Gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn in Gelderland

Gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn in Gelderland Rapport A. Een verkenning van knelpunten en oplossingsrichtingen

Programma ‘Ontgroening en Vergrijzing’

Auteur: Peter Hendrixen Junior onderzoeker wonen, zorg en welzijn Faculteit der Managementwetenschappen Onderzoeksgroep Governance and Places Radboud Universiteit Nijmegen

December 2006

Inhoudsopgave 1

Inleiding

7

1.1

Vergrijzing

7

1.2

Zelfstandig wonen

7

1.3

Vermaatschappelijking, extramuralisering en scheiden van wonen en zorg

8

1.4

Enkele voorbeelden van de uitwerking op lokaal niveau

8

1.5

Gebiedsgericht samenwerken aan de realisatie van woonservicegebieden

1.6

De weerbarstige werkelijkheid: aanleiding tot nader onderzoek

10

1.7

Omschrijving onderzoek en leeswijzer

11

2

Opzet enquête

13

3

Typering respondenten en projecten

4

Knelpunten, oplossingsrichtingen en positieve factoren verkend

19

4.1

Wet- en regelgeving

19

4.1.1

Knelpunten en oplossingsrichtingen

9

5

19

4.1.2 Positieve factoren

23

Financiering

25

4.2

4.2.1 Knelpunten en oplossingsrichtingen

25


29

4.3

Onderlinge samenwerking

30


30


34

4.4

Ruimtelijke inpassing

35


35


38

4.5

De inhoudelijke complexiteit van de opgave

39


39


41

5

Samenvatting, aanbevelingen en reflectie

43

Geraadpleegde literatuur en internetsites

49

Colofon

52

Voorwoord Veel gemeenten staan voor de opgave om woonservicegebieden te realiseren: goed toegankelijke wijken, met een aantrekkelijk leefklimaat en voorzieningen in de buurt. Deze ‘complete wijken’ vormen het antwoord op de komst van steeds meer ouderen die bovendien langer thuis willen blijven wonen. De provincie Gelderland ondersteunt de missie op velerlei wijzen. 3 Met een provinciale subsidie zijn 46 woonserviceprojecten, verspreid over Gelderland, ondersteund. In de jaren die volgen, is het zaak te leren van de projecten. Niet voor niets kregen ze het predikaat ‘voorbeeldproject’ mee. Het leeuwendeel van de projecten betreft het ontwikkelen of – een stap verder – het realiseren van woonservicegebieden. De vraag is in hoeverre het lukt zulke gebieden van de grond te tillen. En ook: hoe ver kun je gaan met ‘zorg op maat’, ook in financiële zin? Hoe verloopt de samenwerking tussen partijen? Slagen zij erin ouderen te betrekken bij het maken van plannen? Vragen, vragen, vragen. Het is dan ook precies de bedoeling van voorbeeldprojecten om, naast hun eigen welslagen, met antwoorden te komen. Dat er ook projecten zijn die minder snel gaan dan verwacht, zegt op zichzelf niets. Het gaat er om te achterhalen waaróm dat zo is. Dat is immers het idee achter voorbeeldprojecten: inzichtelijk maken wat werkt én wat niet werkt. Alleen dan kunnen partijen elders er hun voordeel mee doen. Mede om die reden is de Radboud Universiteit in 2005 een door de provincie gesubsidieerd promotieonderzoek begonnen naar Gelderse voorbeeldprojecten waarin woonservicegebieden worden gerealiseerd. Met als doel een wezenlijke bijdrage te leveren aan die ene centrale vraag: wat werkt en wat niet. Wat zijn nou de sleutelbegrippen en coördinatiemechanismen bij de totstandkoming van deze projecten? Deze eerste rapportage bevat een verkenning van mogelijke kansen en knelpunten bij de realisatie van woonserviceprojecten in Gelderland. En hoewel nog geen volledig beeld kan worden geschetst van de coördinatiemechanismen, komen al wel een aantal sleutelbegrippen aan de orde. Zo moet je met z’n allen wel echt willen, anders gaat het niet lukken: zonder chemie geen magie. Dat lijkt een open deur, maar als u er de casebeschrijvingen of aanbevelingen op naslaat, zult u zien dat het minder vanzelfsprekend is dan het lijkt. Hopelijk biedt dit rapport aanknopingspunten voor reflectie op de eigen praktijk, levert het voeding voor discussies met samenwerkingspartners. Dat is de bedoeling van de leerpunten, die gebaseerd zijn op de ervaringen van de ondervraagde projectleiders. Ik vertrouw er op dat dit ‘Leren van elkaar’, ofwel het uitwisselen van kennis en ervaring, zo een wezenlijke bijdrage levert aan de totstandkoming van soortgelijke projecten elders in Gelderland (en daarbuiten).

Walter Brouwer, Programmamanager Ontgroening en Vergrijzing, Provincie Gelderland Arnhem, december 2006

4

Dankwoord van de auteur Dit rapport is het resultaat van een verkennend empirisch onderzoek naar gebiedsgerichte samenwerkingsprojecten op het vlak van wonen, zorg en welzijn in Gelderland. Het verkennende onderzoek bestond uit een enquête en een viertal casestudies, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een tweetal rapportages. Dit onderzoeksrapport (deel A) bevat de resultaten van een enquête die is uitgezet onder 35 Gelderse projecten op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Doel van de enquête was het in beeld brengen van knelpunten en oplossingsrichtingen in samenwerkingsprocessen gericht op de realisatie van een integraal gebiedsgericht aanbod van wonen, zorg en welzijn in wijken en kernen (bijvoorbeeld de realisatie van woonservicegebieden). Het onderzoek is uitgevoerd in het eerste jaar van mijn promotieonderzoek aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Het onderzoek richt zich op het in kaart brengen en begrijpen van coördinatiemechanismen bij de totstandkoming van gebiedsgerichte arrangementen voor wonen, zorg en welzijn, zoals woonservicegebieden. Dit onderzoekstraject wordt gesubsidieerd vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing van de provincie Gelderland. Het onderzoek tracht naast een bijdrage aan wetenschappelijke kennisontwikkeling, ook bruikbare kennisproducten op te leveren voor partijen die (dagelijks) werkzaam zijn in het veld van wonen, zorg en welzijn. Tot slot een aantal woorden van dank. Ten eerste wil ik de respondenten die de enquête hebben ingevuld, hartelijk danken voor hun moeite. Het heeft naar mijn mening een grote hoeveelheid bruikbare informatie opgeleverd en mijn eigen inzicht in het ‘woonzorgwelzijnsveld’ verbreed. Een tweede woord van dank gaat uit naar een aantal mensen die in de begeleidende en ondersteunende zin een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van dit onderzoeksrapport: Paul Peters, Joke Hoogstraten en Walter Brouwer vanuit de provincie Gelderland en mijn promotor professor George de Kam vanuit de Radboud Universiteit Nijmegen.

Peter Hendrixen Nijmegen, december 2006

5

6

1

Inleiding In Gelderland werken gemeenten, woningcorporaties en zorgen welzijnsaanbieders op tal van plaatsen samen aan de realisatie van zogenaamde woonservicegebieden. De realisatie van een integraal aanbod van voorzieningen op het vlak van wonen, zorg en welzijn in wijken en kernen staat daarbij centraal. Daarbij proberen zij gezamenlijk een antwoord te formuleren op de toenemende vraag naar toegankelijke – zo veel mogelijk zelfstandige – woonruimten voor senioren en andere groepen mensen met een behoefte aan zorgen ondersteuning. Naast wonen gaat het ook om het realiseren van een vraaggericht aanbod van diensten op het gebied van zorg en welzijn, aan huis of nabij in de directe woonomgeving. Deze toenemende vraag naar wonen met zorg en welzijn is het gevolg van demografische, maatschappelijke en beleidsontwikkelingen, zoals de vergrijzing, de verandering in woonwensen van ouderen en andere mensen met een (potentiële) behoefte aan zorgen ondersteuning, en de extramuralisering van traditionele verzorgings- en verpleeghuizen. In deze inleiding zal kort worden ingegaan op deze ontwikkelingen en op het concept van woonservicegebieden. Verder zal de aanleiding tot het verkennende onderzoek, waarvan dit rapport de resultaten bevat, worden geschetst.

1.1

Vergrijzing Door de demografische trend van de vergrijzing zal het aantal ouderen in Gelderland in de komende jaren sterk toenemen. Het aantal ouderen neemt in absolute zin toe, maar ook percentueel als aandeel van de totale Gelderse bevolking. Verder is er sprake van een ‘dubbele vergrijzing’: niet alleen het aantal ouderen in de provincie zal toenemen, maar ook zullen de ouderen van de toekomst naar verwachting steeds ouder worden. Deze demografische ontwikkelingen hebben gevolgen op tal van maatschappelijke terreinen. Hierbij valt te denken aan de betaalbaarheid van de pensioenen, een stijgend beroep op de zorg (en de daarmee verbonden stijging van de publieke uitgaven aan die zorg), de omvang en samenstelling van de beroepsbevolking et cetera. In dit rapport ligt de focus op het maatschappelijke terrein van het wonen in combinatie met zorg en welzijn. In opdracht van het Ministerie van VROM, is in 2003 door ABF-research een inventarisatie gemaakt van de gevolgen van de vergrijzing voor de behoefte aan wonen met zorg en welzijn in Nederland.1 Deze studie laat duidelijk zien dat de vergrijzing leidt tot een toenemende behoefte aan voor ouderen geschikte woningen in combinatie met diensten op het gebied van zorg en welzijn.

