padmasusastra. Urapsari). B.

DHAPUKANING UKARA.

Tembung pongiket (.Boniure). 24.

154

Andekna, cndekne, andekpunc, tegese : sanajan mangkono, e wadene,... me ksa.... Kancamu si Muksin k£nc diparibasckake „ora ganja ora

unus ”, andekna (andekne, andekpuna) angkuhe ora jamak. (Ora ganja ora unus = ora darbe kaluwihan, tanpa pepethingan babar-pisan). 25.

Mangka, kang kapratelakake ing ngarep ora salaras karo kang kasebut ing buri (Ing basa pacalathon kerep owah dadi : kang mangka, mangkakna, mangkane). Manawa bocah iku nganti ketaton, mangka wong-tuwane ora trima, kowe mesthi diukum. H'e lah, aku ketiban awu angel, didakwa njupuk dhuivite kancaku: lah mangka aku wdruh bae ora. (Ketiban awu anget = kina ing pandakwa).

26.

Ananging, ing basa pacalathon : nanging. a).

Nggandheng gatraning ukara kang ngemu surasa kosokbalen, nanging ora kosok-balen blejed. Iya bener kebo iku gedhe, ananging kuru bcnget, mulane regane murah. Wanita punika rupinipuri pancen boten ayu, ana­ nging luw&s. Lepen ing pareden punika limrahipun alit, nanging ilinipun santer. Kula inggih dipun-ulemi, nanging namung ijeman kemawon, tanpa serat ulem. (Ijgman K = ijoan N = na­ mung sarana lesan kemawon).

b).

Kanggo nglairake rasaning ati kang sulaya karo kang wis kasebut. Pun Suta anggenipun dipun-kunjara boten jalaran nindakaken kadurjanan, ananging amargi saking kiranging wewekanipun, numpak molorpit nabrak lare ngantos pejah.

Penget. 1.

Tembung pangiket „ananging” ora kena dienggo ing ukara kang kosok-balen blejed. Dadi ukara ing ngisor iki ora b£n#r. Gombloh iku ora pinter, ananging bodho. Anake ora akeh, nanging sathithik. Omahku saka kutha ora adoh, ananging sedhak. (Pinter karo bodho, akeh karo sathithik,

155

adoh karo cedhak, iku kosok-balen blejed). 2.

Trape „ananging” ing ukara ngisor iki uga ora bener, ora perlu nganggo tembung pangiket „ananging”. Celeng iku ora diingu ing wong, ananging padha manggon ing alas.

Panganggone tembung „ananging” sing misthi benere iku manawa tembung ,.ananging” kena disalini : eivcdene, ewa samono, parandene utawa suprandene, Ananging ya ora sabensab@n kena disalini tembung iku salah-siji. Tuladhane : » a). Sing kena disalini : ewadene, eioa samono, parandene utawa suprandene: Sinjang punika sae sangat, ananging reginipun boten awis. b).

Sing kena disalini tembung iku salah-siji: Pun Gatipancen inggih bodho sanget „ananging manahipun saklangkung jujur. (Candhake kasebut ing bab 16).

C.

PARAMASASTRA.

Ater-ater anusu'ara (Banjure). 9.

Ater-ater anuswara kang akeh-akeh kanggo ngater-ateri tem­ bung lingga, nanging ana uga tembung lingga-andhahan kang diater-ateri anuswara. Tuladhane : an am ang any

10.

+ + + +

tarbuka pakoleh piguna sapasar

(tar (pa (pi |sa

buka) = oleh) + i = guna) + ake = pasar) + i =

narbuka. makolehi. migunakake. nyapasari.

Aksara purwaning lingga iku sumambunge karo ater-ater anuswara trape ana wama telu, yaiku : a).

Luluh dadi siji karo sesigeging ater-ater, yaiku manawa purwaning lingga aksara : vokal, c, k, t, n, w, p, ny, m, th, ng. Tuladhane :

s,

ang + c ku any + corek

156

+ + + +

= ngaku. = nyorek.

frubur = ngubur. fandhing = nandhing. /zakal + i = nakali. suwun = nyuwun. wadung = madung. pondhong = mondhong. nyunyuk + i = nyunyuki. mari + ake = marekake. ffruthuk = nuthuk. ngungun + i = ngunguni.

ang an an any am am any am an ang b).

c).

Muni bareng karo sesigeging ater-atere. yaiku yen linggane apurwa : r, l, y. ang + rabi = ngrabi. ang + /abuh = nglabuh. ang + yiyit = ngyiyit. ang + ¡uru = ngluru. Isih pisah karo sesigeging ater-at6re, mung unine bae dibarengake, yen purwane lingga aksara : d, dh, j, g, b. an an an an ang am

ndingkik. ndhungkar. njawil. ndilat. nggondhol. mbandhos.

+ dingkik + dAungkar + jawil

+ cfilat + ^ondhol + bandhos

11. Araning rimbage. a).

At6r-at£r anuswara + lingga (lingga-andhahan) dhuk kriyawantah, kayata : an an any am ang

b).

+ + + + +

tutup tarbuka silih bolong rabi

= = ^ = =

tan-

nutup. narbuka. nyilih. mbolong. ngrabi.

Ater-ater anuswara + lingga (lingga-andhahan) + ake = tanduk kekriya. an am

+ titip + polah

+ ake + ake

= nitipake. = molahake.

157

ang + kemul + ake any + sapu + ake c).

= ngemulake. = nyapokake.

Ater-ater anuswara + lingga (lingga-andhahan) + i (yen linggane awasan a konsonan) utawa : an + i (yen linggane awasana vokal) = tanduk ikrtya. ■+ i = nugeli. an + tugel + an + i = nukoni. an + tuku + i = mbabadi. am + babad + an + i = mbironi. am + biru ang ang any any

+ + + +

kukuh kintu sapasar sangu

+ + + +

= ngukuhi. i an + i = ngintoni. — nyapasari. i an + i = nyangoni. (Candhake kas£but ing bab 16).

D.

KASUSASTRAN.

Tembung mawo aksara lira-liru. Akeh tembung Jawa kang mawa aksara lira-liru, kayata : 1.

r lira-liru karo l, kayata : nrih, rare, ruruh, riris, ruyung, raras, parara-rara = lirih, lare, luruh, liris luyung, laras, palara-lara.

2.

r lira-liru karo dh, kayata : ratu, rf-men, rimit (ateges : alus, lembut), rihin, ron-ron, rara = dhatu. dhemen, dhemit, dhihin, rondhon, dhara.

3.

w lira-liru karo h, kayata : dhuwur, suwun (sinuwun), dhuwung = dhuhur, suhun (sinuhung), dhubung.

4.

io lira-liru karo b, kayata : wulan, wniri, wola-waJi, w§ngi, wungkus, wungkuk, wae, walik, wanting, wftning, w&ngis = bulan (rembulan), buri, bola-bali, bengi, bungkus, bungkuk, bae, balik, banting, bening, bengis.

5.

k lira-liru karo t, kayata : pek, jarik, c§r^k, corek = pet, jarit, ceret, coret.

6.

k lira-liru karo g, kayata : kedhana-kedhini, kanthet, k§ndhaga, kebayak = ggdhana-g^dhini, gantbet, ggndhaga, gebayak.

7.

c lira-liru karo j, kayata : ciwel, camboran, c§ndhela, cengge retnong = jiwel, jamboran, jendhela, jenggeretnong.

158

Kajaba saka iku prfilu disumurupi ana tgmbung-t£mbung Ja­ wa kang : 1. Aksarane kgna liniru dununge, kayata : dheleg-dh§l§g, jubel, ywa, copot, ngebad-ebadi = ledhgg-ledheg, bujel, wya, pocot, ngedab-edabi. 2.

Mawa w utawa tanpa w, kayata : udhar, ungkal, uninga. ira­ ma, utah, udhu, rata, luku, rana, randha, lanjar, lulang, lahar, rangka, ragil, ragad = wudhar, wungkal, wuninga, wirama, wutah, wudhu, wrata, wluku, wrana, warandha, walanjar Iwulanjar), walulang, walahar, warangka, wragil (wuragil), waragad (wragad).

3.

Mawa utawa tanpa ya (ing wanda wekasan), kayata : widigda, gora, pura, siswa, gita, darpa = widigdaya, goraya, puraya, siswaya, gitaya, darpaya.

4.

Mawa utawa tanpa ka (ing wanda wgkasan), kayata : atma, sewa, purwa = atmaka, sewaka, purwaka.

5.

Mawa utawa tanpa ke (ing purwaning tembung), kayata : tumbar, dhele, dhondhong, dhawung, bayak = ketumbar, kedhe?le, k§dhondhong, kedhawung, kebayak.

6.

Mawa panjingan w utawa y, kayata : matswa, swuh, unggwan, mwang = matsya, syuh, unggyan, myang. Telung wanda didadekake rong wanda, kayata : pambarep, tembako, lembayung, pambajeng, t§mb§lek = mbarep, mbako, mbayung, mbajeng, mbfilek.

7.

8.

Mawa h utawa ora (ing wandane wekasan), kayata : rura (rusak), caksu (mripat), sula (tumbak), luru (tiba), danu (gandhewa) = rurah, caksuh, sulah, luruh, danuh.

9.

Tembung camboran kinira lingga, kayata Gasa = (t§mba) ga + (reja) sa. Gasa (tembaga karo rejasa) iku bahan kang digawe gamglan. Gasa, disusuli aksara irung dadi : gangsa. T§ngange = tengah + ing + we = tengah-tengahe dina, tengah-tengahe awan. Srengenge = sang + hyang + we (dina) = sang dewaning dina (dewaning awan). Kebombang = kebo + abang. Iki salugune wangsalan, ba-

159

tangane : sapi. (Kebo abang iku maksude sapi, karSpe : ka­ piran, ora ana kang tgtulung u tawa mbiyantu pagawpaneV

BAB

1. 2. 3. 4.

16.

M ASK UMAMBANG.

Géréng-géréng / / Gathutkaca / sru anangis 4 // 4 /4 = 12 i. sambate / mlas — arsa 3 /3 = 6a. luhnya / marawayan / mili 2 / 4 / 2 = 8 L gung tinameng / astanira. 4/4 = 8a.

Daringakan mulat nganan mulat ngiri, ngulati arinya, hang wus kélém jroning warih, sakédhap-kédhap Guritna. Gogoh-gogoh tanapi slulup ing warih, sarwi gung udrasa, sésambatira ngréñntih, dhuh-dhuh adhuh ariningwang. Dhuh Bimanyu baya sira aneng ngéndi, lamun tan kapanggya, kadi paran so Iah mami, iba dukane njéng paman. Kaya paran duk mau dene wak mami, téka banjur nyabrang, aneng téngahing bénawi, wékasane manggyc tiwas. Adhuh dewa dhuh bathara kadi pundi, baba tuiungcna, panggihéne ari mami, Bimanyu keröm ing tirta. (Sérat Abimanyukerém — M. Sukir).

A. I.

KAWRUH BASA. Négési témbung.

Gathutkaca = Kacanagara, Guritna, Arya Tetuka, nagarane ing Pringgadani, bapakne asma Wrekudara, ibune asma Arimbi, garwane asma Dewi Pregiwa (putrane Arjuna miyos saka Dewi Manuhara ing padhepokan Andongsumawi utawa Andongcinawi). Sru (tembung plutan saka : s§ru) = 1 sora. 2 banget. Kalpa sru semune kanaka putung = lambangpraja jamane Sunan Mangkurat T^galarum, amarga saka w§ngise Sunan iku akeh andfil-andeling praja kang diprajaya. Kalpa = jaman. Sru = s§r5ng, bengis. Sgmune = prasemone. pralambange, pralampitane. Kanaka = kuku, pralambange para and§l-and§ling pra­ ja kang ora cocog karo tindake Sunan iku. Putung = tugel.

161

maksude ing pralambang : mati. 3.

Marawayan = mili, ndlewer, gumantung rawe-rawe.

4.

Gung (wancahane : anggung, manggung) tinameng astanira = tansan ditadhahi asta. Anggung karuna = tansah nangis. Mang­ gung dadi lakon = tansah ngalami lelakon ora képenak. Tinameng = ditamengi, dialing-alingi (ditadhahi) ing tameng. Tameng (Indonesia : perisai) = piranti diénggo nadhahi (nangkis) ti baning gégamane mungsuh.

5.

Daringakan = pandirangan, lingak-iinguk ndulu kiwa-tengén.

6.

Warih = banyu. Trahing andana warih = turune wong kang danane lumintu kaya ilining banyu, yaiku turune satriya. Dadi tembung „andana warih” = danane kaya ilining banyu, tansah lumintu ora ana pgdhote, maksude : gédhe (akeh) da­ nane (ganjarane). Sawéneh ahli basa nérangake yen ,,andana warih” saka pamore tembung ,,andanaoa + ari” = kasinungan watak utawa sésipatan kaya mung&uhe danawa yaiku satriya. (Danawa = b uta. Ari = mungsuh). Ana uga tembung „ari” kang atégés. dina, adhi.

7.

Tanapi (atanapi) = lan, sarta, lan maneh, apa dene.

8.

Gung udrasa (anggung udrasa, manggung maca udrasa) = tan­ sah nangis.

9.

Ngrérintih = (sésambat) ndrémimil ngasih-asih sajak mémélas bangét. Yen „ngrérépa'1 = njéialuk apa-apa (barang) kanthi ngasih-asih.

10.

Anmngwang = ari mami, ariningong, ariningsun, adhiku. Ari = adhi, dina, mungsuh. Ari-ari KN = truntunan Ki. Kakang kawah adhi ari-ari = banyu kawah dianggép kakangne jabangbayi, ari-ari diangg§p adhine, sabab métune banyu kawah sa­ ka guwagarba luwih dhisik tinimbang jabangbayi, nanging mé­ tune ari-ari luwih kari.

11.

Baya = 1 témbung pangungun (la gek), 2 jinise bajul, 3 bébaya, pakewuh. Sabaya pati = rukun nganti tumékane mati pisan. Uripku tansah kébaya-baya = tansah kétula-tula kétali = tansah ngalami ora kapenak. Pnngga-baya = témbung saroja (pringga = baya, bebaya). Jagabaya = pulisi desa (tégése :

162

kang wajib njaga bebaya). 12.

Lamun tan kapanggya = manawa ora k§temu.

13.

Nyabrang = ngambah (liwat) ing banyu (kali, sagara lsp). Tanah sabrang = tanah sajabane tanah Jawa (keletan sagara). Nagara sabrang = nagara manca (kang karo nagara kene ke­ letan sagara). Pangeran Sabrang-lor = Pati Unus (Ratu D§mak II). Godhong sabrang = godhong lombok.

14.

Benawi K = bengawan N. Dene tembung „benawa” (banawa) tegese : prau N = baita K.

15.

Tiwas = 1 ngalami cilaka, 2 mati. Ketiwasan = nandhang kacilakan, nemahi sangsara. Tiwas tuwas = tanpa guna kangelane, kangelan kang tanpa tanja. Tiwas kebeneran = ora oleh gawe nanging malah kebenaran {ndadekake lan begjane). Sing sapa uwas, tiwas = sing sapa was-sumelang atine (kuwatir}, ci­ laka.

16.

Bathara = sesebutane dewa. Asoca bathara = tegese lugu : amripat kaya mripate dewa, maksude : waskitha. Nata binathara = Ratu kang kinurmatan kaya dewa (Indonesia : Raja yang didewa-dewakan).

17.

Babo = (tembung pangungun) 1 Dhuh, 2 mratelakake yen saguh, wani lsp (mirib tembung Inggris O.K., pamacane : oukei).

i

II.

Dasanama.

1.

Warih = tirta, udaka, ranu, we, her, tuban, jala.

2.

Kadi = kadya, lir, pendah, lir-pendah, anglir, pindha, kaya. kados.

3.

Anggung (manggung) = sanityasa. tansah, tan an^op, ora pegat, ora pedhot.

4.

Kadi paran = kadi pundi, kaya paran, kapriye, kadospundi.

5.

Kawlas-asih = kawlas-arsa, kawlas-ayun, m^m^las, mfeakake.

6.

Kalah = kasor (kasoran), kandhah, kandhih, kandhap, kelindhih, ketitih, kawon.

7.

Kang N (ingkang K) = sing, nikang, nikanang, kanan g, rikanang, ponang.

163

III.

Basa kramantara.