1.2

Zelfstandig wonen De (oudere) zorgbehoevende medemens van nu en in de toekomst wil zelf keuzevrijheid hebben ten aanzien van de woonsituatie en de wijze waarop diensten op het gebied van zorg en welzijn worden verleend. Belangrijk is de trend dat veel mensen steeds meer zelfstandig willen blijven wonen, ook als zij behoefte hebben aan enige vorm van zorg en/of (huishoudelijke) ondersteuning. Naast de verwachte groei van de vraag in kwantitatieve zin, ligt er ook een meer kwalitatieve oorzaak ten grondslag aan de toenemende en steeds meer diverse vraag naar goede voor ouderen geschikte woningen, al dan niet in combinatie met een aanbod van zorgvoorzieningen en welzijnsdiensten ‘op maat’. Met andere woorden: niet alleen

1

2

Zie ABF-research, 2003;

het aantal ouderen neemt in de nabije toekomst sterk toe, maar ook de wensen van ouderen

Ministerie van VROM, 2003.

ten aanzien van wonen, zorg en welzijn veranderen.2 Senioren willen immers wonen in een

Zie o.a. Commissie Steen der

woning die past bij hun persoonlijke situatie, rekeninghoudend met hun speciale wensen

Wijzen, 2002; VROM-raad, 2005.

en zorgbehoefte. Ouderen en andere doelgroepen met een behoefte aan zorgen onder-

7

steuning (bijvoorbeeld mensen met een verstandelijke en/of geestelijke beperking, of mensen die te maken hebben met psychosociale problematiek) vormen hierbij geen homogene doelgroepen, maar hebben diverse woonwensen, al dan niet samenhangend met bijvoorbeeld hun vermogenspositie.3

1.3

Vermaatschappelijking, extramuralisering en scheiden van wonen en zorg Het overheidsbeleid is al enkele decennia gericht op het zo lang mogelijk zelfstandig laten

8

wonen van ouderen en andere doelgroepen met een zorgbehoefte. De kerngedachte achter dit beleid is het idee van ‘vermaatschappelijking van de zorg’, waarbij het streven naar integratie en het zelfstandig wonen in een ‘normale’ woonomgeving, centraal staat.4 De ‘extramuralisering’ van verzorgings- en verpleeghuizen en de ‘grote afgezonderde instituten’ op het terrein van de geestelijke gezondheidszorg past in deze trend. In de afgelopen jaren is bijvoorbeeld een groot aantal verzorgingshuisplaatsen vervangen door zelfstandige woonvormen voor ouderen in de wijk, waarbij diensten op het gebied van zorg en ondersteuning bij de mensen thuis worden geleverd (ofwel ‘extramuraal’, buiten de muren van de instelling). Het oude verzorgingshuis transformeert hierbij bijvoorbeeld tot een soort van ‘wijkservicecentrum’, met vaak nog een beperkt aantal intramurale zorgplaatsen voor ouderen met vaak een zwaardere zorgvraag (verpleeghuiszorg) en/of een cluster van zogenaamde aanleunwoningen. Vanuit een dergelijk centrum worden ook zorgen welzijnsdiensten geleverd aan cliënten die zelfstandig wonen binnen het betreffende gebied. Extramuralisering is hiermee niet enkel een ‘fysieke transformatie’, maar heeft wezenlijke consequenties voor de wijze waarop zorgen welzijn wordt geleverd: niet meer binnen de muren van de instelling, maar in de wijk. De realisatie van een extramurale zorgen welzijnsinfrastructuur is daartoe noodzakelijk, zelfs 24-uurs onplanbare zorg moet geleverd kunnen worden. In de praktijk zien we minder vergaande vormen dan ‘volledige extramuralisering’5 terug, bijvoorbeeld de ‘modernisering’ van het bestaande verzorgings- en/of verpleeghuis, waarbij men bijvoorbeeld kan denken aan het vergroten van wooneenheden, renovatie, de ombouw van verzorgingshuisplaatsen in verpleeghuisplaatsen.6 Bij het extramuraliseringsbeleid past het meer recente beleid van ‘scheiden van wonen en zorg’, waarbij het streven is dat de cliënt apart betaalt voor de woonfunctie (huur betalen). Dit in tegenstelling tot de bestaande intramurale zorg waar sprake is van een vanuit publieke middelen (AWBZ) betaald ‘all-in-pakket’. 7 Ondanks de nadruk op dit zelfstandig wonen in het overheidsbeleid, moeten we niet vergeten dat het merendeel van de Nederlandse ouderen nu ook al 3

4

Zie Ministerie van VROM/SCP,

‘gewoon’ zelfstandig woont. Een relatief klein aantal ouderen woont in een intramurale,

2004; Ministerie van VWS, 2005.

ofwel ‘institutionele’ setting.8

Zie Koops en Kwekkeboom, 2005.

5

Zie voor de beschrijving

1.4

Enkele voorbeelden van de uitwerking op lokaal niveau

van een aantal voorbeelden Mandemaker en Christ, 2005.

Op lokaal niveau worden door vele partijen inspanningen gedaan om vorm te geven aan de

6

Zie bijvoorbeeld Arcares, 2004.

opgave die de vergrijzing en de extramuralisering met zich meebrengen. Op het vlak van

7

Hierbij wordt overigens wel een

het wonen zijn veel woningcorporaties actief met het aanpassen/renoveren van het verou-

inkomensafhankelijke eigen

derde deel van hun bestaande voorraad tot toegankelijke (senioren)woningen (‘opplussen’)

bijdrage van cliënten gevraagd.

en met nieuwbouw van voor ouderen geschikte woningen. Een deel van de huidige voor-

Zie SCP, 2004. In vergelijking

raad seniorenwoningen voldoet namelijk niet meer aan ‘de eisen van deze tijd’. En dat geldt

met de ons omringende landen

ook voor de kamers in veel verzorgings- en verpleeghuizen. Het College bouw zorginstellin-

verblijven in ons land toch nog

gen toonde recentelijk nog aan dat bij een groot aantal verzorgings- en verpleeghuizen vaak

bovengemiddeld veel ouderen

sprake is van ‘functionele veroudering’ van dit vastgoed.9 Deze wooneenheden moeten

in een intramurale setting.

worden vervangen of gerenoveerd/aangepast. Vaak slaan zorgaanbieders en corporaties

8

hierbij de handen in één om deze transformatieopgaven te realiseren. Ook zien we samenwerking tussen beide sectoren bij de realisatie van kleinschalige woonvormen voor mensen met een meer intensieve behoefte aan zorgen ondersteuning, zoals dementerenden, of mensen met (langdurige) psychiatrische en/of psychosociale problemen. Zo kunnen zij – ondanks hun beperking - ‘zo normaal mogelijk leven’ met de nodige begeleiding en ondersteuning in een relatief ‘beschermde’ woonsituatie. Ook voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking zijn er dergelijke kleinschalige woonvormen.10 Bij kleinschalig wonen staat het streven naar ‘gewoon wonen’ van mensen met een intensieve zorgbehoefte in een wijk of dorp centraal. Deze mensen wonen dus niet in een ‘institutionele setting’, maar normaal tussen andere bewoners van een wijk of dorp. Zorg en ondersteuning zijn dus wel aanwezig, maar de nadruk ligt op een zo normaal mogelijke zelfstandige woonsituatie. Op het vlak van zorg en welzijn zien we de realisatie van steunpunten voor zorgen dienstverlening in de wijk/het dorp. Het betreft de realisatie van een ‘infrastructuur’ voor het in de nabije omgeving (op afroep) leveren van zorgen welzijnsdiensten aan mensen met een behoefte aan zorg en ondersteuning, die zelfstandig (willen blijven) wonen. Onderdeel hiervan vormt het leveren van 24-uurs onplanbare zorg aan huis, bij mensen met een zware zorgbehoefte.

1.5

Gebiedsgericht samenwerken aan de realisatie van woonservicegebieden We zien de laatste jaren dat in veel Gelderse gemeenten verschillende organisaties, zoals gemeenten, woningcorporaties, zorg en welzijnsaanbieders, en soms ook commerciële partijen, elkaar in toenemende mate opzoeken om samen (gebiedsgericht) te werken aan de realisatie van een aanbod van voorzieningen op het vlak van wonen, zorg en welzijn.11 Het kan daarbij gaan om de bouw of transformatie van een woonzorgcomplex12, de realisatie van een wijkservicecentrum of een andere vorm van een multifunctioneel steunpunt13, of de bouw van één of meer groepswoningen voor bijvoorbeeld dementerenden of mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking. Vaak gaat het om concrete investeringen in een afgebakend gebied. In de stad bijvoorbeeld binnen een wijk, op het platteland voor een gebied met een aantal kleine kernen. Vaak slaan diverse partijen de handen in één

9

Zie College bouw zorginstellingen,

om gezamenlijk te werken aan de realisatie van zogenoemde ‘woonservicegebieden’. Vanuit

2005.

het programma Ontgroening & Vergrijzing van de provincie Gelderland wordt een woon-

10 Voor meer informatie over

11

servicegebied als volgt omschreven: “Een woonservicegebied is een ‘gewoon’ woongebied waar de zorg

kleinschalig wonen zie de website

niet domineert, maar naast zelfstandige woningen één of meer woonvoorzieningen aanwezig zijn voor ouderen

van het Aedes-Actiz Kenniscentrum

en/of mensen met een beperking die meer intensieve zorg behoeven”.14

Wonen-Zorg:

In de praktijk komen we hiervoor ook andere benamingen tegen, zoals ‘woonzorgzones’,

www.kcwz.nl/kleinschaligwonen.

‘woonservicewijken’, ‘zorgvriendelijke wijken’, of ‘levensloopbestendige wijken’. Er zijn dus

Zie bijvoorbeeld Sanders, Jansen en

heel wat verschillende omschrijvingen in omloop.15 De basisgedachte vormt het concept

De Groot, 2003.

van ‘de woonzorgzone’, welke in Nederland is geïntroduceerd door de Stichting Architec-

12

Zie bijvoorbeeld Sanders, 2003.

tenonderzoek Gebouwen Gezondheidszorg.16 Een woonzorgzone valt te omschrijven als

13

Zie bijvoorbeeld Heuvelink 2002;

“[…] een (deel van een) wijk of dorp waarin optimale condities zijn geschapen voor wonen met zorg en welzijn tot

Sanders, 2004.

en met niet-planbare 24 uurs zorg. Kenmerken zijn:

14 Provincie Gelderland, 2004, p. 10.

- gewoon woongebied waarin de zorg beslist niet domineert;

15 Zie o.a. Glaser, Harkes en

- met een aanbod van integrale zorgen dienstverlening [dus ook een extramurale zorgen welzijns-

Singelenberg, 2001; Nouws en

infrastructuur gericht op het leveren van zorg aan huis, vaak] georganiseerd in multifunctionele

Van der Linden, 2003; Singelenberg

wijkcentra [of vanuit bestaande aanwezige zorgen welzijnsinfrastructuur, zoals in de wijk

en Harkes, 2004; Van Rossum,

reeds aanwezige steunpunten, of intramurale woonzorgcentra];

2005. 16 STAGG, 1995; zie ook STAGG, 2000.

- [en voldoende aanwezigheid van] levensloopbestendige woningen en woonomgeving met een goed voorzieningenniveau.”17

9

Het STAGG ontwikkelde een tweetal scenario’s voor het vormgeven van een dergelijke woonzorgzone. Eén scenario voor het schaalniveau van ‘de wijk’ in een stedelijk gebied en een ander scenario voor het schaalniveau van een samenstel van kleine kernen/dorpen in een plattelandsgebied. In het programma Ontgroening & Vergrijzing van de provincie Gelderland spreekt men in het laatste geval over een ‘meer-kernig servicegebied’.18 Daarbij wordt uitgegaan van een wijk of gebied met ongeveer 10.000 inwoners, met als aanname dat zo’n 500 inwoners (5%) behoefte hebben aan wonen met zorg en welzijn. Naast de aanwezigheid van voldoende geschikte woningen en kleinschalige woonvormen, gaat

10

het om de realisatie van een zorgen welzijnsinfrastructuur en het (op afroep) leveren van diensten op het gebied van zorg en welzijn. Daarbij gaat het om zogenaamde ‘haal-’ en ‘brengdiensten’, geleverd vanuit zogenaamde ‘steunpunten’ in de nabije omgeving. Voor de haalfuncties (zoals boodschappen, activiteiten, ontmoetingsruimten) is nabijheid van deze voorzieningen voor de doelgroep van belang. Voor de brengfuncties (zoals zorgverlening, boodschappen- en/of maaltijdservice, klussendienst en alarmering) is een goede bereikbaarheid van de doelgroep voor de aanbiedende organisaties van belang. Wat betreft deze zorgen welzijnsinfrastructuur zijn de kernelementen in dit STAGG-model: - ‘activiteitencentra’, voor bijvoorbeeld recreatieve functies, dagbesteding en sociale contacten; - ‘zorgkruispunten’ van waaruit zorgen welzijnsdiensten daadwerkelijk geleverd worden, soms gecombineerd met een eerstelijnszorgcentrum en of een ‘tweedelijnsvoorziening’ met plaatsen voor bijvoorbeeld kortdurende verpleeghuisopname, en - ‘coördinatiepunten’, bijvoorbeeld een centraal informatie- en adviesloket op het gebied van wonen, zorg en welzijn dat fungeert als schakel tussen (potentiële) cliënten en aanbieders en van waaruit de levering van zorgen welzijnsdiensten aan mensen wordt gecoördineerd.

1.6

De weerbarstige werkelijkheid: aanleiding tot nader onderzoek Het idee van de woonzorgzone is een ruimtelijk inrichtingsconcept, gebaseerd op een normatief uitgangspunt over de huisvesting van mensen met een (intensieve) zorgbehoefte. Het ideaal is zoveel en zolang mogelijk zelfstandig wonen, geïntegreerd in een normale woonomgeving. In de praktijk lijkt het volledig doorvoeren van de door de STAGG bepleitte inrichtingsconcepten echter moeilijk van de grond te komen. Singelenberg en Harkes spreken eerder van het oplossen van ‘zorgklonten’: “zo gezien is er in het huidige stadium van ontwikkeling allang geen sprake meer van een homogene woonzorgzone, maar van een woonzone met daarbinnen kleinere gebieden rond zorgsteunpunten, waarin de zorggarantie verder gaat en de cliëntendichtheid hoger

17

Het betreft hier (een door de

is.”19 Een dergelijk beeld komt ook naar voren uit het rapport Idealen in aanbouw van adviesbu-

auteur aangevulde) omschrij-

reau RIGO.20 Volgens de auteur moet het concept van de woonzorgzone niet gezien worden

ving van het begrip, gebaseerd

als een blauwdruk, maar vooral als “[…] een denkmodel om te bepalen onder welke voorwaarden mensen

op de definitie van het

die afhankelijk zijn van zorg, in gewone wijken met anderen kunnen wonen.”21 Volgens de auteur moet het

Aedes-Actiz Kenniscentrum

idee van de woonzorgzone zich als het ware nestelen binnen wijkontwikkelingsprocessen.

Wonen-Zorg, zie:

Hij ziet het gebiedsgerichte ideaal dan op een pragmatische of incrementele wijze tot stand

www.kcwz.nl.

komen, als een ‘groeimodel’.22

18 Provincie Gelderland, 2004, p. 10. 19 Singelenberg en Harkes, 2004, p. 2. 20 Van Rossum, 2005. 21

Idem, p. 3.

22 Idem, p. 8.

De praktijk is weerbarstig: volledig extramuraliseren van de bestaande intramurale zorgcapaciteit in het gebied is soms geen haalbare kaart. Zo speelt bij de deconcentratie van de intramurale verzorgings- en verpleeghuiscapaciteit vaak het zogenaamde ‘boekwaardeprobleem’ een belangrijke rol. Dit houdt in dat veel verzorgings- en verpleeghuizen functioneel zijn verouderd, terwijl de afschrijvingstermijn voor deze gebouwen nog lang niet is verlopen. Hierdoor worden veel initiatieven (in financiële zin) belemmerd. Ook het creëren van een nieuwe extramurale zorginfrastructuur is een complexe opgave, zowel in bestaande