Kramcntara = krama + antara. Basa kramantara = basa krama antarane mudha-krama karo wredha-krama, uga diarani basa krama lugu. Basa kramantara iku basane wong tuwa marang wong nom utawa dh^dhuwuran marang andhahane. Tenabung-tembunge krama kabeh, ater-at£r lan panambang uga dikramakake, ora kecampuran timbung krama-inggil tumrap madyamapurusa (wong II). Utamapurusa (wong I) : kula, ater-at€r „dak” lan pa­ nambang „ku” dadi : kula. Madyamapurusa (wong II) : sampeyan, ater-atfr ,,ko” lan panambang ,,mu” dadi : sampeyan. Ater-ater „di” d ad i: d;pun. panambang ,,e” dadi : ipun, panambang „ake” dadi : ak€n. Tuladha : guneme a basa kramantara, guneme b basa mudha-krama. Dhateng kula punika manaui pun adhi suka, kula nedhc nyambut gadhahan sampeyan gangsa klenengan Kagem ing damel punapa teha kadingaren maiui mundhut klenengan. Anu, keng mbakyu nyetauni putu, k€maruk sampuh lungse saweg gadhah putu sepunika. Ingkang kapundhut slendro punapa pelog ? Kaiih pisan kemau'on, mangke yen namung salah-satunggal mlndhak damel cuuvning tamu. Kula sumangga kemawon. (Ki Padmasusastra, Serat L'rapsari).

B. DHAPUKANING U KARA. Tembung pangiket (Banjure). Sabab KN, kanggo murwakam ukara kang mratelakake sababing prakara ing unen-unen ngarepe. Pun Dhadhap kathah sanget mitranipun, sabab piyambakipurt wa tak pun sae, ambek welasan lan enthengan tetu-

i

¡ung

Gatraning ukara kang ngarep lumrah dipurwakani tem­ bung „ mulane ” N, milanipun K. Nlulane sedulur lanang wajib dib&kteni, sabab mmonghc gigentining bapa, manawa bapa wis tinggal-donya Milanipun piyambakipun dipun-tundhung dening b&nderanipun, sabab watakipun climut. 28.

Awit KN, tfgese : sing dadi uwiting prakara, panganggone padha karo „sabab” . Dhat£ng kula ing sekolahan radi kasep, awit banipun nglebet pit kula njSblug, kepiksa nembelakgn rumiyin.

29. Amarga N = amargi K. Asale saka „marga" N (margi K), t£gese : dalan, ngSmu surasa : kang dadi dedalane prakara. dene kanggone padha karo : sabab, awit. Si Kumpra, punggawa nagara kang uripe ,,mewah ” kae, dipocot, amarga korupsi dhuwit nagara. Pun Subyakti sampun 2 minggu mondhok ing griya sakit Panti Rapih Yogyakarta, amargi sakit typhus. 30.

Jalaran KN, ngemu surasa : apa-apa kang njalari, dadi yen kanggo tembung pangikSt pancene kudu : a.ialaran, teg&e : mawa jalaran, nanging ater-atere „ o ” lumrahe dibuwang. Panganggone padha karo : sabab, mratelakake dhadhakaning prakara. W^t5ng kula sakit, jalaran kala wau kekathahen anggen kula nedha samb&l.

31. Sarehne N = sarehning K, asale saka : reh dene (reh dening), surasane padha karo : awit dene (awit dening), sabab dene (sabab dening), trape ana ing purwakane gatraning ukara kang ngarep, mratelakake sababe kang kasdbut ing buri. Sarehne utangmu sing dhisik durung kosauri, aku k£peksa ora bisc ngutangi maneh. Sarehning m€ndhung, wSkdalipun nyarekeken layon dipun-ajingakin 1 jam. 32.

Mulc, mulane N = mila, milanipun, pramila K. Tgmbung ,,mula” salugune ateges : oyod, wiwitan. Dadine tembung pangikSt „mulane” ngemu surasa : kang iku, kanggo b€bukane ukara (gatra) kang ngarSp, utawa bgbukane ukara su­

165

sulan (gatra kang buri). Wondene tembung „kang iku ” mung kanggo ing bebukane ukara susulan (gatra buri). Mulane kowe dckkon mrene dhewe, arep dakkandhani prakara wadi. Saiki wis meh mangsane ujian wekasan, mulane sinaua singm£mp§ng. Mengko sore aku ora bisa tika ing omahe paklikmu; kang iku minangka w£ioakiiku, mGngko sore kowe mranaa. „ Pramila” lumrahe mung tinfrnu ing cakgpan tSmbang, kayata ing cakepane timbang G€dhe Pamularsih ing ngisor iki (Laku 15 pSdhotan 7 - 8 laras slendro pathet manyura). Kagunan karawitan, padhalangan lawan beksa satuhu lamun pelag, nuting raras myang irama PRAMILA pra marsudi, wya kemba ing siyang - rctri yen temen pangudinya, maweh sukaning wardaya. Candhake kasSbut ing bab 17). C.

PARAMASASTRA.

Rimbag tanduk (Ater-ater anuswara, banjure). I.

Tanduk * tindak, yen disaroja dadi : tindak-tanduk. Nandukcke pakarti (panggawe) = nindakake pakarti (pang­ gawe).

1.

Ukara : Satrtya

2. 3.

/

njemparing rcseksa.

Dhalang

/

nyaritakake Gathutkaca.

Babon

/

ndhekfmi kuthuk.

Ukara t£lu iku jSjgre siji-sijine : satriya, dhalang, babon. Wasesane : njemparing ras£ksa, nyaritakake Gathutkaca, ndh§k#mi kuthuk. Luguning wasesane : njemparing,

nyaritakake, ndhe-

kemi. Kabeh j&jSre ukara 1 5lu iku padha „ nandukake ” pakarti Inindakake panggawe). Sarehne ,J£jere nandukake” pakarti, luguning wasesane

166

yaiku : njemparing, nyaritakake, ndh&kemi, diarani rimbag tanduk. Njemparing, rimbag tanduk kriyawantah Nyaritakake, rimbag tanduk kekriya. Ndh&kemi, rimbag tanduk ikriya. Kapriye teg&se : kriyawantah, kekriya, ikriya ? Kriyawantah = kriya (tembung kang mratelakake pakarti, Indonesia •- kata körja) sing wantah utawa sing lugu, maksude : sing tanpa panambang. Kekriya = kriya sing mawa panambang „ fee”, cekakane „ ake Ikriya = kriya sing mawa panambang II.

Ing ukara 3 ing dhuwur iku tembung : rasSksa, Gothutkaca, kuthuk, dadi katranganing wasesa kang nandhang utawa sing „di/es’’utawa ditamani pakartj dening j&jer. Sarehne nandhang utawa „diles'\ katranganing wasesa : raseksa, Gathutkaca, ku­ thuk, diarani „ lesan”. Wondene luguning wasesa : nj§mparing, nyaritakake, ndh&kemi, diarani : kriya tanduk mawa lesan (Indonesia : kata kerja transitif), Inggris : active transi­ tive).

III.

Ora kabeh kriya tanduk mawa lesan, akeh uga kriya tanduk tanpa lesan (Indonesia : katakerja intransitif, Inggris : active intransitive), kayata : Umar / Ula /

ngadeg. nlosor.

Adhiku / ngulet. Macan / nggero.

Manuk / Babon /

ngoceh ngdndhog

Ngadeg, nlosor, ngulet, ngg&ro, ngoceh, ngSndhog, iku kriya tanduk tanpa lesan. Dadi tumbling kriya tanduk ana warna loro, yaiku : kri­ ya tanduk mawa lesan (active transitive) lan kriya tanduk tanpa lesan (active intransitive). IV.

Ora kabeh tembung mawa ater-at§r anuswara kalebu t&nbung kriya (kriya tanduk), akeh uga kang kalebu tembung kahanan, kayata :

1.

Ratane nggeger sapi = kaya geger sapi (Ing tengah dhuwur, pinggir kiwa-tengan endhek).

167

2. 3. 4. 5. 6.

Tulisan Jawa iku kudu ngetumbar = kaya ketumbar (Sajak rada bunder-bunder). Tukua salak sing m€dhi = sing kahanane kaya wedhi (S5mu mempur). Tatune lagi ngabuh-abuhi = kahanane lagi nedh&nge abuh. Ukaramu ora njawani = kahanane ora kaya tatanamng ukara Jawa. Watake siPnyana pancen mriyayeni = kahanane kaya priyayi, memper priyayi. (Banjure kas§but ana ing bab 17). D.

KASUSASTRAN.

Tembang Alaskumambang. 1.

Tembang Maskumambang kalebu tfmbang Macapat, dadi awgwaton guru-gatra, guru-wilangan lan guru-lagu. Bab warna-wamane tSmbang Macapat ndelenga bab 4 peran gan D. Wondene sababe diarani tembang Macapat bakal diterangake ana ing M$metri basa Jawi jilid 11.

2.

Tembang Maskumambang saben 1 pada ana 4 gatra, guruwi langan lan guru-lagune mangkene : 12 i, 6 a, 8 i, 8 a.

3.

P§dhotane gatra kang isi 6 wanda : 4 - 2, utawa 2 - 4, utawa 3 -3 Gatra kang isi 8 wanda : 4 - 4, utawa : 3 - 3 • 2, utawa : 3-2-3. Gatra kang isi 12 wanda, luwih dhisik kapedhot 4. Sisane yaiku 8 wanda kapedhot miturut wewaton pamedhote gatra kang isi 8 wanda. Dadi pamedhote gatra kang isi 12 wanda mangkene : 4 / / 4 - 4, utawa : 4 / / 3 - 3 - 2, utawa : 4//3-2-3.

4.

Tembang Maskumambang awatak : susah, nalangsa. Mathuke dienggo medharake carita kang isi rasa-pangrasa : prihatin, sedhih, ngenes, ngeres, nggreges, nggresah, utawa nalangsa keranta-ranta.

5.

Sasmita ne tembang Maskumambang, kayata sarana tembung: kambang (kumambang), kentir, maskentir, timbul (ing warih).

168

Araning lagune tembang Maskumambang, kayata : Maskumambang Rencasih, Maskumambang Mangkubumen, Mas­ kumambang Buminatan.

BAB

17.

PITUTUR LL’HUR.

Jarwan saka kitab suci ,,Dhammapada

1.

Samubarang kang kita alami iku wohe pikiran kita, dumadi saka pikiran kita. Manawa wong micara utawa turaindak kanthi ancas ala, tartamtu bakal ngalami panandhang ora kapenak, pépindhane kaya rodhane pedhati kang ngambah tepake sapi sing nggered pédhati iku. Kosok-baline yen wong micara utawa tumindak kanthi pikiran suci, tartamtu bakal ngalami urip bégja (Indonesia : berbahagia), ngibarate kaya wéwayangane wong kang ora tau pisah karo wonge.

2.

„Dheweke (wong iku) ngalahake aku, nglarani aku, ngrayah barang darbekku” . Manungsa kang kasinungan pikiran kaya mangkono, tar­ tamtu tansah ndarbeni rasa géthing m arang liyan. Dene ma­ nungsa sing sepi ing pikiran kaya mangkono, sirna pangigitigite marang liyan.

3.

llungsuh ora bisa sininggahan sarana térus mémungsuhan. Mungsuh mung bisa disinggahi kanthi tindak-tanduk kang sarwa bfcik. Mangkono sanyatane.

4.

Wong iku ana kang ora ngelingi yen urip ana ing donya iku ora langgéng. Wong-wong kang padha eling marang bab iku, lumrahe padha ngemohi régéjégan lan pasulayan.

5.

Angin bisa agawe rungkading wit kang oyode ora séntosa. Mangkono pépindhane Mara, bisa njirét manungsa kanguripe nggedhekake kasenéngan, ora bisa ngéndhalem hawa-napsu, ngangah-angah marang pangan, késed lan ringkih atine.

6.

Angin ora bisa agawe jugruging gunung watu. Mangkono pepindhane Mara, ora bakal bisa njirét manungsa kang pikirane ora kélet ing kasénéngan, sing bisa mépér pépenginan, mangane prasaja, gedhe kapracayane marang Buddha-DharmaSangha.

170

A. I.

KAWRUH BASA.

NSgisi tembung. 1.

Samubarang N = samukawis K = sakabehe barang. barang apa bae. Ora barang-barang = ora nandhang apa-apa (Ora lara, ora tatu Isp). lah kok ndadak nggawa oleh-oleh barang (Tem­ bung „barang” ing ukara iku mung kang»o mbang£take „oleh oleh” ). Mbebarang = lunga mrana-mrana ngupaya panguripan sarana ngebarake kapinterane. M barang amuk = soroh amuk, ngamuk. (Tembung „mbarang, soroh” mung kanggo rerengganing basa). Mbebarang wirang (wirang mbebarang) = ngandhak-ngandhakake kuwirangane dhewe.

2.

Micara = 1 tembung kriya : gineman, 2 tembung watak : wasis guneman.

3.

Tartam tu = mesthi

4.

Panandhang = apa-apa kang disandhang (Indonesia : pen­ deritaan). Nandhang = nemahi lelakon kang ora kapenak. Nandhang sangsara = nemahi urip cilaka (kitula-tula ketali). Nandhang dosa = nglakoni panggawe dosa. Saabot-abotanea sing nyawang isih luwih abot sing nandhang,sanajan sing ndulu wis ngarani abot, isih luwih abot wong kang ketaman.

o.

Ancas = niyating ati, enering sedya.

6.

Pedhati = jinise grobag.

7.

Ngambah = ngliwati ing. Diambah .= diliwati, dienggo dalan. Ambah-ambah = ungsum akeh lelara nular (Yen ungsum akeh pepati dening lelara nular diarani pageblug).

8.

Begja = urip ngalami kabegjan, ngalami lelakon kang maremake ati. Begja kemayangan = begja banget.

9.

Ngibarate = pepindhane. Dingibaratake = dipgpindhakake kaya dene. Ibarat = pepindhan ngemu surasa piwulang Isp.

10.

Wewayangan = ayang-ayangan. Widi marang wayangane dhewe = ngandhut kuwatir. amarga rumangsa kaluputan tumindak ora becik. Wayang-wuyungan = ora karuwan polahe de­ ning bingung atine (pikirane). Araning wayan g : Wayang beber = mori digambari wayang dipitongtonake sarana dibeber, yen wis rampung banjur

171

digulung maneh. Wayang gêdhog = wayang kang nyaritakake lélakone Panji Asmarabangun [Raden Putra) karo garwane asma Candrakirana (Sêkartaji). Wayang golek = wayang awujud golek (saka kayu raine methok) nyaritakake Wong Agung Menak (Jayengrana), Umarmaya lsp. Wayang klithik (wayang krucil) = wayang saka kayu awujud gepeng (raine miring), nyaritakake Prabu Kenya, Damarwulan, Menakjingga lsp. Wayang kulit (wayang purwa) = wayang walulang kang nyritakake lelakon kang babone saka layan g Ramayana lan Mahabharata. Wayang suluh = wayang kang anane ing jaman kamardikan, nyaritakake sêjarah Indonesia. Wayang potehi = wayang golek nyaritakake lëlakon ing nagara Cina. 11.

Ngrayah = njarah, lumrah disaroja dadi : njarah-rayah = ngrêbut.

12.

Kasinungan = 1 kadunungan, 2 diwenehi. Asung = menehi. Sinung = diwenehi.

13.

Gêthing = sêngit. kosok-baline trêsna.

14.

Manungsa = janma, jalma, lumrah disaroja dadi : jalma-manungsa. Kamanungsan = 1 sêsipatan kahanane manungsa, 2 konangan (kawruhan) ing manungsa. Ora duwe kamanungsan = ora darbe rasa gêlêm tetulung, ora darbe wêlas lsp (Indo­ nesia : tidak berperi kemanusiaan).

15.

Sirna = ilang babar-pisan, lêbur. Sirna marga layu = mati.

16.

Ngigit-igit = muring bangèt sarta ngincim-incim nêdya namakake piwalês.

17.

Tan kêna sininggahan = ora kèna disingkiri. Disinggahake = 1 disingkirake, 2 disimpêni.

18.

Tindak-tanduk = patrap, solah-tingkah, tingkah-laku.

19.

Sarwa bêcik = bêcik ing sakabehe. Ala katara, becik kêtitik = ala apa becik bakal katon.

20.

Sanyatane = sayêktine, sajatine. Ka*unyatan = prakara kang nyata lan luhur bangèt (tumrap ngelmu kasampurnan).

21.

Langgêng = lès tan ora owah-gingsir. Jaman kalanggêngan = jaman ing sawise mati (yaiku jaman ing akerat, ing dèlahan).