wijken als in nieuwe wijken. Ten eerste is het verwerven van goede centraal gelegen locaties (nabij voorzieningen, zoals winkels, bestaande zorgen welzijnscentra) problematisch. Vaak is de grond in handen van externe partijen en heeft men te maken met een bestaande fysieke structuur, of - in het geval van nog te realiseren (delen van) nieuwbouwwijken - een reeds geplande ruimtelijke structuur. ‘Start from scratch’ situaties zijn er nauwelijks. Er is doorgaans geen sprake van blauwdrukplanning. Daarom moet ‘het spel’ goed gespeeld worden door de betrokken partijen, met name door de gemeente met de inzet van haar ruimtelijk instrumentarium. ‘Wonen, zorg en welzijn’ is slechts één van de ruimtelijke claims, waarmee vaak hoge (onrendabele) investeringskosten zijn gemoeid. Een clustering met ‘rendabele functies’ is vaak noodzakelijk om de gebiedsexploitatie van ‘woon-zorg-welzijnlocaties’ sluitend te krijgen. Voorbeelden van deze rendabele functies, zijn winstgevende bestemmingen als commercieel verhuurbare ruimten (o.a. winkels, kantoren) en de bouw van duurdere huur- of koopappartementen of woningen. Deze investeringen leveren doorgaans ‘geld op’ en kunnen verliezen op investeringen in zorgen welzijnsfuncties dekken. De combinatie van hiervoor genoemde functies past overigens goed bij het idee van (‘omgekeerde’) integratie van mensen met een zorgbehoefte in een normale woonomgeving.23 Vanuit een bedrijfseconomisch oogpunt van zorgaanbieders, is vaak ook een minimale omvang nodig voor een sluitende bedrijfsexploitatie. Bijvoorbeeld waar het gaat om het verlenen van (voornamelijk zwaardere en/of onplanbare) zorg aan huis, of om het verlenen van zorg en ondersteuning in kleinschalige vormen van beschermd of begeleid wonen. Enige vorm van nabijheid van het ‘zorgsteunpunt’ of clustering is doorgaans nodig voor een rendabele bedrijfsexploitatie bij het leveren van extramurale zorg. Wanneer cliënten erg verspreid wonen, of het woonservicegebied qua oppervlakte een groot gebied bestrijkt (bijvoorbeeld in het buitengebied) gaat dit gepaard met hoge logistieke kosten. Het veld van wonen, zorg en welzijn is sterk in beweging door recente beleidsontwikkelingen. Met de nieuwe Wet maatschappelijke ondersteuning krijgen gemeenten nog nadrukkelijker een sturende rol op het gebied van (vooralsnog huishoudelijke) zorg en welzijn. Een ‘regisserende’ rol die zij op verschillende wijzen kan invullen.24 Daarnaast krijgen veel zorgaanbieders te maken met meer marktwerking sinds de invoering van de Wet Toelating Zorginstellingen (WTZi), waarbij zij steeds meer verantwoordelijk zullen worden voor de exploitatie- en beheersrisico’s met betrekking tot hun (in sommige gevallen functioneel verouderde) vastgoed. Terwijl de realisatie van een woonservicegebied en een integraal aanbod van zorgen dienstverlening op lokaal niveau samenwerking tussen betrokken partijen vereist, lijken deze ontwikkelingen te leiden tot onzekerheid over de nabije toekomst en een meer concurreren-

23 Met ‘omgekeerde integratie’ wordt bedoeld dat op (delen van)

de houding tussen aanbieders van zorgen welzijnsdiensten. Door deze ontwikkelingen

bestaande (intramurale)

lijken lokale samenwerkingsprocessen enigszins onder druk te komen staan en dit zou

instellingsterreinen ‘gewone’

effect kunnen hebben op de realisatie van woonservicegebieden (zie Hendrixen, De Kam en

woningen worden gerealiseerd.

De Jongh, 2007). Ook deze ‘van buitenaf’ geïntroduceerde ontwikkelingen op het vlak van

Deze locaties worden dus

weten regelgeving en financiering maken de lokale praktijk van gebiedsgericht samen-

(her)ontwikkeld, waardoor

werken aan wonen, zorg en welzijn tot een weerbarstige praktijk. Een praktijk die vraagt

mensen zonder zorgbehoefte in

om nader onderzoek.

de omgeving van mensen met een zorgbehoefte komen te wonen.

1.7

Omschrijving onderzoek en leeswijzer

24 Zie bijvoorbeeld Weekers, 2002; Putters, Van Hout en

In het kader van het eerste jaar van een promotieonderzoek naar coördinatiemechanismen

Cardoso Ribeiro, 2006;

bij de totstandkoming van gebiedsgerichte arrangementen voor wonen, zorg en welzijn,

Raad voor Maatschappelijke

is een verkennend onderzoek uitgevoerd om knelpunten in kaart te brengen, die betrokken

Ontwikkeling, 2006.

partijen tegenkomen in projecten waarin zij met anderen gebiedsgericht samenwerken aan

11

combinaties van wonen, zorg en welzijn. Veelal gaat het daarbij om de realisatie van woonservicegebieden. Hiertoe is een enquête uitgezet onder een 35-tal van dergelijke projecten in Gelderland, die worden ondersteund met provinciale subsidiegelden, vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing. In deze enquête is de betrokkenen ook gevraagd naar de oplossingsrichtingen die zij zien voor de genoemde knelpunten en naar de positieve factoren die volgens hen bijdragen aan de totstandkoming van hun project. Naast de enquêtes is een viertal Gelderse projecten meer diepgaand bestudeerd, middels een 12

exploratieve casestudy. De vier casestudies betreffen analyses van de samenwerkingsprocessen uit de gemeenten Neerijnen, Lochem, Montferland en Harderwijk. In het kader van deze casestudies is een aantal interviews afgenomen met betrokken partijen. Ook in deze interviews is ingezoomd op de knelpunten die men tegenkomt, voornamelijk daar waar het gaat om onderlinge samenwerking. Ook is nadrukkelijk geprobeerd om binnen deze casestudies op zoek te gaan naar leerpunten voor andere partijen in het veld die (willen gaan) werken aan soortgelijke projecten. De resultaten van de casestudies vindt u in onderzoeksrapport B. In dit onderzoeksrapport (rapport A) vindt u de resultaten van de enquête. Het volgende hoofdstuk (hoofdstuk 2) gaat kort in op de opzet van de enquête. Hoofdstuk 3 bevat een typering van de respondenten en de projecten. In hoofdstuk 4 staan de resultaten beschreven van de enquête. Hoofdstuk 5, ten slotte, bevat een samenvatting, aanbevelingen en een kritische reflectie op de onderzoeksaanpak.

2

Opzet enquête In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van het algemene deel van de enquête die begin 2006 is uitgezet onder projectleiders of andere betrokkenen bij 35 Gelderse projecten waarin gebiedsgericht wordt samengewerkt op het gebied van wonen, zorg en welzijn (de enquêteformulieren zijn eind februari verzonden aan de respondenten; de responstermijn voor het retourneren van de vragenlijsten liep tot begin mei 2006). Doel van de enquête was om op een inventariserende wijze een beeld te krijgen van diverse knelpunten die de respondenten in hun projecten tegenkomen, almede van de oplossingsrichtingen die zij voor deze knelpunten zien en van de factoren die volgens hen in positieve zin bijdragen aan hun project. Juist omdat het een verkennend onderzoek betrof is gewerkt met open vragen. Wel is een categorisering gemaakt: gevraagd is naar knelpunten, oplossingsrichtingen en positieve factoren op het gebied van: - de weten regelgeving rondom het betreffende project; - de financiering van het betreffende project; - de ruimtelijke inpassing van het betreffende project; - de onderlinge samenwerking tussen de betrokken partijen bij het project; - de inhoudelijke complexiteit van het project. Deze categorieën zijn gekozen na een globale verkenning van ‘het woonzorgwelzijnsveld’ en de bestudering van literatuur over (knelpunten bij) de totstandkoming van woonservicegebieden, waaronder een aantal uitgevoerde evaluatiestudies naar (samenwerking tussen partijen bij) de totstandkoming van woonservicegebieden (bijvoorbeeld Reinders, 2003; Van Rossum, 2005; zie verder de lijst van de bij de totstandkoming van dit rapport geraadpleegde bronnen in de bijlage). Ook is aan de respondenten de vrijheid gegeven om overige knelpunten, oplossingsrichtingen en positieve factoren te noemen. Na interpretatie van de onderzoeker vielen de genoemde punten te herleiden tot bovenstaande categorieën. Als het gaat om de inventarisatie van knelpunten en oplossingsrichtingen zijn voor elke categorie de volgende vragen gesteld: - Wat zijn volgens u de belangrijkste knelpunten op het gebied van categorie x, waar u in uw project mee te maken heeft? - Waarom is dit een knelpunt in uw project? - Wat zou volgens u een oplossing zijn om dit knelpunt weg te nemen? Daar waar het de inventarisatie van positieve factoren betreft zijn de volgende vragen gesteld: - Wat zijn volgens u de belangrijkste factoren op het gebied van categorie x, die in positieve zin bijdragen aan uw project? - Op welke wijze dragen deze factoren bij aan uw project? Door de onderzoeker zijn een 35-tal Gelderse projecten geselecteerd waar gebiedsgericht wordt samengewerkt op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Het behelst projecten die worden ondersteund door de provincie Gelderland met subsidies vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing of ‘voorlopers’ zoals de Tijdelijke Subsidieregeling Ontgroening & Vergrijzing en in enkele gevallen met ‘overgebleven zorggelden’ vanuit de voormalige Wet op de Bejaardenoorden (WBO). Het criterium voor de selectie van projecten was dat zij duidelijk een gebiedsgerichte en integrale component dienden te bevatten. Het gebiedsgerichte verwijst naar het feit dat de projecten gericht zijn op de verbetering van voorzieningen op

13

het gebied van wonen, zorg en welzijn in een afgebakend gebied, bijvoorbeeld een wijk, stadsdeel, een (samenstel van) kern(en) met of zonder buitengebied, of een gebied dat meerdere gemeenten omvat. Integraal verwijst naar het criterium dat het project een combinatie van verschillende investeringen op het vlak van wonen, zorg en welzijn dient te bevatten, bijvoorbeeld geredeneerd vanuit een deconcentratie en extramuraliseringsopgave in de zorg, de realisatie van een woonservicegebied, of in een enkel geval bovenlokale afstemming op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Projecten die zich enkel richten op 14

de aanleg van domotica, aanpassing van de woningvoorraad, of de vernieuwing van het zorgaanbod zijn niet geselecteerd. Vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing worden dus meer projecten ondersteund dan zijn geselecteerd voor het toezenden van een enquête. Daarnaast zijn Gelderse projecten die niet ondersteund worden met provinciale middelen niet meegenomen in dit onderzoek. Bij het toezenden van de enquête is gebruik gemaakt van de lijst van contactpersonen van de Provincie Gelderland (elk project heeft een contactpersoon richting de provincie). Voor de geselecteerde projecten is aan de contactpersonen verzocht om de enquête in te (laten) vullen door de ‘projectleider’ of ‘procesbegeleider’ van het project, die door de gezamenlijke partijen als zodanig wordt ervaren. Van de 35 verzonden enquêtes zijn er 24 geretourneerd (een respons 68,6%). In het volgende hoofdstuk zal een typering worden gegeven van de respondenten die de enquête hebben ingevuld en van hun projecten. In hoofdstuk 4 zullen voor elk van de hiervoor genoemde categorieën, de resultaten van de inventarisatie worden beschreven.

3

Typering respondenten en projecten Van de 24 geretourneerde enquêtes zijn er 18 daadwerkelijk ingevuld door de gezamenlijke projectleider/procesbegeleider van het project (75%). In vier gevallen werd de enquête door een respondent die binnen zijn eigen organisatie verantwoordelijk was voor de projectleiding van het betreffende project, maar die niet optrad als gezamenlijke procesbegeleider namens alle partijen. De respondenten van de 24 geanalyseerde enquêtes zijn vertegenwoordigers van respectievelijk een gemeente, een adviesbureau, een woningcorporatie, een zorgaanbieder en een bovenlokaal samenwerkingsverband bestaande uit diverse zorgaanbieders, welzijnsorganisaties, gemeenten, woningcorporaties, huisartsen, cliëntenorganisaties, het zorgkantoor en het CIZ. Een tweetal gemeentelijke respondenten gaf aan bij de projectleiding/procesbegeleiding te worden ondersteund door een extern adviesbureau. Onder de respondentengroep adviesbureau valt ook een onafhankelijke serviceorganisatie, welke gezamenlijk is opgericht door een aantal woningcorporaties.

Typering respondenten gemeente 3

1

12 adviesbureau

3 corporatie zorgaanbieder 5 bovenlokaal samenwerkingsverband

De geanalyseerde projecten bevinden zich in verschillende fasen van het ontwikkelingsproces. Alle projecten zijn de ‘initiatieffase’ voorbij. Dit is de fase in het begin van het samenwerkingsproces, wanneer er voornamelijk nog sprake is van informele contacten tussen partijen. Ofwel de fase waarin partijen elkaar op zoeken en ‘samen iets van plan zijn om te gaan doen’, zonder daar reeds formele afspraken over gemaakt te hebben. Van de 24 geanalyseerde projecten bevindt zich een vijftal projecten (20,8%) in de ‘definitiefase’. In deze fase formuleren de betrokken partijen een gezamenlijke visie (bijvoorbeeld uitmondend in een masterplan) en wordt vaak de intentie tot samenwerking vastgelegd, bijvoorbeeld in een convenant. Verreweg het grootste aantal projecten bevindt zich in de ‘pre-realisatiefase’: het gaat om 15 projecten (62,5%). In deze fase vindt een doorvertaling plaats van de gezamenlijke visie/het masterplan naar concrete deelprojecten. Ook worden in deze fase tussen de betrokken partijen meer concrete en bindende afspraken gemaakt over de realisatie, bijvoorbeeld middels het opstellen van contracten (zoals een realisatie overeenkomst). Een drietal projecten (12,5%) bevindt zich ten tijde van het uitzetten van de enquête in de ‘realisatiefase’. In deze fase is het project echt in uitvoering, ofwel daar waar het fysieke projecten betreft: ‘de schop is in de grond’. Slechts één van de projecten bevindt zich reeds in de ‘beheer en exploitatiefase’: het project is daadwerkelijk gerealiseerd en ‘loopt’.

15

Fase project in ontwikkelingsproces definitiefase 1

3

5 pre-realisatiefase realisatiefase

16

beheer- en exploitatiefase 15

Van de 24 geanalyseerde projecten zijn er 13 (54,2%) gericht op de realisatie van één of meer woonservicegebieden binnen een wijk of kern (min of meer volgens het concept van het STAGG-scenario voor de ‘stad’). Een viertal projecten (16,7%) heeft betrekking op de realisatie van een ‘meer-kernig servicegebied’ (min of meer volgens het concept van het STAGGscenario voor het ‘platteland’). Een tweetal projecten is gericht op het beheer en de exploitatie van een (reeds gerealiseerd) woonservicegebied. Een drietal projecten (12,5%) heeft betrekking op bovengemeentelijke afstemming op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Een viertal respondenten (16,7%) bestempelt het project niet in termen van bovenstaande categorieën en plaatsen hun project in de categorie ‘overig’. Een drietal respondenten geeft aan dat het project een combinatie van bovengenoemde categorieën betreft (er is dus sprake van overlap, het project laat zich niet eenduidig indelen in één van de categorieën): - Eén project is gericht op de realisatie van een meer-kernig servicegebied, maar er is ook sprake van bovengemeentelijke afstemming - Eén project is zowel gericht op het realiseren van een meer-kernig servicegebied (voor wat betreft de kleine kernen in de gemeente) en de realisatie van één of meer woonservicegebieden binnen de grootste kern van de gemeente, met daarbij een nadrukkelijk accent op een zogenaamde ‘ketenaanpak’, waarbij men wil komen tot een ‘volledig pakket van welzijn in zorg’ (inclusief de realisatie van een 24-uurs zorgaanbod). - Eén project is gericht op de realisatie van meerdere woonservicegebieden in de stad, waarvan er reeds 1 gerealiseerd is, en waar men zich nu richt op het beheer en de exploitatie van het betreffende woonservicegebied.

Project gericht op woonservicegebied binnen wijk 14

of kern

13

12 meer-kernig woonservicegebied 10 beheer- en exploitatie

8

woonservicegebied

6 4

4

4

3

bovengemeentelijke afstemming wzw

2

2 0

overig

Als we kijken naar de locaties waar de geanalyseerde projecten worden gerealiseerd of zijn gepland, dan gaat het in 4 van de 23 gevallen (n=23 bij deze vraag) om een of meerdere nog onbebouwde nieuwbouwlocaties (uitbreidingslocaties). Een 7-tal projecten wordt gerealiseerd op reeds bebouwde locaties, het betreft hier dus herstructureringslocaties. Het overige en overgrote deel van de projecten betreft een combinatie van nieuwbouwen herstructureringslocaties. Eén respondent geeft aan dat het project meerdere locaties omvat en dat binnen het project sprake is van alle drie de hiervoor genoemde locatietypen. 17 Type projectlocatie(s) uitbreidingslocatie(s) 1

4

11

herstructureringslocatie(s) combinatie van nieuwbouwen herstructureringslocaties 7 van alle bovengenoemde categorieën is sprake

Tot slot is middels de enquête getracht inzicht te krijgen in de inhoudelijke elementen waaruit de diverse projecten bestaan. In onderstaande tabel is in kaart gebracht in hoeverre bepaalde investeringen in de geanalyseerde projecten sprake is.

Element

Aantal projecten

% (n=24)

Realiseren van kleinschalige woonvormen (beschermd wonen, groepswoningen etc.)

19

79,2%

Creëren van een één-loketfunctie voor wonen, zorg en welzijn

18

75,0%

Vernieuwing van bestaande zorgen dienstenaanbod (o.a. realiseren extramurale zorgarrangementen)

18

75,0%

Realisatie van een multifunctioneel wijkcentrum (wijkservicegebouw voor meerdere gebruikers)

18

75,0%

Deconcentratie en extramuralisering van bestaande intramurale verzorgings- en verpleeghuizen

17

70,8%

‘Opplussen’ van de bestaande sociale woningvoorraad

16

66,7%

Aanpassing van de fysieke woonomgeving (toegankelijkheid, (verkeers)veiligheid, etc.)