22.

Rêgêjêgan = padha pépadon rame, amarga sulaya panémune lsp.

172

23.

Pasulayan = congkrah, crah, padudon (Indonesia : perse­ lisihan).

24.

Mara = (tembung aran) iblis kang gawene nggodha manungsa ajak-ajak laku ala lsp (miturut kapracayan agama Buddha).

25.

Wit rungkad = dhungkar, sol, rubuh saoyode pisan.

26.

Ngendhaleni hawa-napsu = nyegah, meper, nyandhet hawanapsu.

27.

Ngangah-angah m arang pangan = kumudu-kudu tansah memangan sing sarwa akeh.

28.

Gunung jugrug = rubuh, ambruk. Kejugrugan gunung = kerubuhan gunung = ngalami kasusahan gfdhe. Kejugrugan gu­ nung menyan = kejugrugan gunung ke m ban e = nemu kabegjan g£dhe. Ngontragake gunung = wong asor (ringkih) bisa ngalahake wong gedhe (sentosa). Srigunung = yen disawang saka kadohan katon becik (ayu, bagus) nanging yen dic§dhaki katon ala. (Kosok-baline sntaman, sripante). Dieletana sagaragunung sap pitu = yen wis pinesthi jodho, sanajan adoh, mesthi bakal ketemu, Ketepan ngrangsang gunung = darbe panggayuh kang ora majad, nglengkara bisane kal^ksanan.

29.

Kelet = lengket, lumrah disaroja : kelet-lengket = krak£t bang£t.

30.

Prasaja = lumrah (Indonesia : sederhana). Diprasajam = diblakani.

31.

Gedhe kapracayane marang : Buddha — Dharma — Sangha. Buddha = Sang Buddha Gautama, Sang Siddharta. Dharma = 1 wewarah, angger-angger (hukum), 2 kuwajiban luhur, panggawe utama, 3 pitutur luhur. Nanging ing carita dhuwur iku „dharma*’ maksude : piwulange Sang Buddha Gautama. Sangha = organisasi, pakumpulan, pasamuwan (Indo­ nesia : majelis), ana warna loro, yaiku :

I.

Bikku sangha = pasamu wan/m aj elis para bikku lumrah. Bikku (basa Pali) = Biksu (basa Sangsekerta) = Wiku (basa Jawa).

II.

Aryyasangha = pasamuwan/majelis para siswane Sang Buddha Gautama kang wis suci.

173

Ing carita dhuwur iku tembung aryyasangha.

..sangha” maksude :

Penget. 1.

Dhammapada = arane salah-sijine kitab suci agama Buddha. Dhamma (basa Pali) = dharma (basa Sangsekerta), t§g£se : angger-angg€r (hukum), kasunyatan, agama, prana tan, kuwajiban mulya. Pada = didalan, rekadaya. Dhammapada = dedalan suci tumrap kuwajiban mulya, dedalane kasunyatan luhur.

2.

Bakune kitab suci agama Buddha yaiku kang diarani Tri­ pitaka. T&nbung „Tripitaka” salugune ateges : kranjang warm telu, yaiku kang diarani :

I.

Winayapitaka (Winaya, Indonesia : tata-tertib).

H.

Suttapitaka. Sutta (basa Pali) = Suttra (basa Sangs£k§rta) = piwulang. Cacahe Suttapitaka akeh banget.

III.

Abhidhammapitaka. Abhi = luhui. Dhamma (basa Pali) = dharma (basa Sangsekerta) = kasunyatan. Abhidhamma = piwulang kasunyatan luhur. II.

Dcsanamc.

1.

Gedhe = ageng, agung, gora, goraya, dhakah (tumrap wit, woh).

2.

Gend era = dwaja, l@layu, dludag. umbul-umbul, panji, rontek, tunggui.

3.

Geni = agni, api, bahni, dahana, brama, pawaka, latu.

4.

Gludhug = grah (gSrah), guruh, guntui, gumita, kgtug.

5.

Gulu = tenggak, jangga, lungayan.

6.

Godhong = ron, rondhon, patra, dhaon.

7.

Yen = yan, manawa, manawi, bilih, lamun, kalamun.

8-

Kadhaton = karaton, kadhatun, kadhatwan, kadhatyan, pura, puiaya, puii, dhatulaya.

9.

Kaya = kadi, kadya, lir, pendah, lir-pendah, anglir, yayah, pindha, kados.

174

10.

Kabeh = sadarum, kapwa, saman ta, sakeh, sakweh, sanggya, sagung, salir, salwir, sakalir.

UI.

Basa krama - inggii

Basa krama-inggil iku pamore tembung-tembung krama, tembung-tembung krama-inggil tumrap madyamapurusa (wong II) lan tembung-tembung krama-adhap tumrap utamapurusa (wong I). Utamapurusa (wong I) : kawula, abdidal&n kawula, cdalem. Madyamapurusa (wong II) : panjinengan dalem, utawa kacekak ; nandal€m. Sampeyan dalSm mung tumrap panjen&igane Ratu. At£r-at§r ,,dakM dadi : kawula, adaiSm, utawa „kula” bae. Ater-ater ,,ko” dadi : panjenengan dal£m, utawa : sampeyan dalim tumrap panj<*n£ngane Ratu. Ater-ater ,,di” dadi : dipun. Panambang „k u” dadi : kawula, utawa : kula, utawa : abdidalem kawula (adalem), nanging tembung aran ing sangarepe tem­ bung iku mawa panambang : ipun. Tuladhane : Bojoku N = bojo kula K = bojonipun adalem (bojonipun abdidalem kawula). Panambang „m u” dadi: dalem. Panambang „e ” dadi : ipun. Panambang „ake” dadi : aken. Basa krama-inggil iku guneme priyayi cHik marang priyayi gedhe, utawa wong cilik marang wong luhur, utawa priyayi nom ma­ rang priyayi sCpuh. Tuladha basa krama-inggil, kayata gun§me „ b ” ing ngisor iki : a. b. a. b. a. b. a.

Lo, Den B eiM a ju a kene bae Den Bei ! i\uwun inggih, sindika. Mbok kolinggihi lampite. mester iku anySs. Yen wong ora (kulina) tahan linggih ing anySs sok banjur masuk-angin. Nuwun inggih. Lawas olehmu ora mrene, dhek kalangan dina R ibo kae kowe takrasani karo si Alandangjaplak. Kula nun inggih. \'anging abdidalem kawula rumaos gila sak€dhik. Gela apa ?

175

b.

a. b. a. b.

Kula nun dipun-rumiyini ing atur dhateng abdidaiem pun kakang Mandangjaplak. yen abdidaiem kula badhe nyaosi pisungsung sawung abenan. Iya Den Bei, aku dikcndhani. Dados atur kula punika sampun cSmplang. Mangsa, padha bae. Sarehning sampun ivontSn unjukipun abdidalim pun kakang Mandangjaplak, dados abdidalim kula namung munjuk ngaping kaliki kados unjukipun pun kakang punika kemawon, nanging murih radi s$dh$pipun unjuk kawula, kula ngunjukakin pisungsung malih awami lantaran kajeng timaha sSmbur wedalcn pakawisan kula p iya m bak; sanajan boten pantes kagem dening tanpa rerenggan sesotya, nanging punika tapak tangan kula piyambak, prasasat sembah kula boten oncat wonten ing csta dalem salami-la minip un. (Ki Padmasusastra, Serat tatacara). B.

DHAPUKANING UKARA.

Tembung pangiket (Banjure). 33. Supaya N = supados K, rr.ratelakake panjangka utawa pamurih, tCgese nunggal surasa karo : karSben N = kajingipun K (asale saka tembung : karepe). Adhimu boncengna sipedamotor bae, supaya ora kasep tekane ing sekolahan. Lakumu mitua ing dalan sidhatan, enggal ti­ kan.

kareben

34.

176

Yen Kn, ngemu surasa ubaya. kanggone ing ukara ana wama telu, yaiku : a). Ateges „ upama ”, kayata : Yen aku wis duwe omah dhewe, koive kina melu aku. b). Kanggo murwakani ukara katrangan kang kasebut ing buri, ngemu surasa „kandhcne”, kayata : Suwignya wis kandha marang wong-tuwane, yen adhine ora munggah klas. c). Ateges „mungguhing”, kayata : Yen cku ora mangkono, lah yen kowe kapriye ?

35. Bilih K, nggmu surasa ubaya, kayata : Bilih kleres boten kagim saha kSpareng, kula badhe nyuwun ngampil kagunganipun andha-panganten. 36. Manawa N = manawi K, nunggal surasa karo : yen, kayata : Manawa katranganku kurang cetha, nyuwuna priksa marang pak Guru. Manawi nedha punapc-punapa boten dipun-leksanani, adhi kula lafeng npngis. 37.

AnggSr KN = janji KN, uga ng€mu surasa ubaya Koive ora bakal didukani, angg^r ora laku slingkuh. Wong urip iku ora bakal kedngkrangan. janji sr£gip ing gawe lan gemL

38.

Tembung pangik£t kang gegayutan karo wektu, yaiku : a). Dhek N = kala K, kayata : Dhek kowe dadi panganten kae, aku pinuju ¡era ¡an mondhok ana ing RSU. Kala kula taksih alit, asring dipun-gendhong dening bulik. b). Nalika Kn, kayata : Kathah tiyang ngangge sruual goni, nalika Indonesia dipun-jajah Jepang. c).

d).

e). 39.

Rikala KN, tSg&e : ing w5ktu, kayata : Rikala panjenengan rcwuh ngriki ingkang rumiyin. kula taksih dados Guru Sikolah Guru, dereng pensiun. Bareng N = saring K. Bareng panjaluke utis dilSksanani, adhiku ora tau ngamuk maneh. Sareng sampun dandos lan sarapan, kula lajeng mang­ kat sekolah. Samangsa KN, kayata : Samangsa kakangmu mulik, konin nusul aku.

Tgmbung-t^mbung liyane sing sok sinilih dadi tSmbung pangik6t, kayata : a). Lab&t KN, nunggal surasa karo : amarga saka, jalaran saka, kagawa saka. Labet saking mudha-punggungipun, piyambakipun gampil sanget dipun-blithuk.

171

Ambak (ambakne, ambakna) N = ambakipun K, nunggal surasa karo : sanajcn. Ambakna durung tau sekolah, yen mung nulis aksaro Jawa bae, iuioih pintir pak Dama tinimbang karo kowe. Wong N = tiyang K, nunggal surasa karo : 1 aivit 2 ingatase. Kula boten purun nglintoni reginipun kaca punika, tiyang kula bot£n rumaos mecahaken. Wong cdhimu lagi bae mentas mening ncngis, lah kok wis kobSbedc mcneh. C.

PARAMASASTRA.

TSgise tanduk kriyauantah. 1

Dadi kan& kasrt>ut ing linggane, kayata : ngawula, ngabdi, ^kaw an, nyantri, mandhe lsp.

2

i k a n g kas?but ing linggane, kayata . madung. mancing, mfenthung, natah, ngecubung, nj&iu, ^ fu , ngala, manah, ngebur lsp.

3 ’

(n&BH&P) *can8 kasgbut ing linggane, kayata : ngembah, mbapa, ngadhi lsp.

4

\lart£~on (nd^dunung} kang kas§Dut ing linggane, kayata :

5

m o n ^ o k ’ 11(13P2^1' mojok lsp. ^can^ kasebut ing linggane, kayata : ngulon, ngiwa,

6

m in #“"’ manglsor k PG a u *can^ *tas^^ut ^ 8 linggane, kayata : njangan, nyamb&L, nusul1, manggang, nggule lsp.

7

\

t e

n

kssSbut ing linggane, kayata : mbayar, nya-

d h o ^ n«ran«sumlsP&

M e n kang kac§tha ing tembunge wisesana, kayata : nyu* uh (»yumbang, munjung, ngganjar, ngirim lsp.

9

\’jar<&’ a£ H2PI* * ^ 8 kasebut ing linggane, kayata : ngalah, niba. m^^su>mt*odho lsp.

10

Njarff’

kang kasebut ing tembunge bawa

kay**® : ngeli’ ngatut bP178

,,ka” ,

11.

Njcrag nggawe kahcnan kaya kang kas ébut ing linggane. kayata : ngrusak, mée ah, nyigar, nggémpal, numpes, ngrémuk, nglébur. mutih lsp.

12.

Siji-sijine (kehe, dawane, pandumane, regañe utawa bobote) kaya kang kasebut ing linggane, kayata : niji, nélu, nyatus, ngrong ewu, nyuwidak rupiyah, nyalawe metér lsp.

13. Nanduktike (ndadekake tembung kriya-tanduk), kayata : ngiñs, nyilih, ndamu, ngambu, nyérot, nyebul, ngobong, maca, négor lsp. 14. Kaya (mempér) kang kasébut ing linggane, kayata : ngetumbar. ngéri, mbathok mangkuréb, nggigér sapi lsp. Ana tembung tanduk kriyawantah kang ora kalébu ing pathokan 14 wama ing dhuwur iku salah-siji, kayata : rnarung (mbukak warungI, ngéndhog (métu éndhogel, nélung dina, mitung dina, m atan gpulu h dina, nyatus dina, méndhak, nyewu dina, tegése '• nyédhékahi (nylaméti wong mati) mbénéri télung dinane, pitung dinane, patangpuluh dinane, satus dinane, péndhak wulane (sataune) sewu, dinane. Tuladha carane négési No. 1 tékan No. 14 mangkene : 1 Ngawula = dadi kawula 2 IVadung = nganggo wadung, migunakake wadung. 3 Ngratu = nyébut Ratu, nganggép Ratu. 4 Mojok = manggon ing pojok, adédunung ing pojok. 6 Mangisor = ngénér ngisor. 6 Manggang = gawe panggang. 7 Ngrangsum = menehi rangsum. 8 Ngirim = menehi kiriman. 9 Ngalali = njarag kalah, api-api kalah. 10 Ngeli = njarag keli, api-api keli, séngaja keli. 11 Numpés = njarag nggawe tumpés. 12 Nyalawe meter = siji-sijine salawe metér. 13 Ngiris = nandukake tembung lingga : iris. 14 Mbathok mangkuréb = kayabathok mangkuréb.

D. KASUSASTRAN. Kerata basa. Kerata = 1 Pind, péthek; tegése témbung miturut pepiridaning wandane. 2 Gréma, tukang mbeburu kewan alas. Dikerata * ditégési miturut pépiridaning wandane utawa kécape, sarana digothak-gathukake lan diothak-athik murih ma-

179

thuke. Kerata basa = basa utawa tembung kang dikerata, yaiku ditegfesi sarana kapirid saka wanda-wandane tembung iku, diothakathik bisane mathuk, digothak-gathukake rnanut sunduk-prayogane. Tuladhane : Wedang = gawe kadang. Sing sapa kapengin daibe kadang akeh, yen ana wong t6ka ing omahe kudu rila nyuguh wedang. Nanging, nfgesi t£mbung sarana dikerata mangkono iku ora bener. LUPUT, sabab ora nganggo wgwaton kawruh basa. Pancen ya LUPUT tem£nan yen „u"edang” ditegesi : gawe ka­ dang. Wondene tggese sing b§ner mangkene : wedang = we (sing wis) di-dang = banyu (sing wis) digodhog. Tuladha liyane kayata tembung „denawa" ditegesi : NGEDEN HAWA kang maksude nguja hawa-napsu (ngumbar karaurkan), iku uga ora bener. Benere, tembung „danawa ” tegese : raseksa tedhak-turune Dewi D ANU, salaras karo tegese tembung : ditya tedhak-turune Dewi Di ti, aditya tedhak-turune Dewi Aditi, Pan­ dawa tedhake (putrane) Pandu. (Dewi Danu, Dewi Diti, Dewi Aditi iku garwane Maharsi Kasyapa, kasebut ing Mahabharata). Kerata basa iku kalebu bangsane tembung blenderan utawa plesedan, mung difmggo lelucon bae. Ana ing pasrawungan, akeh wong kang sok ngucapake kerata basa, kanggo nggumy§kake gunem supaya gay£ng. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

180

Panunggalane t£mbung-t£mbiing kang sok dikerata, kayata : Tepas = titip napas. Tarub = ditata supaya katon murub (asri). Tayub = ditata supaya katon guyub. Guru = digugu lan ditiru. Tuwa = nggnteni m£tune nyawa. Prawan = yen pgpara (dolan, sanja, lungan) kudu wayah awan (Mbgbayani yen p£para wayah bengi). Batur = embat-€mbataning tutur (gunem, r6mbug). Garwa = sigaraning nyawa. Januari = hujan sehari-hari. Boeah = mangane kaya kebo, pagaweane ora kecacah. Tirakat = tirahing tfekat.

12. 13. 14. 15.

Sruwal = saru yen uwal. Sékutér = sedhéku bantér. Bapak = bab apa-apa wis pépak (sugih pangalaman). Gusti = bagusing ati (Wong sinébut gusti kudu luhur ing budi). 16. Krikil = kéri ana ing sikil. 17. Tandur = nata karo mundur. 18. Kuping = kaku njépiping. 19. Kupluk = kaku nyerapluk. Caképan témbung kang isi keratc basa, kayata caképane témbang Pangkur ing ngisor iki : Tan mungkur kerata basa, ivakanane krikil kéri neng si­ kil, tandur nata karo mundur, kotang sikut den utang, garwa iku sigarane nyawa tuhu, wanita wani mranata, siti isi buiubékti.

**

181

BAB

18.

BAY1 PLTA K PUSÉR (PUPUTAN).

a. b. a.

Mbok Jaga ! K ula. Koii* sing rada rigen, méngko si bayek rak dipangku para sépuh gonta-gati sawéngi, esu k lagi kena diiuroliake. Ing paturone dokohana srana, liowe rak ivis sumurup adate, ta ? b. Sampun. a. Apa ? b. Gandhi k hacorek ing apu kaistha tiyang, maivi irung. cangkém tuu'in mata, lajéng dipun-gédhong cara bayi, katilémakén ing pascreanipun ingkang wayah, uontén ing íampali kalemekan godhong senthe. Puncpa inggih makatén ? a. Hém, wis kébénéran. b Ambak-ambak kula dereng sumérép tégésipun, amung grubyug tembo piivulanging té tiyang sépuh makatén. a. • Tégése srana mcu mangkene : puputing bayi iku sarap-sawan padha téka, »iré arép ngérah utaiva misesa bayi, ora sumurup küru gandhik. Sganti saivéngi sédyane tanpa dadi, gcndhil; ora pasali kinérah, banjur padha lunga, kapok ora bali-bali. Ora wéruh yen bayine ore ana ing paturon, pinartgku ing icong. A.

KAWRUH BASA.

I. Xégési tembung. 1.

Pupak KN = dhaut Ki = 1 ompong, 2 ganti untu (tumrap bocah cilik). Pupak pusér = pusére wis coplok (tumrap bayi). Dina pupak pusér = dina kaping lima saka dina laire, sabab lumrahe coplokmg pusére bayi iku sawise 5 dina. Dina pupak pusér iku kalébu dina naas (dina sirikan ora kéna diénggo nindakake prakara wigati).

2.

Puput = pantog ing, wis tékan ing pungkasan. Puput yuswa Br = mati. Puput pus§r = pupak pusér, pusére ivis coplok {tu­ mrap bayi). Puputan = slamétan ing nalikane puput pusér.

3.

Rigen = prigél sarta sugih reka. Tégén = kalawan ati mantép.

182

kanthi tlaten (panggah) ora kemba. Mug£n = ]6nak ana ing om ah mungkul nyambut-gawe. Wekel = sr§g£p sarta tumem§n ing gawe. Surti = ngati-ati lan setiti. Nastiti = setiti. 4.

Bayek Bk (basa kagok, dialect) = bayi.

5.

Sarana (dipluta dadi : srana) = apa-apa kang di£nggo lantaran (di§nggo sarat, piranti).

6.

Adate = lumrahe, kaya kang wis tumindak, tatacara kang wis kelumrah wiwit biyen.

7.

Gandhik = watu gilig dienggo nggSrus utawa mipls ing pi­ pisan. Mangsa kawolu mangsane kucing gandhik = kucing jejodhoan. Cilik gandhik = sanajan cilik, nanging isi (kuwat). kosok-baline : g£dhe gombong.

8.

Apu K = gnjet. Yen kanggo gun§man ing wayah b^ngi „tai manuk” , yen kanggo wangsalan .jenang sela” .

9.

Istha = emper, p^tha. Kaistha tiyang = dipun-emper kados tiyang, pinetha tiyang. W reksa kang pinetha jalma Ws = kayu kang kaistha wong = golek.

10.

Mata (mripat) KN = tingal Ki. Mata-d§ruk = bolongan ing klambi kan^jo nganjingake benik. Mata dhuwiten = kang dielingi (dimelik) mung dhuwit bae. Nyolok mata = nglakoni panggawe ala ana ing sangareping liyan. Ngrabekake mata = nyenyawang (nonton) wanita. Panen mata pailan gulu Pr = w£ruh panganan enak pirang-pirang, nanging ora milu ngrasakake (ora diwenehi). N!ata-mata kapen = t£gese lugu : mri­ pat kaling-kalingan, dadi kurang cetha pandulune. (Kapen = ka + ape (ateges : aling-aling) + an = kaling-kalingan). Micakake mata melek = nganggep marang liyan ora ngreti (ora wgruh).

11.

Bayi dipun-gedhong = dipun-ub€d-ub€di sinjang ciyut lsp. G§dhong = 1 om ah apager tembok, 2 jarit lsp kang kanggo ngubgd-ubgdi bayi. Dilebokake ggdhong petfeng = dilebokake ing kunjara. Carita pag§dhongan = caritane dhalang sadurunge ngetokake wayang. G6dhong-menga = ajirajine Kumbakama kang njalari bisa mangan akeh banget.

12.

Kalemekan

13.

Ambak-ambak kula dereng sumer&p tegesipun = saleresipun

godhong

senthe

=

kasemekan,

kalambaran.

183

kemawon, sanyatanipun. 14.

Grubyug tembok Pr = tumut ombyakipun tiyang kathah. Tembo = namanipun baita alit.

15.

Sarap-sawan (tembung saroja), sarap = sawan, araning lelarane bocah cilik.

16.

Sire (sir + e) = ancase, niyate, sedyane, karepe. Darbe sir = duwe niyat arep..., duwe melik. Sasire = sas£n£nge, sakarepe.

17.

N'g£rah (ang + kerah) = nyakot tumrap asu, kucing Isp. Sire arip ngerah lan misesa bayi = ancase arep nvakot lan nyiksa (milara) bayi.

18.

Sedyane tanpa dadi = ora bisa klakon kang dikarepake. Ihtiyare tanpa gawe = rekadayane ora ana paedahe. Bungahe tanpa upama = ora ana kang madhani. Tanpa tandhing = ora ana kang kuwawa nandhingi.

19.

Kapok = ms ora gelem (ora wanil nglakoni maneh. Kapokkawus (tembung saroja) = kapok banget. Kapok lombok = anggone kapok mung sadhela, banjur nglakoni maneh. II.

Dcsanama.

1.

Kewuhan = emeng, kaweken, keron, kewran (Saka Jawakuna : ka + itier + an).

2.

Kangen = oneng, wulangun, kudhandhangan.

3.

Karep = s€dva, karsa, kayun, abipraya, kapti,

4.

Kanca = kanthi, rowang, rewang.

o.

Kasmaran = k§sengsem, mangunkung, brangta, brangti, karungrungan, mangun§ng, kandhuhan brangta, kandhuhan rimang.

6.

Kethek = wre, kapi, juris, wanara, palwaga, rewanda.

7.

Kembang = padma, puspa, puspita, sari, kusuma, sekar.

8.

K§ris = curiga, suduk, katga, dhuwung, dhuhung (cara Ngayoja), wangkingan. III.

parasdya.

TRAPE BASA KRAMA-INGGIL.

Basa krama-inggil iku basane wong cilik (Priyayi cilik) marang

184

bangsa luhur (priyayi luhur). Mangkono uga manawa wong cilik (kaum krama) ngguném utawa ngrasani bangsa luhur (kaum ning­ rat), lumrahe iya nganggo basa krama-inggil, sanajan wong kang diguném utawa sing dirasani ora ana ing sac&dhake. Minangka tuladha, ing ngisor iki kamot layange sawijining Letnan prajurit kraton kasunanan Surakarta konjuk marang Ko­ lonel dhéUnuwurane, miturut andharane Bapak H. Srojo ing Jaya Baya No. 23,'X X IX kaca 29. Mangkene unine : Sérat konjuk ing panjénéngan-dalém (1) Bandara Kolonel Kangjéng Pangeran Ary a -------. Kawula nuwun, abdidalém kawula (2) nyuwun lilah dalém (3) badhe kékesahan dhumaténg ing dhusun Kalégen, prélu sowan ing pasareanipun (4) Kangjéng ramu-dalém (5) panjénéngan-dalém Kangjéng Pangeran Kolonel Harya Purbanagara sckaliyan Gusti Kangjéng Ratu Angger (6) saha para ingkang sumare ingkeng pantés ku¡a sowani (7) ing daganipun (8). Ménggah panyuwun kula lilah dalém (9) wau, kula suuun (10) pangkat kula ing dintén Kémis tanggai kaping 9 wu/an Mu­ haram punika, nyipéng sadalu, ing dinténipun Jémuwah tanggai kaping 10, kula lajéng angétérakén abdidalém bojo kula (11) kékesahan dhumaténg ing Sémarang saha dhaténg ing Blora, préiu tuwi sadherekipun ngiras pantés ngupados ingkang dados usaka saha néntrémaken manah supados inggar (12). Nuwun, ménggah anggen kula wontén ing Sémarang ingkang kula jujug tépangan kula Walandi ingkang nguwasani toko M erék Késtin ñama Tuwan E.C. Van Ijkhout. Wontén ing Blora ingkang kula jujug ing kabupaten, kula angkah namung nyipéng nyadalu, iami-laminipun ngalih dalu, sakécépéngipun ing prélu ingkang kula padosi. Kula nuwun, manawi sampun wontén lilah dalém, kawula nyuwun idi pangestu dalém (13), saha nyuwun tumetesipun tapakasta-dalém(14) tumrap ing sérat unjuk kawula punika, prélu kanggepas (15). Botén

langkung kula nyuwun cumadhong dhawuh-dalém

(16).

185

Konjuk (17) dintén Slcsa tanggai kaping 7 wulan Muharam ing laun Alip, cngkaning warsa (18) 1835. Sembah kawula abdi-dalém pun . (Tapak-astane Letnan sing gawe layang). Tégése témbung-témbung kang mawa angka ing saburine/ ngokone : 1 PanjénÉnganipun (tumrap basa mudha-krama), 2 aku, 3 lilahmu, 4 kubure, 5 bapakmu, 6 Sébutane putra putrine Ratu kang pambarep sawise krama, 7 daktékam, 8 kaprénah ing sikile tumrap kuburan utawa wong turu, kosok-baline : ulon-ulon (kaprtnah ing sirahe). 9 lilahmu, 10 dakjaluk, 11 boj o ku, 12 sénéng atine, 13 pangéstumu, 14 tandha-tanganmu, 15 layang pratandha saka panggédhe mratelakake oleh idin kéna lelangan, kéna nyimpén bédhi] lsp. 16 pakonmu, 17 kahatur, 18 taun.

B. DH APU KAN ING UKARA. Timbung patanya. Kang kalébu témbung patanya utawa témbung pitakon, kayata: 1.

186

Apa N = punapa K (pakécapane : menapa) ■ napa Md.’ a). Kanggo nakokake aran, wong (bangsa), jinis utawa go­ longan. Kayu apa sing arép kotuku ? Kayu jati. Péntil manggfs iku apa arane ? Blibar. Piyambakipun punika tiyang (bangsa) punapa ? Tiyang Amerika. Wong-uiong kae padha pepadon prakara apa ? Prakara utang-kapiutang. Dheweke méndém amarga ngombe apa ? Ngombe minuman kéras. „Kagunan" iku kalébu jinise témbung apa ? Tém­ bung aran. Lémbu punika kagolong kewan punapa ? Kewan nésépi atracak bélch.

b).

Kanggo mangun ukara patanya, nanging ing basa pacalathon tembunge „apa” lumrahe dibuwang. K ow e wis tau manggon ana ing kutha Surabaya ? Adhimu wis bisa gunSman cara inggris ? Sampeyan gadhah rasukan surjan ?

c).

Yen nakokake barang loro, tembung ,,apa” mung diucapake sapisan, tumrap ing arane barang kang kapindho. Sing ora mbangun-turut anake lanang apa anake uiadon, fa ? Sing ndukani kowe bapak apa ibu f Tarkadhang arane barang ora dipratelakake, kayata : Sing arep diwenehake aku jago iki apa iku ? = Sing arep diwenehake aku iki apa iku ? Ingkang panjenengan karsakaken kapal ingkang dhawuk punapa ingkang bopong ? ” Ingkang panjeneng­ an karsakaken ingkang dhawuk punapa ingkang bo­ pong ?

2.

Sapa N = sint¿n K. a). Nakokake wong utawa jenenge wong (bocah). Sapa sing prentah nyambut-gawe gugur-gunung marang kowe ? Pak kamituwa. Sinten asmcnipun mitra panjenengan ing Sura­ baya ? Bapak Sunarto Timur. b).

3.

Kanggo milah bocah (wong) sing dikar&pake karo bocah (wong) liyane, dadi ora mangun ukara patanya. Sapa sing ora duwe SIM ora kena hunggang „ken­ daraan bermotor” ana ing dalan umum. Sinten ingkang boten kiyat miampah dharat 20 km. botin paring ndherek darmawisata dhattng redi Bramc.

Endi N = pundi K. a). Nakokake wujude barang utawa wujude wong. Barang samono kehe iku, endi sing kopiiih ? Wong rong puluh iku, endi sing kowe wis tepung ? Pundi anak sampeyan, kabaripun sampun dhateng ? Pundi dhuwung sampeyan ingkang badhe dipun-sade ?

187

b).

4.

5.

Dienggo milahake barang karo barang liyane, dadi ora mangun u kara patanva. Endi sing wis kadadean ing rega, pisahen ! Sinjang-siniang ing memean punika, pundi ingkang sampun garaig, sampeyan entas lan sampeycn lempit.

Kapriye N (ing basa paoalathon sok dadi : kgpiye, priye, piye) = kadospundi K (ing basa pacalathon : dospundi) = kepripun Md (ing basa pacalathon : pripun), nakokake kahanan, patrap u tawa pratik£l. Kapriye larane wong-tuicomu ? Apa wis akeh sudane ? Kadospundi pamendhetipun susuh-susuh p€ksi lawet ing salibelipun guwa Karcngbolong ? Kapriye carane wong nggindam baya ? Kadospundi pamanggik panjenSngan bab punika ?

N=

K,

:

?

pin t¿n nakokake cacah, kayata Pira anakmu Pira, yen dumunung ing sangarfpe tembung kane mratelakake ukuran, timbangan, dadi : pirang. Pirang km dohe saka Jakarta tikan Surabaya ? Pircng kwintai pametune sawahmu dhek panen wingi ? Pirang rupiyah pangajine emas 1 ons ?

Pira

C.'

PARAMASASTRA.

Tigese tandu k kekriya. 1.

Samakahe (migunakake) kang kas£but ing linggane, kayata : medhangake, numbakake, manahake, nyawatake, mupurake, nyrampangake, m€nthungake Isp.

2. [Mitulungi (makarti tumrap wong liya), kang kac§tha ing tanduke kriyawantah, kayata : mikulake, nggawakake, ngliwetake, ngirisake, ngoncekake Isp. 3. Nggawa kang kacltha ing linggane, kayata : ngidfrake, nglungakake. Isp. 4.

Nggawc kang kacgtha ing tembunge tanduk kriyawantah, ka­ yata : mlayokake, ngidulake, Isp.

5.

188

Nggawa kang kacetha ing tembunge bawa „m a ”, kayata : ngetokake, ngunggahake, ngudhunake, nginggatake Isp.

6. Agawe (njalari) kang kacfttha ing linggane, kayata : ngrusakake, ngrubuhake, mecahake, nggumunake, ngabangake lsp. 7. Agawe (njalari) kang kacetha ing tembunge bawa „ka", ka­ yata : ngfelekake, ngatutake, mencutake lsp. 8. Agawe (njalari) kang kacitha ing tembunge bawa „m o”, ka­ yata : ngambangake, ng§lemake, ngumbulake lsp. 9. Akon kaya kang kacetha ing tembunge tanduk kriyawaptah, kayata : nacarake, nyepuhake, matrekake lsp. 10. Akon kaya kang kacetha ing tembunge tanduk ¡kriya, ka­ yata : nambakake, ndandakake, ndhukunake lsp. 11. Ngarani (ngganggep) kaya kang kac€tha ing tembung lingga, kayata : mb€nerake, mrayogakake, nggorohake, ngedanake, nunggakake wong-tuwa lsp. 12.