15

62,5%

Realisatie van wonen (met zorg en welzijn) in de nabijheid van winkelvoorzieningen

14

58,3%

Toepassing van ICT en domotica in wooneenheden

11

45,8%

Ondersteuning van informele zorg (mantelzorgers)

10

41,7%

6

25,0%

(Ondersteunen van) levensloopgeschikte aanpassingen van bestaande particuliere woningen

‘Integraliteit’ van de opgave was één van de criteria bij de selectie van de projecten voor de enquête. Uit de analyse blijkt dat de projecten in alle gevallen daadwerkelijk meerdere van bovenstaande elementen bevatten, waarbij er wel een verschil is tussen het totale aantal elementen dat projecten omvatten. De cijfers laten verder zien dat het aanpassen van bestaande woningen, vooral de sociale woningvoorraad betreft en in mindere mate particuliere woningen. Toch ligt hier een enorme kans om bij te dragen aan de opgave wat betreft de realisatie van voldoende nultreden of levensloopgeschikte woningen. Ook de ondersteuning van mantelzorgers krijgt geen nadrukkelijke aandacht in de

18

meerderheid van de projecten, terwijl dit met de beleidsuitgangspunten van de WMO in het achterhoofd en de geluiden van ‘overbelasting’ van mantelzorgers (zie De Boer, 2005) wellicht geen overbodige luxe is. Ook de toepassing van ICT en domotica lijkt nog geen gemeengoed. Wat verder opvalt, is dat de bouw van kleinschalige woonvormen en de planning van multifunctionele gebouwen als steunpunten voor (o.a.) wonen met zorg en welzijn deel uit maakt van veel bestudeerde projecten. Daarmee wordt daadwerkelijk een belangrijke bijdrage geleverd aan de realisatie van voorzieningen op het vlak van wonen, zorg en welzijn in de wijk of het dorp. De deconcentratie- en extramuraliseringsopgave lijkt een ‘triggerfunctie’ te vervullen. Het concept van woonservicegebieden is een filosofie die daadwerkelijk handvaten biedt voor het vormgeven van deze opgave. Het gaat daarbij niet alleen om fysieke investeringen (zoals de bouw van zorggeschikte woningen, kleinschalige groepswoningen en ruimten voor de zorginfrastructuur). Het gaat ook om de vernieuwing van het bestaande (intramurale) zorgen dienstenaanbod in wijken en dorpen (zorg buiten de muren van de instelling gaan leveren, zoveel mogelijk bij de mensen thuis). Het basisidee achter woonservicegebieden omvat een integrale aanpak van beide componenten. Niet verwonderlijk is dat in veel gevallen gewerkt wordt aan het vormgeven van de ‘éénloket gedachte’ voor wonen, zorg en welzijn. Veel gemeenten zijn in het kader van de WMO bezig met de realisatie van een dergelijk loket, of hebben deze reeds gerealiseerd.25 Een dergelijk loket kan fysiek een plaats krijgen in (te realiseren) multifunctionele gebouwen. Het één-loket voor wonen, zorg en welzijn is slechts één van voorbeelden waar (bestaande) plannen op het gebied van gebiedsgericht werken aan de opgave voor wonen, zorg en welzijn raken aan de nieuwe Wet maatschappelijke ondersteuning. De ondersteuning van mantelzorgers is een ander voorbeeld (hier wijzen meerdere respondenten op). Verder scoort de realisatie van woningen voor mensen met een behoefte aan zorg en ondersteuning in de nabijheid van (bestaande) (winkel)voorzieningen relatief hoog. Maar het vinden van beschikbare locaties hiervoor lijkt soms problematisch (zie ook paragraaf 1.6 en 3.4). In de categorie ‘overig’ wordt er op gewezen dat (plannen voor de realisatie van) multifunctionele wijkservicecentra ook worden gecombineerd met basisonderwijs, kinderopvang, buitenschoolse opvang en een peuterspeelzaal (De Brede School), alsmede met eerstelijnszorgvoorzieningen, sportvoorzieningen, sociale hulpverlening et cetera. Ook de realisatie van ontmoetingsruimten en dagbestedingsruimten voor diverse groepen zorgbehoevenden (lichamelijk en verstandelijk gehandicapten, ouderen etc) wordt hier genoemd. Wonen, zorg en welzijn lijkt zich in sommige gevallen te verbreden of op zijn minst te worden afgestemd met ‘onderwijs’ en of ‘sport’. Een aansprekend voorbeeld van een dergelijk project in de provincie Gelderland is het project De Bogen te Harderwijk.26 Tot slot wordt in deze categorie gewezen op het streven naar het realiseren van ‘individuele arrangementen’ 25 Zie Van Dam, 2006.

voor mensen met behoefte aan zorg en ondersteuning. Hiermee wordt geprobeerd ‘vraagge-

26 Voor een beschrijving van dit

richte zorg’ daadwerkelijk vorm te geven door te zoeken naar afstemming tussen (aanwezig)

project zie onderzoeksrapport B.

aanbod en de specifieke vraag van cliënten.

4

Knelpunten, oplossingsrichtingen en positieve factoren verkend In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van de enquêteresultaten betreffende de verkenning van knelpunten, oplossingsrichtingen en positieve factoren bij gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn. Achtereenvolgens zal ingegaan worden op weten regelgeving (paragraaf 4.1), financiering (paragraaf 4.2), onderlinge samenwerking tussen betrokken partijen bij dergelijke projecten (paragraaf 4.3), de ruimtelijke inpassing van fysieke projecten (paragraaf 4.4) en de inhoudelijke complexiteit bij dit soort projecten (paragraaf 4.5).

4.1

Wet- en regelgeving De weten regelgeving op het gebied van wonen, zorg en welzijn is de laatste jaren sterk in beweging. Zo is ‘wonen en zorg’ voor corporaties als expliciet onderdeel opgenomen als taak in het Besluit beheer sociale huursector (het zogenaamde ‘zesde prestatieveld’ van het BBSH). Op het vlak van de zorg kan de modernisering van de AWBZ, het extramuraliseringsbeleid (‘scheiden van wonen en zorg’, nieuwe beleidsregel extramurale zorginfrastructuur), de introductie van meer marktwerking, en de invoering van de WTZi genoemd worden. Op het ‘welzijnsfront’ neemt de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) een belangrijke rol in. Veel gemeenten zijn druk doende met het invullen van hun rol in het kader van de WMO (per januari 2007). Ook heeft de WMO gevolgen voor aanbieders van zorgen welzijnsdiensten en in mindere mate voor woningcorporaties.

4.1.1

Knelpunten en oplossingsrichtingen Door de respondenten wordt een groot aantal knelpunten op het gebied van weten regelgeving genoemd, waarbij niet altijd een oplossingsrichting voor het betreffende knelpunt door respondenten wordt voorzien. In volgorde van de meest voorkomende antwoorden worden de volgende knelpunten genoemd:

Een sfeer van ‘onduidelijkheid’ en ‘onzekerheid’ Een achttal respondenten noemt de onduidelijkheid en onzekerheid bij partijen ten gevolge van de invoering van de WMO en de modernisering van de AWBZ. De precieze uitwerking van beide trajecten is nog niet geheel duidelijk. Recent afgeronde lokale aanbestedingstrajecten voor de huishoudelijke verzorging in het kader van de WMO laten zien dat bestaande lokale aanbieders ‘buiten de boot kunnen vallen’. Dit zorgt voor veel dynamiek in het veld. Voor veel zorgaanbieders is de beleidsomgeving waarin zij opereren ‘onrustig’ en ‘onvoorspelbaar’ geworden, zoals een respondent het noemt. Aanbieders zien zich genoodzaakt om op deze ontwikkelingen in te spelen en de strategie van hun organisatie aan te passen. Zo is bijvoorbeeld in de zogenaamde ‘februaribrief’ aangekondigd dat toegelaten zorginstellingen in de nabije toekomst zelf verantwoordelijk worden voor de bekostiging van hun vastgoed, alsmede voor de daaraan verbonden financiële risico’s. Veel aanbieders weten nog niet precies wat hen te wachten staat. Met de komst van de WMO veranderen de verhoudingen tussen de partijen. Zo is voor de gemeente in de wet een nadrukkelijk sturende rol weggelegd. Zij kan deze rol op verschillende wijze invullen. Zo weten zorgaanbieders volgens een respondent nog niet wat ze kunnen verwachten van de gemeente (de gemeente kan bijvoorbeeld aan een partij die wil

19

investeren niet garanderen dat zij straks ook de zorg kan gaan leveren). Maar de gemeente heeft zelf ook te kampen met onduidelijkheden (zijn de budgetten toereikend en hoe gaat men dat budget precies besteden?). Een andere respondent geeft aan dat voor de gemeente onduidelijk is wat men in het kader van de WMO van andere partijen kan verwachten, zowel ‘inhoudelijk’ als ‘capacitair’. Bijvoorbeeld daar waar het gaat om de ondersteuning van mantelzorgers en mensen met een beperking. 20

Als oplossing voor dit knelpunt vragen de respondenten om meer ‘duidelijkheid’ of ‘helderheid’ in de weten regelgeving. Zo vraagt een respondent om een ‘snelle duidelijkheid’ en om ‘langdurig perspectief’ door het mijden van ‘niet tijdelijke’ regelgeving. Een andere respondent vindt het van belang juist ook in het eigen samenwerkingsproces helderheid te verkrijgen in de strategieën van elk van de betrokken organisaties middels goed overleg met de ‘beslissers’ in deze organisaties. Nog een andere respondent wijst in dit kader op het belang om ‘met elkaar in dialoog te blijven’, ondanks deze onduidelijk- en onzekerheden. Bovengenoemd knelpunt wordt met name genoemd door gemeenten en zorgaanbieders.