Ana panambang „ake” ing tfmbung tanduk kang gunane mung murih tumanduking kriya ing lesane. kayata : Nyaritakake Raden Gathutkaca, nirokake lelewane Dewi Banuwati lsp. Tuladha carane negesi No. 1 tekan No. 11 mangkene : 1 Medhangake = namakake (migunakake pedhang. 2 Mikulake = mitulungi mikul. 3 Ngiderake = nggawa id&r. 4 Mlayokake = nggawa mlayu. 5 Ngetokake = nggawa metu. 6 Ngrusakake = agawe (njalari) rusak. 7 Ngelekake = agawe (njalari) keli. 8 Ngambangake = agawe (njalari) kumambang. 9 Nacarake = akon nacar. 10 Nambakake = akon nambani. 11 Mbenerake = ngarani (nganggep) bener. ,

,

I

D.

U.

KASUSASTRAN.

Tembung entar.

Entcr = 1 silihan, 2 lunga (mentar), kayata ing ukara : Kapareng kawula mentar. Timbung entar = tembung silihan, tembung kang ora kena mung ditegesi ing salugune bae (Indonesia : arti kiasan, Walanda : figuurlijk. Inggris : figurative). Tuladhane kayata : Ati kethul. Tembung „kethul” mathuke ditrapake ing g§gaman kang saka wesi, kayata : pedhang, klewang, arit, bendho, pemes, lading

189

Isp. Ing pangrasa kaya-kaya tembung „kethul” iku dadi d a rb e k e g e g a m a rt. Mulane yen tembung „kethul'' iku ditrapake ing barang saliyane gegaman, kayata ditrapake ing „ati” upamane, banjur dadi tembung silihan utawa tembung entar. Ing pangrasa kaya-kaya ati n y i l i h tembung „kethul'' marang gegaman. Ati kethul, ati kang ora gampang mempan ditamakake ing ka­ wruh utawa ngelmu, Maksude : yen di&nggo mikir utawa nggagas apa-apa, ora bisa ngreti kanthi gampang, satemah wong kang darbe ati kaya mangkono iku banjur dadi b o d k o. T imbung entar iku akeh banget, kayata : Lobok atine = ora gampang muring, sabar. Jembar sagarane = sugih pangapura (Tembung ,,sugih” iki uga entar). 3. Lunyu ilate = guneme mencla-mencle, gunfeme molah-malih. 4. Tipis lambene = sen€ng nyatur wong, dhemgn memisuh. 5. Entheng tangane = cengkiling, dhemen milara. 6. Gedhe Sndhase = angkuh, ambek sumangkeyan. 7. Panggedhe kang landhgp pene = seneng menggti/nglapurake luputing andhahane. 8. Ngatonake siyunge = nuduhake kuwanene utawa panguwasane. 9. Udan tangis = akeh wong kang padha tiangis. 10. Nggedhekake puluk = nengenake pangan, kurang utawa ora ana prihatine. 11. Kilepetan ala = katut milu ala. 12. Nggugah susah = marakake krasa susah maneh. 13. Kawruhe basa Jawa jSmbar = akeh lan njukupi. 14. Manis eseme = eseme ngres^pake, agawe kenyuting ati. 15. Agawe pingg§ting ati = njalari seriking ati. 16. Mbalang liring = ngujiwat, nglirik. 17. Metani luputing liyan = nggoleki lupute wong liya. 18. Mbukak wadi = ngandhakake wadi. 19. Ng§ndhaleni hawa-napsu = nyegah kekarepan ala. 20. Ora katon dhadhane = ora wani adu-arep. 2 1 . Mbuwang tilas = api-api nindakake apa-apa kanggo nutupi 1. 2.

190

panggawe ala kang mentas ditindakake. Ngrabekake sikut = wong lanang njarag senggolan karo wong wadon utawa kosok-baline (wonge wadon kang njarag seng­ golan). 23. TSmbunge p§dh§s bang€t = tembunge agawe s6rik bang#t. 24. Nggilut kawruh =ngudi kawruh kanthi kamempengan. 25. Kanggo cagak lek =kanggo srana supaya bisa betah ra§lek.

22.

**

191

BAß

19.

DEWI WINDRADIDLSABDAKAKE D AD I TUGU DENING KAKU N GE YAIKU RÉSI GOT AMA. /

Pengkur. I.

1.

Sang Pandhita / sru ngandika

4 /4

=

8a.

2.

„Eh Windradi / / /taya paran / sireki 4 / 4 / 3

3.

Téka ménéng / tan sumaur

4 /4

= 8 u.

4.

Pijér-pijér / karuna

4 /3

= 7 a.

5.

médi-wédi / / apa kang / dadi / wadimu ”

=11 L

4 / / 3 / 2 Z 3 =12u. 6. 7.

Kanggariva / maksih / karuna sakécap/ datan / nauri.

3 /2 /3 3/2/3

* 8 a. = 8 i.

II.

Tineter sinélak-sélak, ingkang garwa maksih datan nauri. Sang Pandhita langkung béndu, asru dennya ngandika. ilang kal>eh trésnaije mring garwampun. dadya muwus anupala : ,.£h bécik témén Windradi” .

III.

„Sun takoni kaping liga, ngasokakén mbisu bat tanpa ngling, ménéng-ménéng kaya TUGU” . Sabdaning Wiku tama, pan sakala ingkang garwa dadya T l’GU, kagvat kang putra tétiga, mulat ing ibunireki.

IV.

V.

VI.

Salah rupa TL’GU sela, Rétnanjani asru denira anjrit, myang kang rayi kalihipun, nangis nungkemi pada. He manjam sé­ samo ate mSlas-ayun : „Dhuh lae-lae njeng rama, kamyayane kepati” . ' •• ) „Duka ñora tulus duka. téka ndadak duka anupatani, punapa ta dosanipun, kinarya salah rupa, rupa TUGU dhuh rama ru­ watén gupuh, yan tan arsa mulyakéna, léhéng kula lar. pun adhi” . „Katri pisan péjahana, awet gésang boten sagéd ningali, ing warnane kangjéng ibu” , Kang rama sru ngandika : „Iyaméngko ingsufi niwate ibumu” . TUGU sela gya cinandhak, binuwang marang wiyati.

val. Tumibeng wana Ngaléngka, aneng pereng jurang miring tumawing, maksih rupa TUGU watu, kang putra duk tumingal.

192

ing dukane kang rama ajrih kalangkung, katri sumungk6m bantala, Sang Pandhita ngandikans. VTH.,,Lah ta wis padha menfenga, cintrakane ibunira wus pasthi, karsane Bathara luhung, kinarya lilampahan, dening dewa sinung rupa TVGU watu, besuk ana kang angruwat, marang ibunira kaki” . IX.

Lamun prang g§dhe Ngalfingka, pan kinarya gegamane wre sakti, kineprukaken ing diyu, mulyane ibunira, raulih widadari amor ing swargagung, mulane padha mupusa, yen wus karsane dewadi” . (Arjunasasrabahu II — R. Ng. Sindoesastra). A. I.

1.

KAWRUH BASA. Negesi tembung.

Disabdakake = didadekake apa-apa sarana panguwasaning sabda (tetembungan), kayata : Dewi Windradi disabdakake dadi TUGL' dening kakunge (Resi Gotama), siyunge Bathara Kala dijabut lan disabdakake dadi k&is K A L A S A D H A H de­ ning Bathara Guru. Sabda pandhita-ratu = ngendika . sapisar. (ora dibolan-baleni) lan ditetepi (ditindakake).

2.

Sang = t€mbung panyilah (Indonesia : kata sandang) kang ngemu surasa ngajeni, yen tumrap wong lumrah „si” N = pun K, kayata : si Ali = pun Ali.

3.

Sru = tembung plutan kang wutuhe muni „asru” = 1 s§ru, 2 ser§ng.

4.

Kaya paran = kadi paran = kapriye N = kadospundi K. Ana paran = ana apa. Ana ing paran N = wont£n ing purug K = ana ing panggonan sajrone lelungan. Dadi paran tutuhan = ditutuh dening wong akeh. Keparan tutuh = disrengeni (dicampahi) amarea Hiru tumindake jalaran ora nggugu pituduh b£cik.

5.

Sireki = sandine tembung : sira + iki. Sireku = sira + iku. Sira = Jawa-anyar : kowe, Jawa-kuna : panjenengane (dheweke).

6.

Pijer = 1 tansah, 2 kupu cilik-cilik, 3 jjnise gandarukem dienggo momori patri, 4 pletikan (cuwilan) v,-es i kang digerr» bleng.

193

7.

Tineter = ditakoni wola-wali. Dit£ter ing gawe = dipl^ter ing gawe = dikon nyambutgawe tanpa ngaso. TinSter sinelakselak = ditakoni wola-wali lan dikon mangsuli kanthi rikat. Olehe ngombe keselak = kayadene watuk dadakan, jalaran kang diombe meh ml§bu ing gurung (saka kesusune). Selak mangkat = wis ndungkap (meh wektune) mangkat. Keselak arep mangkat = kesusu arep mangkat.

8.

Bendu = duka. Awya eru yen binfendu = aja s£rik yen didukani.

9.

Asru dennya ngandika = s£r£ng-sora olehe ngandika. Dennya = denira, olehe, anggone.

10.

Muwus anupata (an + supata) = calathu nyupatani N = wicanten nyupaosi. Nyupatani = ngesotake = mujekake supaya kena ing wewelak.

11.

Ngasokake = nganggep.asu (marang wong kang takon, mulane ora gelem mangsuli ??)

12.

Tanpa ngling = tanpa kandha, ora calathu. Tan pangling = ora iali marang rupane.

13.

Kagyat = karrjpita. kaget. k§jot Ki Bk.

14.

Ibunireki = ibunira + iki. Ibunireku = ibunira + iku.

15.

Salah rupa = malih dadi wewujudan ala, kayata dadi raseksa, kewan, barang kang nggegilani lsp. Salah kaprah = salah (lu­ put) nanging wis k§liunrah, banjur diar.ggfcp benfcr; kayata tembung ,,nggodhog wedang” iku salah, nanging wis k
16.

17.

Salah ton = salah deleng, liru pandulune. Salah tam p a = kliru tampa, kliru pangrftine. Udan salah m angsa = udan kang ora mbeneri ing mangsa udan. Salah-siji = salah-siki = siji ing antarane kang ana. R§tnanjani = sandine tembung : Retna + Anjani = Dewi Anjani.'

18.

Kang rayi = 1 adhine (adhimu), 2 rabimu (bojomu).

19.

Nungkemi pada = (an + sungkem + i) = ngraup pada, ngraup sikil pratandha ngajeni banget. Sadpada = kewan asikil 6, kayata : kombarrg, tawon lsp.

194

20.

Dhuh lae = tembung pangungun (tembung sabawa) mratelakake pisambat dening sedhih.

21.

Kaniyaya = atindak siya-siya, atindak saw§nang-wenang (milara lsp).

22.

Kapati (kepati-pati) N = kepatos K = banget-banget. Turu kepati N = tilem kepatos K = turu pules, turu kapenak banget tanpa nglilir-nglilir. K£pati amarsudi = bang6t pangudine. Patining tanggai (patine sasi iki) = entek-€ntekane tangtale sasi iki.

23.

Duka tan tulus duka = duka ora ngemungake duka thok, ora mung mligi duka bae. Tulus kang sarwa tinandur = lestari (dadi) kabeh kang ditandur (tanpa sambekala).

24.

Kinarya = kinardi, ginawe, kanggo, minangka. Sawah 1 karya = sawah 1 jung = sawah 2 kikil = sawah 4 bau, watara 28.000 m2

25.

Gupuh = enggal. Olehe methukake dhayoh kanthi gupuh = kanthi gita lan semu kesusu.

26.

Ibu ruwaten den gupuh = ibu luwarane saka wewujudan salah-rupa kanthi enggal. A nak on tan a-anting liunrah diruwat = anak 1 diluwarake saka b5ban dan p€p§sthening dewa sarana slametan lsp. (lumrahe nganggo ditanggapake wayang lakon Amurwakala). Ula kang lumdbu ing om ah iku ruwatin = patenana.

27.

Yen tan arsa mulyakna = manawi boten karsa mulihak§n kados waunipun (Maluyakena, saka lingga : waluya, asale saka Jawa-kuna : ivaluy, tegese : bali).* Dimulyakake = 1 diluhurake, diaji-aji; 2 digawe sarwa kecukupan lan sen§ng uripe (Di­ mulyakake, saka lingga : mulya, Indonesia : mulia).

28.

Katri = kat§lu. Wilangan 1 tfekan 10 ing tembung Kawi (saka basa Sangsfckerta) : eka, dwi, tri, catur, panca, sad, sapta, astha, nawa, dasa.

29.

Awet = 1 ora enggal entek, 2 ora enggal rusak (bisa tahan lawas).

30.

Duk tumingal = nalika ndulu, nalika sumurup. Duk sandhing g§ni Bs = priya kumpul karo wanita adhakane tumindak murang susila. Duk = 1 tapasing aren, 2 nalika.

195

31.

Pereng jurang = papan kang mayat ing pinggir jurang. Ju­ rang = ledhokan jero antarane gunung. Uripe kejurang-jurang = tansah ngmu cilaka. Jurang grawah ora mili Bs = katone loma, nanging satemfetie cethil.

32.

Cintraka = cilaka. sangsara, susah.

33.

Jurang miring tumawing = jurang miring mbambing (ndhoyong mayat). Atawing asta = astane dijebebehake ing sadhuwure mripat supaya c§tha panyawange.

34.

Ng^ndikaris = sandine : ngandika + aris (alon lan manis). Nungkul aris = nungkul (t£luk) tanpa ginitik ing p&rang.

35.

Bathara luhung (linuhung) = dewa linuwih (pinunjul). Kagunan adi-luhung = kagunan kang mahyakake kaendahan, kayata : kasusastran, tembang, joged, karawitan lsp.

36.

Sinung (sung + s£s£lan : in) = diwenehi. Kasinungan = 1 pinaringan, 2 kadunungan.

27.

Kaki = anak angger, pany£but marang wong lanang kaprgnah nom kang ditr§snani, kayata panygbute Kresna marang satriya Pringgadani : Kaki Prabu Gathutkaca. Simbah lanang wis kaki-kaki = wis tuwa bangdt. Kaki among nini among = l§l^mbut lanang-wadon kang rum§ksa bayi.

38. 39.

Sakti (sekti) = darbe kaluwihan kang ngungkuli kodrat. Lamun (kalamun) = yen, manawa.

40.

Dik€prukake = dithuthukake ing sirah lsp (tumrap barang atoc).

II. Dcsanama. 1.

Resi = pandhita, wiku, dwija, dwijawara, yati, suyati, wipra, yogi, yogiswara, muni, muruwara, mahayogi, mahay§kti.

2.

Karuna = udrasa, maca udrasa, muwun, nangis.

3.

B£ndu = krodha, muntab, mangkrak, duka, muring, n£psu.

4.

Muwus = mojar, nabda, micara, angling, wacana, kandha, calathu, omong.

5.

Sakala = sa§kal, sanalika, sawatgata.

6.

Kagyat = k£jot, kampitav kaget.

7.

Myang = mwang, miwah, tuwin, apituwin, kalawan, tanapi,

196

atanapi. 8.

Mulat = miyat, ndulu, anon, wrin, udani, wikan, upiksa, upaksi, wruh.

9.

Gupuh = tandya, tandwa, saksana, nulya, tumulya, enggal, aglis, gya, agya.

10.

Tan arsa = tan apti, tan ayun, lenggana, lumuh, wegah.

11.

L3heng = luhung, aluwung, angur, luwih b£cik yen.

12.

Wiyati = wiyat, awiyat, akasa, jumantara, gegana, antariksa, tawang, widik-widik.

13.

Bantala = kisma, pratala, pratiwi, bumi. basundara, basundari.

14.

Diyu = wil, ras§ksa, danawa, asura, buta, danuja, ditya, yaksa, kalana.

IH. Khruningpanganggpnet tembung ,¿dalem”. Katrangan lan tuladha ing ngisor iki pethikan saka andharane Bapak R.T. Yasawidagda kang kamot ing say€mbara karangan bab ” kaca 13. Klintuning basa dipun-g£guj6ng. Ingkang adhakan punika panganggenipun tembung „dalem” . Para emban, para inya, paranyai, saha abdi ingkang. kacSlak piyambak kaliyan para luhur, panganggenipun tembung kaanggep ngokonipun : Dal&n dereng nate sum€r§p.

„Wawasan bab mikaripun basa Jawi

„dalem” „aku ”, upaminipun Dalem nyuwun pa­

mit.

Sumebaripun ing Jawi, ngakathah lajeng tiru-tiru katut basanipun paranyai. Mangka „ dalSm" punika ngokonipun panambang „m u ”. Upaminipun : Asta-dal€m r§g£d = tanganmu. Abdidalem = baturmu. Rayi-dalem = adhimu, utawi : bojomu. Upami wont£n neneman kepanggih priyagung luhur, kadangu : „Rupamu kok memper Gitawacana”. Wangsulanipun : „In^gih, Gitawacana punika bapak-dalem” . Hla klintu ! Dipun-esSmi, dipun-gegujeng ! Leresipun (tiyang kapisan) punika kramanipun : abdi-

„aku”

dalem kula (dados tiyang katiga), kac§kak adalem kula, utawi „adalem” kemawon. Aku kapengin melu = adalSm kapengin ndherek.

197

Omahku adoh = griya adalem tebih. Bojomu wis mangkat dhisik, mengko bojoku nusul = garwa (rayi-) dalem sampun mangkat rumiyin, mangke semahipun adalem nusul. Makatgn gawat utawi angelipun basa mawi tembung „ dalem ”. Mila nyarengi pamasesanipun ing basa, Parentah Mangkunagaran ing taun 1940, tembung „dalem” ingkang ateges „ kula” punika ugi dipun-plaksana ( ? Pm ); bot£n kenging dipun-€ngge. Makat€n ugi tembung „abdi-dalem kula, adalem kula” utawi „adalem” ugi kas uwak, cekap „kula” kemawon. Mangkono katrangane Bapak R.T. Yasawidagda. Dadi tembung krama-inggil „dalem” sing dudu ateggs omah, kalebu tembung sesulih pandarbe tuntjrap madyamapurusa (wong II), yaiku panambang,,mu ”. Kajaba saka iku ana ing tanah kajawan (Surakarta lan Yogya­ karta) k£r£p keprungu tembung „ dalem ” ateges tembung sesulih pcndarbe pratamapurusa (wong IIII, nanging mung tumrap panjenengane Ratu. Tuladhane, manawa ana wong lumrah guneman (r§rasanan) karo sapepadhane : Jaran bopong kae rak titihan dalem. Kreta kencana iku rak kagungan dalem. T&mbung „titihan dalem” ing dhuwur iku maksude: titihane Ratu (titihane Sang Prabu), lan „kagungan dalem ” maksude ’ kagungane Ratu (kagungane Sang Prabu). B.

DHAPUKANING UKARA.

Timbung patcnya (Banjure). 6.

Sapira N = sapinten K, ngemu surasa : padhane pira N = saminipun pinten. Sapira regane l€mah ing sajrone kutha Jakarta saben

1 m2 ? Saged sapinten inggilipun urit cengkeh ? Heh bocah buta ! Sapira gidhene Arjuna, dene bisa ngundurake barisan buta ? ! 7. Pira-pira N = pinten-pinten K = wis aran lumayan, wis luwung

198

(bêgja) dene.......... Ingatase wong desa kluthuk, ora wuta sastra iku rak ivis pira-pira. 8.

Pirang-pirang N = pintên-pintên K, atégês „akeh” , tarkadhang mawa atêr-atér „sa " (sapirang-pirang). Olehku sinau basa Inggris wis pirang-pirang taun, nanging durung bisa gunêman nganggo basa iku. Isine kalawarti Jaya Baya iku ana pirang-pirang warria. Lah wong lombok sing abang bae sapirang-pirang, hok lombok isih ijo-ijo mangkene ko-êpeki. Ing basa rinêngga utawa basa kang sinawung ing kidung (têmbung), têmbung „ pirang-pirang” lumrah diganti atêr-atêr „m a ”. Tuladhane : Wadyabalane pirang-pirang yuta = Wadyabalane mayuta-yuta. Kehing pêpati pirang-pirang ewu = Kehing pêpati maewu-ewu.

9.

Ora piraa (ora sapiraa) N = botên sapintêna K, atégês : ora akeh, utawa : ora bangêt. Ora piraa (ora sapiraa) larane wong dicabut untune. Anggen kula sêsadean inggih sagêd angsal bêbathen, nanging botên sapintêna.

10. Mira (mirang), nyapira N = mintên, nyapintên K, atègès : siji-sijine pira. Anak-anake képanduman salak mira ? Bocah 8 diparingi sangu Rp. 1 0 .0 0 0 ,-; dadi tampane mirang rupiyah ? Ayam 4 agêng-alit rêginipun Rp. 3 .8 0 0 ,-, dados racakipun ayam punika régi mintên ? 11. Pirangbara N = pintên banggi K, ora kalêbu têmbung patanya. ngèmu surasa : Pancene luwih prayoga yen....jniangkono iku wis aran lumayan, tinimbang ora....... Pirang bara bisa nggayuh ijazah „sarjana pénuh ”, BA BA iya wis lumayan. Pintên banggi sagêd gêgriya wontên ing sapinggiripun margi agèng, wontên ing sapinggiripun gang ingkang kenging dipun-ambah becak inggih sampun trimah (sênêng).

199

C.

PARAMASASTRA.

TigSse tanduk ikriya. 1.

Ngitrapi (ngenggoni, ndokoki) barang kang kasebut ing linggane, kayata : nglapaki, ngendhaleni, nglambeni, mbebedi, nggarani, mbumboni, nguyahi lsp.

2.

Dadi (nglungguhi pangkat) kang kacetha ing tembunge ling­ ga, kayata : ngratoni, madanani, nindhihi, nyenapateni, nglurahi lsp.

3.

Kaya (memper, mirib) kang kacStha ing tembunge lingga, ka­ yata : mriyayeni, nglandani, njawani, ndesani lsp.

4.

Menehi barang kang kac§tha ing tembunge lingga, kayata : makani, nyandhangi. nyangoni, ngantheni lsp.

5.

Menehi barang kang kacetha ing t§mbunge wisesana, kayata: ngujuri, naingoni. ngSmpingi, ngutangi, nggawani lsp.

6.

Njalari (agawe, ndadekake) kang kac&tha ing tembunge ling­ ga, kayata : ngabuhi, nggat£li, nglarani, matuki, mlarati, nguwatiri, nyugihi lsp.

7.

Nglmvihi (ngungkuli) kang kacgtha ing tSmbunge andhahane lingga, kayata : ngg£dheni, nj^roni, nguloni (ang + ulu + i).

8.

Nylameti (nyedkgkahi) ing wektu kang kacetha ing tembunge andhahane lingga andhahan, kayata : nyapasari, mitoni (maksude : mitung saseni), nyatauni, mindoni (am + windu + an + i) lsp. I Penget.

Sapasar, sataun, s3v.indu lan kabeh tembung kang matva atSrater „sc”, rimbage diarani lingga-andhahan. Sapasare, sataun e, sawindune lan kabeh t§mbung kang mawa ater-ater „sa” lan panambang„e” rimbage diarani andhahane linggo-andhahan. Tuladha carar.e n§gSsi timbung-tembung ing dhuwur iku No. 1 t&kan No. 8, mangkene : 1 Nglapaki = ngetrapi lapak. 2 Ngratoni =
nylamêti ing wëktu sapasare. D.

KASUSASTRAN. Cangkrimcn.

Cangkriman iku unen-unen kang isi batangan, dadi iya kudu dibatang utawa dibêdhe. Cangkriman iku ana kang awujud : I Tèmbung wancahan, II Irib-iribing barang, III Kang ngèmu surasa blenderan. I.

II.

Cangkriman

kang

awujud

têmbung wancahan, kayata

:

1.

Wiwawite, lêsmbadhonge = uwi dawa wite, talés amba godhonge.

2.

Pipiru, ndhangdhangmoh, thongthongjur = sapi-sapine kuru, kandhange araoh, tlethonge ajur.

3.

Burnas kopên = bubur panas kokopên. (Wong kang dicangkrimi, kang wis ngrêti marang batangane cang­ kriman iku, tarkadhang mangsuli : „Kopên wek” . = Ko­ kopên dhewek.

Cangkriman kang awujud irib-iribing barang. kayata : 1. Séga sakêpêl dirubung tinggi. Salak. 2. Pitik walik saba kêbon. Nanas. 3. Êmbokne wuda, anake tapihan. Pring lan bung. 4. Ëmbokne diêlus-êlus, anake diidak-idak. Andha. 5. Maling papat oyak-oyakan. Undar (Kalêbu praboting nun, piranti kanggo ngikal bênang). 6. Sing êndhek didhudhuki, sing dhuwur diurugi. Tim­ bangan, traju.

tê-

Cangkriman kang awujud irib-iribing barang ana kang sinawung tÊmbang, kayata: Pucung. (Pêthikan saka Timbang Jawa). 1.

Bapak Pucung blêgêr sirah lawan gêmbung, padha dikunjara, mati sqjroning ngaurip, mbijig bata nuli urip sagêbyaran. Rek (Indonesia : korek api).

2.

Bapak Pucung rupane saengga gunung tan ana kang trêsna, sabén uuong mêsthi sêngit, yen kanggonan den ¡us-élus tinangisan. Wudun.

201

Balabak. 1.

Kabalcbak jroning jagat gedhe (1) anc, yektine. Jagat cilik (2) sinoroian surya k^mbar (3), pindhane. Soring surya ana gununggung sajuga (4), blegere.

2.

Seng dhedhampeng gunung gedhe anc sendhang, adhempet (5). Sendhang loro arang wijiling kang tirta, nyatcne. Sandhing sindhang mawa guwc gung sajuga (6), nging gedhe. Jroning guwc kinarya umpetan baya (7), ndhepepes. Bajul putih rinajeg wesi santosa (8), gciigen. Yen ngantia bajul ucul weh bebaya (9), iwih gSdhe.

3.

Batangane : 1 Jagat kang gumelar iki. 2 Manungsa, awake inanungsa. 3 Mripat. 4 Irung. 5 Bolongan irung cacahe loro. 6 Cangk§m. 7 Dat. 8 Untu. 9 Yen baya (bajul) nganti ucul, rnaksude yen „Hat’' nganti dienggo guneman kang ora b£cik, mbibayani. III.

Cangkriman kang ngemu surasa blenderan, kayata :

1.

Wong wudunen iku sugih pari. Bola-bali paringisan (pringisan,

2.

Wong wis kaki-kaki kok ngguyu tuwa. Nangis.

3.

Ing pasar akeh wong adol cita (bahan) digantung:. Sing digan­

4.

Wong adol mbako diambungi. Sing diambungi mbakone.

5.

Wong adol tempe diwudani. Sing diwudani terapene (dibuwang buntfcle).

6.

Disuguh anggur cap senggot. Dikon ngombe banyu sumur (panimbane nganggo senggot). Cangkriman blenderan kang sinawung ing tembang ka­ yata : t

sabab yen kesenggol krasa lara).

tung citane (bahane).

Dhandhanggulc. Ula-uia (1) tan ana kang mandi, aja widi singa (2) n&monana, waton (3) empuk pijitane, ana menir saberuk (4), jamu pait yen tetes (5) I6gi, banyu bisc sekolah <6), ncfra bisa luluh (7), scpa bisa

202

ngukur meja (8 ), ucéng-ucéng neng banyu tan bisa urip (9), tan kuwat mélek sakjam (10). Batangane : 1 Ula-ula, dudu ula akeh, nanging : balung gegér (Indonesia : tulang punggung). 2 Singa, dudu arane kewan galak, nanging kang atégés : sadhengah wonge, sapa bae. 3 Waton, dudu watoning amben, nanging kang atégés : anggére , janjine. 4 Sabéruk, dudu gedhene, nanging kehe (Béruk = takéran sing digawe bathoking krambil). 5 Tetes, maksude kilang tébu. 6 Sékolah, maksude : siji kolah (rong kolah, t&lung kolah iya bi­ sa). 7 Luluh, dudu kang atégés ajur, nanging maksude : araning kewan. 8 Ngukur, maksude saka lingga : kukur. 9 Ucéng-ucéng, dudu kang atég&s : Ucéng akeh (arane iwak), nanging kangatég@s: sumbuning diyan, utawa sumbuning mércon. 10 Sakjam, dudu suwene, nanging sing atégés : gédhene padha karo jam (jam témbok).

203

takon marang wong liwat. 13.

Ateges „ ing” dumunung saburining tembunge tarduk kriyawantah, kayata: Nunggangi jaran = nunggang ing (gigire) jaran. NgLangeni kali = nglangi ing kali. Nyabrangi bengawan = nyabrang ing bengawan.

14.

Ateges „ing” dumunung ing saburining t§mbunge bawa Ngunggahi gunung = munggah ing gunung. Kunggah = unggah + ses£lan „um ” rimbag bawa „m a”. Nyendheni wit = sumendhe ing wit. Sumendhe = sendhe + s€s§lan „ u m ”, bawa „m a”.

15. Nyokurake sarana kang kacfrtha ing tembunge lingga. N'yuraki = nyokurake sarana surak. 16.

Airihatmake sarana kang kacetha ing tembung tanduk kriyawantah. Nangisi = mrihatmake sarana nangis. Kajaba kang wis kasebut ing dhuwur iku, ana tembungtSmbung arimbag tanduk ¡kriya kang gunane mung murih tumanduking kriya marang lesane, kayata : nampani, nyumurupi, ndandani, nyirati Isp. D.

KASITSASTRAN.

Raosing tembung. Raosing tSmbung satunggal lan satunggalipun ingkang kawontenanipun meh sami, punika saged manunggil. Cobi tembung ingkang gadhah raos megar (sabar, bubar, benggang Isp.) rak sarwa ngangge swantSn „ a ”. Ingkang gadhah raos mingkem (rapfrt, mineb, rangkep Isp) racak ngangge swanten „e Tembung-t£mbung ingkang meh sami pakecapanipun, t&gesipun inggih meh sami, kadosta : mingkup, mingkim, tingk§ra, angkup, tangk§p, rangkep. Ambyar, byar, gebyar, ngglambyar, kr§mbyah, rembyak, gombyok, ombyok-ombyok.

212

Tembung-t§mbung ingkang kangge nembungaken solah-bawa, beda-bedanipun kalarasaken kaliyan solahipun, awit wujudipun pancen beda. Kadosta : Nyemplu - ny?mpli. Klewer - kliwir. Gempal - gempil. Ngrompol - ngrumpul - ngr§mpel. Mlonyoh - mlenyeh. Mangkorog - mangkirig. Clolo • clulu - clili. Mrongos - mrenges - mringis. Mlorok - mlirik - mlerok - mleruk. Thothok - thuthuk - thethek - thithik. Tembung ingkang mawi aksara (swanten) ingkang sami, racakipun kawontenanipun meh sami. Kadosta : Tembung ingkang mawi swantfin „ah” gadhah raos „ roiva”. (Gajah, gagah. kawah, bengkah, mratah, ngfmbrah, sobrah). Tembung ingkang mawi swanten „ eh ” gadhah raos „nggr?n yeh " (leleh, mlenyeh, seleh, juweh, rongeh, goreh, lereh). Ingkang mawi swanten „n a " gadhah raos ,,meneng”. (m£nep, senGp, mun§g, bun§g, wSning, nginer, on€ng). „ Ca” gadhah raos „ l a n c i p (Cucuk, pucuk. pencit, curi, pencu, pincuk, k§cocog, cringih). ,,R a” gadhah raos „alon”. (Luruh, lirih, laras, pSrgs, surup, l£r£m, mar§m). „ r ” gadhah raos „ rikat”. (Dhor, glCgfir, sant£r. bant£r, ler, lur, sor, b§r). ,,K a ” gadhah raos „ kaken”. (Mek§ngkeng, mekungkung, kumlingking, aking, wengku, wingka, bangkai. „ D a " gadhah raos „ panjang”. (Didudut, modod, dandang, nd§d§l, mendat. sodor, dudul). „ Ta” gadhah raos „raket”. (Tutut, titis, tata, t£ntr£m, teteg, tet£p, tutup). „ s ” gadhah raos „ lem is”, (Luwes, besus, usus, mul§s, ngPmbes, kasur, susur). „W a " gadhah raos, bunder”. (luweng, buw§ng, kuwunp, suweng, uw€r,uwed, muwel). „Iya” gadhah raos „panjang”. (Ler, Iung, gelar, melar, mulur, mulet, nlolor, lolos). „P a” gadhah raos „cilah”. (Rapet, sup^k, mgpet, dhempet, timpuk, tumpuk, kumpul). „D ha” gadhah raos „rowa”. (Dhadhal, dhedhel, bodhol, ndhudhuk, ngundhung-undhung, bftlhah, modhal-madhul).