Ontbrekende prikkels voor de extramuraliserings- en deconcentratieopgave Een zevental respondenten (van gemeenten, externe adviesbureaus en zorgaanbieders) wijst op het feit dat het daadwerkelijk realiseren van de deconcentratie en extramuraliseringsopgave in hun project wordt gehinderd door elementen uit de weten regelgeving. Hierdoor zou een prikkel om te extramuraliseren ontbreken. Ten eerste wordt het probleem van uitbreiding van de extramurale zorgcapaciteit – financieel gedekt vanuit de AWBZ – genoemd: vaak is capaciteitsuitbreiding niet mogelijk. Daarnaast wordt de rol het Bouwcollege genoemd, welke instemt met intramurale nieuwbouw, waarbij concentratie nog steeds kan. Hierbij wordt ook gewezen op het feit dat schaalverkleining/deconcentratie in de verzorgings- en verpleeghuissector doorgaans meer kost dan via de toegestane budgetten door het bouwcollege worden gedekt. Hier komt een spanning tussen ‘ambitie’ en toegestane mogelijkheden naar voren. De geformuleerde doelstellingen van partijen met betrekking tot de realisatie van een woonservicegebied kunnen niet overal gerealiseerd worden (middelen ontbreken). Ten slotte wordt door een tweetal respondenten gewezen op onduidelijkheid met betrekking tot de financiering van de (extramurale) AWBZ-zorg. De spelregels zouden ‘constant worden aangepast’, waardoor voor zorgaanbieders die wél willen investeren voldoende zekerheid ontbreekt om daadwerkelijk te investeren. Als oplossingsrichtingen voor dit knelpunt wordt gepleit voor de inbouw van ‘meer prikkels’/‘incentives’ in de weten regelgeving die daadwerkelijk leiden tot deconcentratie van (grootschalige) intramurale zorgcapaciteit. Een respondent pleit voor een meerjarig stabiel beleid van het ministerie van VWS op dit punt. Verder wordt gepleit voor meer duidelijkheid in de weten regelgeving en een ‘ruimhartiger financiering’. Ook pleit een respondent voor een beter overleg met de gemeente en het Bouwcollege om in gezamenlijk overleg te zoeken naar mogelijke alternatieven, waardoor de doelstellingen - met name als het gaat om de realisatie van kleinschalige (beschermde) woonvormen - toch kunnen worden gerealiseerd.

Invulling van de gemeentelijke regierol Een zestal respondenten wijst de invulling van de regierol van de gemeente in het kader van de WMO expliciet aan als knelpunt. Zo wordt door een respondent aangegeven dat een regisserende rol van de gemeente wordt gevraagd, zonder de beschikbaarheid van de bevoegdheden en ‘infrastructuur’ om hier daadwerkelijk en in voldoende mate handen en voeten aan te geven. Er is volgens de respondent een spanning tussen hetgeen je als gemeente wilt realiseren voor je burgers (ambities) en de mogelijkheden die men als lokale

overheid tot haar beschikking heeft. Een andere ‘gemeentelijke’ respondent is van mening dat de gemeente nauwelijks wettelijke instrumenten tot haar beschikking heeft om de regierol op het vlak van wonen, zorg en welzijn goed op zich te kunnen nemen. Nog een andere ‘gemeentelijke’ respondent spreekt over ‘beperkte middelen om problemen op te lossen’. Weer een andere respondent (zorgaanbieder) trekt dit direct in ‘het budgettaire’ en wijst op het feit dat het Wmo budget lager dreigt uit te vallen dan de huidige uitgaven, wat de mogelijkheden om te investeren zou beperken. Deze respondent wijst ook op het feit dat de gemeente – gezien het relatief korte tijdsbestek voor de invoering van de WMO – ten tijde van dit onderzoek druk doende is met het op korte termijn regelen van de huishoudelijke verzorging en het realiseren van een zorgen informatieloket, waardoor een breder perspectief en een perspectief voor de lange termijn ontbreekt. Als oplossing voor deze knelpunten pleit een respondent voor ‘het meegeven van voldoende budget’ aan gemeenten voor de uitvoering van haar taken in het kader van de WMO. Vooralsnog valt te bezien of de toegekende budgetten voldoende zullen zijn, dit zal de toekomst moeten uitwijzen. Een andere respondent pleit voor een versterking van het wettelijk kader wat betreft het instrumentarium dat gemeenten beschikbaar hebben. Nog een andere respondent pleit voor meer ‘bevoegdheden’ en ‘capaciteit’ om de gemeentelijke regierol vorm te kunnen geven. Het knelpunt van de gemeentelijke regierol wordt voornamelijk aangekaart door gemeenten zelf, maar ook door een respondent die een zorgorganisatie vertegenwoordigt en een respondent die optreedt als vertegenwoordiger van een andere organisatie.

Marktwerking in de zorg: samenwerking vs concurrentie Een zestal respondenten noemt de introductie van marktwerking in de zorg als knelpunt in hun project. Dit bevordert de concurrentie tussen zorgaanbieders, waardoor de samenwerking onder druk zou komen te staan. Een ander wijst op het feit dat door deze concurrentie partijen in het samenwerkingsverband niet ‘volledig open’ zijn tegenover elkaar. Door één van de geënquêteerden wordt gesteld:

“Eén van de pijlers van het project is een integrale benadering van zorgen dienstverlening geënt op een intensieve vorm van samenwerking. Door de introductie van het principe van marktwerking is de opstelling van de zorgpartijen gewijzigd, wat leidt tot onduidelijkheid en stagnatie in de samenwerking.”

Dit knelpunt komt ook naar voren in een ander project: de concurrentie in de zorg zou leiden tot ‘vertraging’, vooral daar waar het gaat om het realiseren van een integraal zorgaanbod in het landelijke gebied (vaak minder rendabel, kleinere concentratie/grotere spreiding van (mogelijke) cliënten). Slechts twee respondenten noemen een oplossingsrichting voor dit knelpunt. Eén respondent pleit voor het stimuleren van samenwerking. De ander wijst op het belang om juist ten tijde van meer concurrentie met elkaar in overleg te blijven en gezamenlijk te zoeken naar de meerwaarde van samenwerking. Het knelpunt van marktwerking in de zorg wordt voornamelijk naar voren gebracht door respondenten die betrokken zijn bij een project als extern adviseur (3x), namens de gemeente (1x), een serviceorganisatie voor woningcorporaties (1x) en een vertegenwoordiger van een breed bovenlokaal samenwerkingsverband op het gebied van wonen, zorg en welzijn (1x). Door respondenten die zelf werkzaam zijn bij een zorgorganisatie wordt dit knelpunt opvallend genoeg niet genoemd. Juist deze spanning tussen samenwerking en concurrentie is typerend voor de huidige staat waarin veel aanbieders van wonen, zorg en welzijn zich momenteel bevinden (zie Hendri-

21

xen, De kam en de Jong, 2007). Eén van de respondenten wijst in dit kader op het knelpunt dat een publieke taak gerealiseerd moet worden in een ‘particuliere setting’. Volgens de respondent zou het realiseren van ‘het algemeen belang’ in een marktsetting met marktconforme prijzen niet lukken. Daarvoor is het volgens deze respondent (gemeente) noodzakelijk dat maatschappelijke ondernemers, zoals woningcorporaties en zorgaanbieders hun taak oppakken en ook (onrendabel) moeten investeren in welzijn. 22

Verandering en afstemming van regelgeving Een drietal respondenten wijst de continu veranderende weten regelgeving expliciet aan als knelpunt, vooral met betrekking tot de financiering van de zorg. Het vaak wijzigen van de weten regelgeving zou leiden tot onzekerheid voor investerende partijen. Zo noemt een respondent de constante wijziging van de regelgeving in bouwen voor de zorg als knelpunt en geeft daarbij aan:

“De projectrealisatie duurt jaren en als er tijdens het ontwikkelingstraject telkens wijzigingen optreden, heeft dat invloed op plannen en budgettaire kaders en leidt dit tot onrust en een defensieve houding bij partijen”

Voor dit knelpunt dragen de respondenten geen oplossingsrichtingen aan, maar we zagen hiervoor al een roep naar meer duidelijke regelgeving die betrekking heeft op de langere termijn. Naast het aanwijzen van de continue verandering in weten regelgeving als knelpunt, geven een drietal respondenten aan dat ook de afstemming van de regelgeving op het gebied van wonen, zorg en welzijn een knelpunt is. Zo geeft één van deze respondenten (gemeente) aan:

“Het complexe pakket aan weten regelgeving is niet toegesneden op de integrale aanpak van het brede spectrum wonen, welzijn, zorg. Met name specifieke regelgeving in de fysiek sfeer werkt soms zeer vertragend op ambitieuze plannen.”

Deze respondent ziet de oplossingsrichting in deregulering en clustering van wetgeving. Een andere gemeentelijke respondent wijst op de ‘versnippering’ van weten regelgeving met name met betrekking tot de financiering. Het beleidskader is volgens deze respondent niet eenduidig. Een ander (woningcorporatie) geeft aan dat binnen de regelgeving op het gebied van zorg en welzijn geen gebruik wordt gemaakt van eenduidige definitiebepalingen, wat kan leidden tot problemen in het project. Zo stelt deze respondent:

“Het geeft miscommunicatie daar waar definities niet overeen komen. Er ontstaan dan gaten tussen het zorgaanbod en het welzijnsaanbod. Een ‘zorgbehoevende’ wordt bijvoorbeeld anders gedefinieerd.”