BAB

20.

PADHEPOKAN W G PRANGALAS.

Kacariyos ing Prangaias, c€purining padhepokan pinagiran ing bata abrit lan bata pSthak alapis pitu, yen sinawang saking ing katebihan memp&r gegubah cngalcngi margi, tinaneman ing sekar tanjung lan giyanti jinejer katingal alelarikan, adamil r&seping paningal. Patamananipun binatur lan sineling undhak-undhakan sela, tinaneman ing sesdkaran maioami-wami sarwa adi scrwa endah, langkung asri prasasat pctamanan ing kaswargan. Sakathahing se­ kar ingkang arum-arum sami mekar mbabar manungsung ganda, isthanipun kados mbagekak§n satriya ingkang saweg dhateng Satingahing patamanan wonten toya mancur sum^mbur anempuh karang, adamel enggaring panggaiihipun Raden Sidapaksa, ing ngriku nunten siram, sarta sasampunipun lajeng angayemayem salira, linggah ing sela kumalasa. Sareng sampun sawatawis nunten minggah dhatSng pacrabakan. lenggah wontin ing bebatur angentosi miyosipun sang atapa. Kocapa ingkang adhedhepok ing Parangalas ajejuluk Bagawan Tambangpetra, pandhita sidik paningalipun, kinasihan ing dewanipun, bot6n kasamaran dhateng ISlampahaning dumadi. •

Sang Bagawan kagungan wayah putri sampun ngancik diwasa, endah ing wami, pantes saielewanipun tan wonten kuciwa, tufru ratu-ratuning memanis; dene sang retna wau apeparab Dewi Sri­ tanjung. Dewi Sritanjung nalika samanten nuju aming-aming wonten ing jawi kaliyan para pawongan, mirsa yen wonten tamu satriya anem bagus waminipun, sumidhot karaos panggaiihipun; tempuking tingal kados panjang putra dhumawah ing sela, kalihkalihipun sami kumSpyur tab-taban. kapasuk ing sambang liring. (Sritanjung - Balai Pustaka).

204

A.

KAWRUH BASA.

/• Negisi tembung. 1.

Dhepok (padhepokan) = griya padununganing pandhita. Dhedhepok = damel padhepokan, manggen ing padhepokan.

2.

Cepuri = pager banon (tembok) ingkang ngub^ngi pakarangan. Yen ..balu^'arti” = pager banon (beteng) ingkang ngub&r.gi kraton.

3.

Pinageran ing bata lapis pitu = sap-sapan ngantos pitu, pitung sap.

4.

Sinawang saking kat£bihan = dinulu saking mandrawa (Mandrawa = tebih). Sawang-sawungane nawung sungkawa = pasemonipun nandhang susah. Sawangan = 1 sungapaning lepen ing saganten, 2 jinisipun simpritan ingkang kapasang ing buntuting peksi dara. Memper gegubah angalangi margi = mirib langse (g£b€r). Gubahan = reriptan, karangan. Nggubah basa = ngripta, ngarang. Nggubah k&rnbang = ngronce sikar.

5.

6.

Resep = sgneng. Ngres§pake = njalari s§neng. Rumfesep = ml&b&t (tumrap toya).

7.

Binatur = urut pmggir mubeng mawi dhedhasar sela utawi banon dipun-lepa, inggilipun ngungkuli inggiling siti sakiwatengSnipun. Batur tukon = rencangtumbasan.

8.

Sineling = dipun-selang-sfeling. dipun-gontas-gantos kanthi urut nanging boten kadamel sami kemawon barangipun utawi waminipun. Seling surup N = seling serap K = klintu tampi. Sarwa = sadaya (Indonesia : serba).

9. 10.

Adi = edi, endah, s^e. Windu Adi = windu sasampunipun windu Sancaya. Namanipun Windu 4 : Kunthara, Sangara. Sancava, Adi.

11.

Asri = ngresepak&i paningal, sae tumrap sesawangan.

12.

Sekar ingkang arum-arum = ingkang wangi-wangi. Sang Abimanyu rum-arum = asma Abimanyu. Ngendika arum = alon arnanis. Matarum * Mataram, Matawis, Ngeksiganda. (Sababe „Mataram” uga diarani „Ngeksiganda” bakal ditgrangake ing jilid II).

205

13.

Mékar = mékrok, mégar. Mékar mbabar ganda = mégar ngétokake ganda (arobu).

14.

Nungsung = (an + sungsung) munggah méthukake ilining banyu = mudhik, kosok-baline : milir. Manungsung ganda = méthukake ganda (ganda arum) menehi ganda arum (wangi). Nungsung warta = tétakon warta, golek kabar. Pisungsung = paweweh marang dh&dhuwuran minangka tandhaning pakurmatan.

15.

Isthanipun kados mbagekakén = pépindhanipun (mirib) ngacarani ing rawuhipun, mempér ngaturi „sugéng rawuh” . Bagea ing satékamu = muga némua rahayu-slamét tékamu. Sukur bage sewu = nuwun bangét dene, bégja bangét dene. Mbagekake = ngacarani nalikanipun dhaténg.

16.

Sumémbur = médal nyémprot. Ora uwur ora sémbur = boten nyukani pawitan (modal) kangge sanguning gésang madég piyambak lan botén nyukani iguh-pratikél. Sémbur-sémbur adas, siram-siram bayém = saking puji-padonganipun tiyang kathah mugi-mugi kaléksanan ingkang ginayuh.

17.

Nirapuh karang = nrajang padhas. Digawe karang-abang = dipun-risak sarana dipun-besmi. Dikarang-ulu = dipun-alap da­ dos bojo (tumrap warandhaning sadherek). Karangkitri = witwtan ing pemahan ingkang ngédalakén woh. Karang-mélok sékar dipun-ronce awangun bundér.

18.

Enggar = sénéng. Mgenggar-enggar = nyénéngakén manah (sa­ rana dolan, réngéng-rengéng Isp).

19.

Sela kumlasa = sela alus aradin (kangge linggihan). Sela gilang = sela leter agilap kangge linggih yen pinuju mratapa lsp. Sela kambang = sela kropos ingkang kumambang ing toya. Sela itém = sela cémeng ingkang saklangkung atos.

20.

Pacraba kan Kw = pawiyatan, pamulangan (papan ingkang dipun-éngge mulang dening sang pandhita dhaténg para cantrikmanguyu - jéjanggan).

21.

Jéjuluk = p^parab, asma. Manjuluk = mingséd minggah tunarap tiyang tiléman.

22.

Sidik = waskitha, sumérSp saderengipun winarah. Disidikake = dipun-nj'atakaken, dipun-priksa nyata lan boténipun.

206

23.

Boten kasamaran = sagéd mangrétos, priksa. Dumadi = titah.

24.

Ngancik = wiwit tumapak, wiwit ngambah. Ngancik diwasa = wiwit diwasa. dumugi diwasa.

25.

Lélewa = patrap (tindak-tanduk) ingkang dipun-damél-damél murih nggégendeng manah. Pántés salélewanipun = pantes sasolah-bawanipun (satindak-tandukipun).

26.

Kuciwa = cacah, ceda. Nguciwani = njaJari kuciwa (boten pantes).

27.

Tuhu ratu-ratuning mémanis = pranyata tétungguling mémanis. Pawongan = abdi estri bangsanipun paranyai (ing kraton).

28. 29.

Témpuking tingal = gathuking pandulu. Malik tinga! = 1 nyelaki kaantepanipun utawi kayakinanipun; 2 mantun sétya anggenipun nyuwita, mandar sagéd ugi lajéng mbiyantu méngsahipun ingkang dipun-suwitani. Mangro tingal = mangro kaantépanipun (pasuwitanipun, sésémbahanipun). Oleh kadang ing tingal = angsal lare estri ingkang dados panujuning manahipun.

30.

Panjang putra = piring agéng saking porsélin. Panjang putra yen dhawah ing sela témtu pécah sumyur, punika pépindhanipun kumépyuring manahipun priya kaliyan wanita ingkang témpuk pandulunipun sarta samidene kapanduk ing raos sihtrésna.

31.

Tab-taban = trataban, dhég-dhégan manahipun (jalaran kaget lsp).

32.

Sambang = sSsakit ingkang dhaténgipun dadakan sarta mbebayani. Liñng = panyawang saképlasan, ngingétakén saképlasan. Képasuk ing sambang-liring = klebétan (kétaman) ing sésakit ingkang dhaténgipun dadakan (inggih punika „sakit asmara” ) saking wohing panyawang saképlasan nalika (priya kaliyan wanita) gathuk ing pandulu.

II.

Dasanama.

1.

Kfindél = sura, sudira, darpa, nirbaya, nirbita, wani.

2.

Késuwur = sumbung, kawéntar, komuk, kondhang, kaonang-

207

onang, kasusra, kajanapriya, kongas, kalok, kaloka, kasub, kontap. 3. P 4.

Kidang = arina, cemuru, saiaba, wariga, mrfega. Kilat = thathit, laban, lidhah, widutya, cleret, obar-abir.

5.

Kuburan = astana, sgntana, jaratan, pasetran, makam.

6.

Kulrt = walulang, kusika, ca^ma, wacucal.

7.

Kuning = jene, pita, jenar, punar (Sega punar = sega kuning dianggo slametan).

8.

Kuping = talingan, kama, kami.

9.

Kuwatir = maras, sandeha (sandeya), sum&lang, walang-ati, walang kayun, walang kapti, wancak driya, wancak galih.

10.

Kobong = kobar, kawlagar, kabesmi, katunu. UI.

Tembung „ dalem” ing jaman saiki

Ing bab 19 perangan A /III wis dipratelakake yen „dalim ” kang ngokone dudu omah, iku tembung sesulih pandarbe madyamapurusa ,,mu’', lan sesulih pandarbe pratamapurusa „e ” tumrap panj§nengane Ratu. Nanging ing jaman saiki, wis kaprah tumindak ing saind&iging Jawa-Tengah lan ing Jawa-Wetan, tSmbung ,,dalem ” dadi kramaandhape tembung„aku” lan panambang„ku ”. Katrangan lan tuladha ing ngisor iki p^thikan saka kalawarti Java Baya No. 23 taun X X IX kaca 29, andharane Bapak H. Srojo. Wondene tembung „dalem” iku, dhek jaman isih tumindake parentah kraton Kasunanan lan Mangkunagaran ing Surakarta biyen, kajaba at§ges ,,omah” . uga ateges „ m u ”, dadi jinising tem­ bung „s£sulihwg pandarbe1’ tumrap madyamapurusa. Nanging kanggone ing jaman saiki, tSmbung „dalem” iki wis mratah t§kan ing ngendi bae (kalebu uga ing laladan Surakarta), dienggo lan wis ditampa ing wong akeh kanggo ngandhakake karep „aku” kramainggii. (Krama-andhap Pm). Kajaba saka iku uga dianggo tembung sumaur tumrap wong sing'ditimbali dening priyayi sepuh utawa wong sing diajeni. Contone : 1.

208

Ismed diutus dening bapake ngaturake layang katur gurune.. Tembnnge Ismed (bocah jaman saiki) sa^ise kfetgmu gurune :

„Pak Guru, d a l S m dipun-utus bapak supados ngaturak§n sirat punika” . Ing kene „dalem” ateg§s „aku”, jinise tembung : pralurnapurusa singular. (Benere utamapurusa singular. Pm). 2.

Pak Guru ndangu : „Iki bukune «apa ? ” . Ismed : „Buku d a l e m ”. Ing kene tembung „dalem” at§g§s „-k u ”, dadi tSgese : bukuku. Jinise tfembung : s§sulihing pandarbe tumrap pratamapurusa (wong kapisan). (Benere : tumrap utamapurusa Pm).

3.

Bapake Ismed : „Ismed ! ” „D a 1 e m, bapak” . Sumaure Ismed. Dhek jaman cilikanku (ing Surakarta) panganggone t§mbung-tSmbung „dalem” ing ukara-ukara kasebut ndhuwur iku disalahake, benere kudu muni mangkene :

1.

„Pak Guru,

2.

„Buku kula”.

3.

Sumaure Ismed : „Nun / ” Luwih ganepe : „Nun kula, Bapak ! ” . Tumrap bocah wadon : „Kula” . Luwih gan§pe : „Nun kula, Bapak ! ” .

kula dipun-utus Bapak — .

Dhek jaman samana panganggone tembung „dalem ” iku pancen kergp kliru. Akeh wong sing kar£pe mono luwih ngajeni utama ngurmati marang priyayi sing diajak wawan-gunSm, yaiku tembung „kula” diangggp kurang hurmat, banjur diganti „dalem”.- Lan wasanane malah salah, lan kgrep nuwuhake kliru panampa tumrap sing diajak wawan-gun^m, tarkadhang nuwuhake dukane priyayi mau. (Nanging ing jaman saiki, tSmbung „d a I $ m ” ditegesi „a k u ” lan panambang „k u ”, utawa dianggo wangsulane wong kang ditimbali dening pinis
DHAPUKANING UKARA.

Tembungpatanya (Banjure). 12.

Ngendi N = pundi K.

Ing ngendi N = ing pundi K. Ana ngen-

209

di N = wontén pundi K. Nakokake panggonan. A’géndi omche saduiurmu misan sing kokandhakake mau ? Pundi dhusun kafairanipun lare punika ? Ing ngéndi ana pangécapan buku cksara Jaiva ? Ing pundi wontén toko buku ingkang sade buku para­ masastra Jawi ? Ana ngéndi sumurupmu bis tabrakan karo prahoto ? 'Wontén ing pundi anggen sampeyan képéthuk kaliyan pak Guru ? 13.

Ngéndi ana N = pundi wontén K, ngému surasa : ora bakal ana, ngléngkara yen ana, inokal manawa ana. Ngéndi ana tunjung tuu'uh iñgsela ? Ngéndi ana gédhang apupus cindhé ? Ngéndi ana UK>ñg mat i bái mring donya ? Pundi wontén cikal atapas limar ? Pundi wontén tiyang pintér tanpa sinau ?

14.

Ing ngéndi-éndi N = ingpundi-purtdi K, atégés : saben pang­ gonan. Ing jaman sciki ing ngéndi-éndi akeft nonoman arambut gondrong. Ing jaman sapunika ing pundi-pundi kcthah kénya ingkang ngangge daña.

15.

Ing ngéndi-éndia N =Jng pundi-pundia K, atégCs :'ingsadhengah panggonane. Dikon nyambut-gawe arte ing ngéndi-éndia, yen baya re cukup dak-énggo urip sakulcaarga, aku saguh. Wontén ing pundi-pundia, tiyang ingkeng cwatak adigeng-edigung, timtu botin dipun-sénéngi tiyang.

16.

Kapcn, dhek kapan, dhek apa N* = kala punapa K, nakokake Véktu kang wis képungkur. Kapan olehmu tuku motorpit BSA 5 0 0 cc iku ? Dhek kapan mbakyumu olehe dadi pangan ten ? Kala punapa pun Suta angganipun sowan panjénértgan ?

17.

Besuk apa N = benjing punapa K, nakokake wéktu kang du -

210

rung klakon. Besuk apa anggonmu arep nitakake putumu ? Benjing punapa anggenipun badhe u/iwit miyaraken margi punika ? 18.

Kapan-kapan N, tegese : samangsa-mangsa, iku ora kalebu tembung patanya. Kapan-kapan mbakyumu tika, aku kabarana ! Kapan-kapan aku duwe dhuwit cukup, kou'e dakjak menyang pulo Bali. C.

PARAMASASTRA.

Tegise tanduk ikriya (Banjure). 9.

NylamSti sarana barang kang kacfctha ing tembunge lingga. Ngupati = nylamgti sarana kupat (lumrahe karo lipfet, tumrap wong m§teng 4 sasi). Mbancaki = nylameti sarana bancak. (Bancak = jinise e£thing di€nggo wadhah tumpang. Mbancaki iku tumpenge diwadhahi ing cething kang uga diarani bancak).

10.

Ngrujuki

nayogyani

11.

Bola-bali

marambah-rambah

12.

utawa sarana nabuh (ngunekake utawa kandha) kang kacdtha ing tembunge lingga. Nginggihi = ngrujuki (nayogyani) sarana kandha „inggih” . Ngegongi = ngrujuki (nayogyani) sarana nabuh „gong” , utawa sarana kandha ,,gung". Nggploki = ngrujuki (nayogyani) sarana kgplok. Ngamini = ngrujuki (nayogyani) sarana kandha „amin". Nyandikani = ngrujuki (nayogyani) sarana matui ikandha) „sandika” . utawa kaya kang kacftha ing tembunge tanduk kriyawantah, kayata : Naboki = bola-bali nabok. Njaguri = bola-bali njagur. Mbrakoti = bola-bali mbrakot. Nyuduki = bola-bali nyuduk.

At§g€s „ing’' utawa ,,marang” dumunung saburining linggane tembung, kayata : Nyreng£ni bocah = sr€ngen marang bocah. Nglungguhi klasa = lungguh ing klasa. Nakoni wong liwat =

211

„Ja" gadhah raos ,,tirah'\ (Mbrénjul, benjo, penjol, mrojol, punjul, slonjoi, nggronjal). „ Y a " gadhah raos „femés”. (Toya, bayu, bayi, sayah, loyo, koyor). „ N ya” gadhah raos „ém puk”. (Banyu, anyép, anyes, mlenyok, mlenyek, wényét, nvunyur). ,,\ía” gadhah raos „iérabat” . (Lumut, muraut, lumér, remuk, surnyur, réméd, mimét). ,,G o” gadhah raos „kasar”. (Agal. gagah, geger, ndhugal, bangga, branggah, nggligir). ,,B a " gadhah raos„roaja”, lan „mubéng”. (Ambrol, mbrubul, ambyar, babar, jeboi, gombyok, krémbyah, bund&r. ubéd, ribéd, ubrés, sumbér, nggubél). „Tha” gadhah raos „atos”. (Bathok, thothok, klothak, bathuk. Idethak, kothot, mathénthéng). ,,iVg” (éng) gadhah raos „ampang”. (Ringa, mangu-mangu, tumSnga, suwung, ngéng. ganng, awang-awang).

214

TAMBAHAN BAB BASA

UNGGAH - UNGGUHING BASA JAWA. Basa Jawa iku kakehan unggah-unggah. Amarga saka akehe unggah-ungguhe, ora mung bangsa manca bae kang ngarani yen basa Jawa iku ora democratisch, dalasan wong-wong Jawa dhewe uga padha ngarani mangkono. Unggah-ungguhe basa Jawa ana 7 tataran, yaiku : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Basa ngoko, ana wama 3, yaiku : 1 ngoko lugu, 2 ngokoandhap antyabasa, 3 ngoko-andhap basa antya. Basa krama, ana wama 3, yaiku : 1 mudha-krama, 2 wredhakrama, 3 kramantara. Basa madya, ana wama 3, yaiku : 1 madya-ngoko, 2 madyakrama, 3 madyantara. Basa krama-inggil. Basa krama-desa. Basa kadhaton (basa bagongan). Basa kasar.

BASA M AD YA NGOKO. 1.

Madya = t£ngah (t£ngah-t£ngah). Basa madya = basa tengaht£ngah, maksude : basa antarane basa ngoko karo basa krama. Basa madya iku ana wama 3, yaiku : madya ngoko, madya krama, madyantara.

2.

Basa madya ngoko iku pamore tembung-tembung madya ka­ ro tembung-t€mbung ngoko kang ora ana tembunge madya. Utamapurusa (wong I) : kula. At€r-ater „dak ” lan panambang „ku” dados : kula. Madyamapurusa (wong II) : dika. Ater-ater „ko” lan panam­ bang „mu” dados : dika. Ater-ater lan panambang liya-liyane ngoko kabeh. Ana t§mbunge krama sawatara, kayata : pundi, pinlen. b o ten.

215

Tuladhane basa

madya ngoko kayata pacalathon ing ngisor

iki. a. b.

Pundi wowohane sing becik-becik niku ? Niki napa k urang becik ?

a. b.

Dcdi ajeng dienggo pista niku, wouiohan kaya möket&n ?! Kala wetoni sing apik-cpik, impun dike enyang sakenyohkenyohe, nggih ?

a.

BotSn, lah dike suntak saka sen ih kabeh, mengke kula pilihane. Le ajeng tuku saiak pinten, kathik sasenik dikon nyuntak kabeh ? ! s

b. a. b.

D adi ajeng tuku satus niku boten kina milih ? ! E, kejaba ta, nek aiSng tuku akeh; dewig dika pilihising njli-

a. b.

Pundi pintone ? Nek salak enak len gedhe-gidhe boten on t¿n pintone; nek kadadean penganyange mcujon dika mecah sij i, nek boten enak beli.

a.' b.

Niki sajinahe pintin. ? Petang wang.

a. b.

Tobat, tobat ! napa siji cucuke ngrong gobang ? N iki mangsa murah salak, napa empun larang ?

a.

Bener empun larang; anua nika mangsa ngantia rtga ngrong gobang siji. Enggih dika enyang, empun maoni wong tawa mawon.

met.

b.

(Serat Tatacara, Ki Padmasusastra). Cathetan. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

216

Pista = (VValanda : feest, Inggris : feast) kasukan mangan enak, bojana-andrawina. Sakenyoh-kenyohe = mung anggf?re muni (tanpa dipikir). Senik = jinise tenggok. Njlimet = railihi utawa nggoleki kanthi titi banget. Darweg = §ngga Md = mangga (sumangga) K. Pinton = barang kang dienggo conto, lumrahe sing nganggo

pinton iku wowohan kang diedol, supaya kang arep tuku bisa sumurup ala-b§cike wowohan iku. 7. Sajinah = sapuluh. 8. Sauwang (1 wang) = 10 dhuwit = kurang-luwih 7,5 sen. 9. Sagobang (1 gobang) = 2 dhuwit, kurang-luwih ana 1,5 sen. 10. Siji cucuke ngrong gobang = siji petungane rega rong gobang.

BASA M ADYA KRAMA. Basa madya krama iku pamore tembung-tembung madya karo tembung-tembung krama kang ora ana madyane. Utamapurusa (wong IJ : kula. Atgr-ater ¡,dak ” lan panambang „/.’t/” dadi : kula. Madyamapurusa (wong II) : sampeyan utawa : samang. Aterat£r „ k o " dadi : samang, sok dicekak : mang. Panambang,,mu ” dadi : sampeyan (samang). Ater-ater saliyane „dali, k o ” lan panambang saliyane „ku, mu ” ngoko kabeh. Basa madya krama iku basane wong desa marang wong desa kang kaprenah tuwa utawa kang diajeni. Tuladhane : a madya ngoko, b madya krama. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a.

E, yu, sing nggendhong lurik, diha mandheg sadhelc. Napa ajeng tumbas ? Wong ngendheg, nek boten ajeng tuku ajeng napa ? Engga ta mang milih ! Dagangan kula sae-sae. Dika duwe jarit tuluh-watu kalih slendhang liwalan lan vuyu sakandhang ? Gadhah, wedalan Ngungking. Coba, kula dilenge. Kok Kasar temen. Dospundi ta, mbok mas. Sinjang kados ngoten, mang wastani kasar; sing alus kados napa ? Jarit niki dika regani pinten ? Tiga mawon. Slendhange ?

217

b. a. b. a.

b. a.

Kula scde kalih-tengah setunggil. Gelisan mawon, tiba paro kabeh Jarite karo-tengah, slendhange sangang wang, sitok. Uereng angsal yen semonten. Empun ta, kula undhaki rong wang jarite, dadi rong puluh wang, suwang slertdhcnge, dadi sapuluh wang sitok. Gunggunge jarit lan slendhange petang puluh wang Enggih ta, empun kula sukakeke. Mengke kula etange dhuwite, lah empun niku dika wideni. Empun jangkep. (SSrat Tatacara, Ki Padmasoesastra).

III.

BASA M AD YAN TARA.

Madyantara = madya + antara. Basa madyantara, maksude : basa madya antarane madya ngoko karo madya krama. Basa madyantara iku pamore tSmbung-tembung : madya, kra­ ma, krama-inggil lan/utawa krama-andhap. Utamapurusa (wong I) : kule. Ater-ater „dak” lan panambang„Au” dadi : kula. Madyamapurusa (wong II) : samang. At£r-attir „ k o " lan panambang„mu” dadi : mang, samang. AtSr-at€r saliyane : dak, ko, lan panambang saliyane : ku, mu, ora dikramakake (ngoko). Gunane basa madyantara, ing jaman biyen, kanggo guneme bojone priyayi cilik marang sing lanang; dene sing lanang nganggo basa ngoko. Tuladba ing ngisor iki : a = basa ngoko. b - basa madyantara. a. b. a. b. a. b. a

218

Ibune. Kula Wetonku tumbuk umur 32 taun, slametane apa wis kopikir ? Rak siyos benjing tanggai 7 uulen Rabingulakir ngajeng niki, ta ? Iya. Saniki tanggai ping 27, taksih kirang 10 dalu. Rak ya wis cedhak. .

h.

Mawi napa ta, rak énggih ming sékul-jangan máivon, pinten dangune.

a. b.

Karephu arép dakgawe gédhe, nganggo ngatur-aturi kcncu. E, kéjawi, ta, yen santun siaga, kula tata-tata kriyin, uwosuwos énggih kédah kandél. Mangsa bodhoa pamihirmu buri, aku ngarep, yen ano keku­ ranganmu bae tutura. Enggih, nanging saniki kula mang paringi valra. Pira ? Satus mawon kriyin.

a. b. a b.

Katrangan. Tumbuk umur ana wama loro, yaiku tumbuk cilik lan tum­ buk gédhe. Tumbuk cilik kalakone saben 8 taun sapisan (taun Jawa). Wéktu tumbuk cilik iku arañe dina, arañe pasaran, arañe sasi lan tanggale, sarta arañe taune, padha karo nalika laire saka guwagarba. Dadi, tumbuk cilik kalakone saben sawindu sapisan. Tumbuk gédhe kalakone saben 32 taun sapisan (sabén 4 windu). Wéktu tumbuh gédhe iku arañe dina, arañe pasaran, arañe sasi lan tanggale, arañe taun lan arañe windune, padha karo nalika laire saka guwa-garba. Langka wong kang uripe nganti ménangi tumbuk gédhe luwih saka kaping pindho. Slaga = perangane kémbang kang mbuntél kémbang ing sadurunge kémbang mégar (Indonesia : kelopak bungah). Salin slaga = uanti panémune utawa tekade (Indonesia : berubah pendiriannya). i

* *

rra ru sT A K A A N

n a o h jw a *

219

f

is im m

1.

Atur pangiring

2.

Aksara cekakan

;

huku

......................................................................

7

....................................................................

9

3.

Bab 1. Ratu kang lemu b a n g et...........................................

10

4.

Bab 2. Ratu Kalirtyamat mratapa ing wukir Danaraja

5.

Bab 3. Sapa kang sinebut Jaka Tarub ?

.

21

...........................

35

6.

Bab 4. Kinanthi ......................................................................

47

7.

Bab 5. Dumadine tumbak Barukuping.............................

56

8.

Bab 6. Prabu Dewatacengkar kaliyan Aji S a k a ...............

66

9.

Bab 7. Asmaradana

74

...............................................................

10.

Bab 8. Menangi raos J a w i.....................................................

83

11.

Bab 9. Kyai Cakrajawa dados Wah, anama Sunan Geseng

94

12.

Bab 10. Pucung ......................................................................

104

13.

Bab 11. Dewi Sinta kepengin darbe maru Widadari . . .

113

14.

Bab 12. Pandawa suwita dateng Prabu V.'iratha ............

121

15.

Bab 13. Mijil

132

16.

Bab 14. Primbon. Bab Korup

17.

Bab 15. Taun Wuntu lan taun Wastu

...............................

151

18.

Bab 16. Vaskumambang

.............. ......................................

161

19.

Bab 17. Pitutur luhur ..........................................................

170

20.

Bab 18. Bayi pupak puser (Puputan) ...............................

182

21.

Bab 19. Dewi VVindradi disabdakake dari tugu dene kakunge yaiku Resi G o ta m a ....................................

192

22.

Bab 20 Padhepokan ing Prangalas....................................

204

23.

Tambahan Bab Basa ...........................................

215

..........................................................................

* *

220

.........................................

142

DAFTAR BUKU-BUKU TERBITAN ” JAYA BAYA” BERBAHASA JAWA : MBANGUN KAPRIBADEN . . . . M. Samoed Sastrowardoyo Isi pituduh trapsilaning ngaurip mbangun din pribadi lsp. Rp. 350,B A Y A N U L L A H ....................................................... Bratakesawa Penerangan bab Allah Rp. 4 0 0 ,FALSAFAH S E X ................................................... Bratakesawa Buku kang praktis kagem keluarga isi bab jejodhohan. jima’, junub lan tumindak kang cinegah, mbabarake tuwuh lan nyegah tuwuh lsp. Rp. 40 0,FALSAFAH SITI JENAR .................................... Bratakesawa Ngrembuk bab Phantheisme lan Atheisme, ing Tanah Jawa. Rp. 4 0 0 ,SALAT DAIM MULAT S A L I R A ........................ Bratakesawa Ngemot wedharan bab lakune nggayuh Kasunyatan, uga kasebut (Ma’rifat Pangeran. Andharan bab nandhing salira, tepa salira, ngukur salira. Rp. 4 0 0 ,KUNCI S W A R G A ................................................... Bratakesawa Isi wedharan bab Sejatining Dzating Pangeran Kang Wajib anane, bab siksa kubur lan dina qiyamat bab ma’rifating Pangeran lan anane gaib-gaib. Rp. 80 0,WEDARAN WIRID I . ....................K. RS. Yudi Partoyuwono Rp- 1.250,WEDARAN WIRID II ................... K. RS. Yudi Partoyuwono Mbabar Sastrajendra Hayuningrat kanthi bares kures. Rp. 1.2 50,PAWUKON DALAH PARDHIKANE...................... R. Tanoyo Rinenggo gambar pepak. Rp. 7 5 0 ,URJP RAHARJA ........................ M. Samoed Sastrowardoyo Rp. 3 5 0 ,SULUK PED H ALA N G AN ...........................S. Padmosoekotjo Rp. 500,PEPALI Kl AGENG S E L A .......................... Ki Darmosugito Piwulange Kyai Ageng Sela kang kudu diestokake dening anom sepuh ....................................................... Rp 600,-

221

BAB

DHUWUNG I ....................................... Ki Darmosugito Ngemot bab pamor, dhapuring keris, tangguh lsp. Rp. 650,BAB DHL'WUNG I I ........................................... Ki Darmosugito Isi sejarah para Empu ing tanah Jawa, bab pamor, tuladha sawetara bab dhapuring keris. Rp. 600,-

BERBAHASA INDONESIA : HUKUM KELAHIRAN DAN ALMANAK A B A D I ......................................................................St. Mandhoko Hastf penemuan baru.dan mudah dimengerti Rp. 500,DONGENG KANCIL cerita gambar untuk anak-anak jilid I & II tamat. * Rp. 600,RANGGALAVVE cergam sangat baik untuk anakanak. Rp. KI DANUREKSO & PUSAKA SUNAN GIRI centa rakyat bergambar. Rp. 300,MEMBANGUN KEPRIBADIAN M. Samoed Sastrowardoyo Rp. DETEKTIP KECIL Cerita gambar .......................................................... Rp. KOMIK JOHARMANIK & PUTRI PERISADE (Indonesia — Jawa) Rp. 1.500,KETIKA SAYA SEKECIL K A M U .......................... Totilawati • Bu ku bacaan anak-anak Rp. 6 0 0 ,SHANTIH ............................................Koesnadi Partosatmoko Tuntunan Ethiko — Psikologik Rp. & 000,BABAD TANAH JAW I.............................Dr. Soewito Santoso (Galuh— Mataram) Rp. 3.0 00,Ongkos kirim : 1. 2 4 6

buku s/d 3 buku s/d 5 buku s/d 7 buku

Rp Rp Rp Rp

500,00 700,00 900,00 1.100,00 T.U. Mingg. ’ ’J A Y A B A Y A ” Jin. Embong Malang 69-H Surabaya — 60275

c

Kang mbabar

P T . "C itra Ja y a M u rli" Jin. R u n g k jt linjstr

Surabaya

11/18