Deze respondent pleit voor het afstemmen van definities tussen sectorale weten regelgeving, waardoor mogelijkerwijs ook geldstromen beter op elkaar kunnen worden aangesloten.

De rol van het Bouwcollege en het zorgkantoor Door drie respondenten wordt de rol van het Bouwcollege als knelpunt aangeduid. De toetsing door het Bouwcollege zou volgens een respondent (gemeente) leiden tot versobering

van de plannen. Deze respondent pleit derhalve dan ook voor ‘ruimere financiële marges’. Ook hier is er een spanning tussen enerzijds ambities en anderzijds hetgeen financieel gedekt wordt vanuit publieke middelen. De realisatie van fysieke projecten zou volgens een andere respondent (extern adviseur) vaak extra middelen vergen die niet gedekt worden. Ook de opstelling van het zorgkantoor wordt door een tweetal respondenten als knelpunt aangemerkt. Deze zou volgens een respondent (gemeente) de concurrentie tussen betrokken partijen stimuleren, terwijl het project gericht is op samenwerking. Een spanning die hiervoor reeds aan de orde kwam. Een andere respondent (ook gemeente) verwacht een meer stimulerende houding van het zorgkantoor als het gaat om de planning van de extramuraliseringsopgave in haar werkgebied en de realisatie van zorginfrastructuur:

“Het zorgkantoor moet beleid ontwikkelen om witte vlekken in te vullen, vervolgens moet zij zorgaanbieders stimuleren om gezamenlijk zorginfrastructuur aan te vragen.”

Deze respondent pleit ervoor om ook corporaties de mogelijkheid te bieden om zelf financiering voor de realisatie van zorginfrastructuur aan te vragen. Vanwege de verschillende opstelling die het zorgkantoor kan kiezen (puur haar formele rol spelen, of (als participant) actief meedenken met partijen die lokaal iets willen realiseren) is in de enquête ook kort gevraagd naar de rol van het zorgkantoor bij gebiedsgerichte samenwerkingsprocessen op het vlak van wonen, zorg en welzijn. Zij kan soms een belemmerende dan wel positieve factor zijn bij de realisatie van plannen op lokaal niveau. Welke rol vervult zij in deze trajecten? In 9 van de 23 (n= 23 bij deze vraag) enquêtes geven partijen aan dat het zorgkantoor echt als ‘deelnemende partij’ betrokken is bij het project. In een viertal projecten is het zorgkantoor één van de partijen aan tafel in de stuurgroep of planningsoverleg (met vertegenwoordigers van alle betroken partijen op bestuurlijk/ directieniveau): in Arnhem-Noord, Arnhem-Zuid, Ede en een project gericht op bovenlokale/subregionale afstemming op het gebied van wonen, zorg en welzijn in De Liemers. In Zutphen is het zorgkantoor niet actief en direct betrokken, maar is zij wel medeondertekenaar van de intentieverklaring die door de betrokken partijen ondertekend is. De meeste respondenten wijzen op de ‘indirecte’ rol van het zorgkantoor: zij moet toestemming geven voor de financiering /uitbreiding van intramurale zorg via de AWBZ, als medeaanvrager voor extramurale zorginfrastructuur (in de beleidsregel zorginfrastructuur is een positief advies van het zorgkantoor benodigd richting het College Tarieven Gezondheidszorg/ Zorgautoriteit in oprichting (CTG/ZAio)). Daarbij loopt het contact doorgaans via een van de participanten: aanvragen moeten worden gedaan door toegelaten zorginstellingen, soms loopt het contact via een ingeschakeld adviesbureau. We zien dus verschillen in de betrokkenheid van het zorgkantoor: soms is zij actief betrokken als participant in een project (meedenkende rol), maar meestal speelt zij enkel haar formele rol.

4.1.2 Positieve factoren Als positieve factoren op het gebied van weten regelgeving komen voornamelijk de invoering van de WMO en de nieuwe beleidsregel zorginfrastructuur naar voren. Zo stelt een respondent (gemeente):

“WMO, WTZi en Beleidsregel Zorginfra zorgen ervoor dat het besef doordringt van de noodzaak tot samenwerking over de grenzen van de eigen winkel heen.”

23

De ‘sense of urgency’ voor het zoeken naar samenwerking zou volgens de respondent hierdoor toenemen. Een aantal respondenten noemt de integrale benadering van de WMO en de beleidsruimte voor gemeenten als een positieve factor. Een integrale aanpak en ‘netwerksturing’ met een nadrukkelijke regierol van de gemeente, zou de noodzaak tot samenwerking volgens een respondent (gemeente) ‘evident’ maken. De filosofie achter de WMO en veel nieuwe wetten 24

zou volgens een andere respondent (ook gemeente) de zelfredzaamheid van de burger bevorderen, ‘de vraag’ meer centraal stellen, aanzetten tot afstemming en integraal werken in de vorm van samenwerking tussen diverse partijen ‘als partners’. Nog weer een andere respondent (extern adviseur) ziet in de komst van de WMO een aanleiding om ‘bruggen te bouwen’:

“De introductie van de WMO leidt tot een integrale benadering op lokaal niveau, waarbij bruggen worden geslagen tussen de gemeente als uitvoerder van de WMO (vanaf 2007) en lokale partijen.”

Een (gezamenlijk) loket voor wonen, zorg en welzijn wordt in dit kader door meerdere respondenten als voorbeeld genoemd. Duidelijk wordt dat naast de genoemde knelpunten rondom de WMO, de wet ook wordt gezien als kans om het gemeentelijke beleid van wonen, zorg en welzijn verder vorm te geven. Dit wordt niet enkel zo opgevat door respondenten met een gemeentelijke achtergrond. Zo stelt een respondent die werkzaam is bij een zorgaanbieder dat de WMO een impuls is voor ‘de opdracht’ van het realiseren van woonservicegebieden en de gemeente hiervoor ‘wakker maakt’. Een respondent stelt:

“De invoering van de WMO prikkelt de gemeente tot een pro-actieve houding inzake beleidsvorming op het terrein van wonen, welzijn en zorg. Het project past 100% in de komst van de WMO.”

Naast de WMO wordt de nieuwe beleidsregel zorginfrastructuur door een aantal respondenten genoemd (door een vertegenwoordiger van respectievelijk een gemeente, woningcorporatie, een zorgaanbieder en een gezamenlijke serviceorganisatie voor woningcorporaties). Deze zou meer financiële mogelijkheden bieden voor het realiseren van plannen, en zou volgens en respondent ‘materieel en financieel perspectief bieden’. Een tweetal respondenten wijst op de positieve uitwerking van verkregen provinciale subsidiegelden voor hun project en tenslotte kan vermeld worden dat een respondent (woningcorporatie) de vernieuwing van de BBSH richtlijnen van corporaties als positief ervaart als het gaat om investeringen in wonen met zorg en welzijn:

“Hierdoor kan de corporatie meer inzet leveren in woongerelateerde projecten, waar wonen, zorg en welzijn elkaar raken.”

4.2

Financiering Wat zijn volgens de respondenten de belangrijkste knelpunten op het gebied van de financiering van hun project? Wat zijn de oplossingsrichtingen die zij voor deze knelpunten aandragen? En wat zijn de belangrijkste factoren op het gebied van financiering, die in positieve zin bijdragen aan hun project? 25

4.2.1 Knelpunten en oplossingsrichtingen Betaalbaarheid van voorzieningen voor de doelgroep Een drietal respondenten wijst op het knelpunt van betaalbaarheid van nieuw te realiseren huisvesting en diensten. Dit vergt vaak grote investeringen en een marktconforme prijs voor deze woningen en/of diensten, welke vaak niet is op te brengen door de (veelal kwetsbare) doelgroep. Zo noemt een gemeentelijke respondent het realiseren van betaalbare huisvesting als knelpunt. Ook twee respondenten uit de corporatiebranche stippen dit probleem aan. Zo stelt één van deze respondenten dat nieuwe diensten vaak te duur zijn voor de sociale doelgroep, wat leidt tot een verminderde animo bij deze partijen om deze diensten vervolgens ook tot stand te brengen. De ander wijst op het feit dat er vaak sprake is van een relatief hoge huur na gedane nieuwe investeringen. Als oplossingsrichting wordt enkel het beperken van de ontwikkelkosten genoemd. De optie van onrendabel investeren wordt hier niet genoemd (zie wel paragraaf 3.2.2).

Betaalbaarheid beheer en exploitatie van multifunctionele voorzieningen De betaalbaarheid van multifunctionele maatschappelijke voorzieningen, zoals wijkservicecentra is een knelpunt dat wordt genoemd door een aantal respondenten. Naast de bouw van dit soort voorzieningen zijn ook middelen nodig voor het beheer- en de exploitatie van het gebouw. Vaak maken diverse welzijnsinstellingen gebruik van ruimten in deze accommodaties, maar vaak beschikken dit soort (gesubsidieerde) organisaties maar over een beperkte hoeveelheid financiële middelen. Ruimte huren in zo’n gloednieuw gebouw is mooi, maar vaak ook kostbaar, het probleem zit hem in de exploitatie. Een respondent (gemeente) ziet de oplossing in een grotere pot met geld voor deze organisaties, toegekend door de eigen gemeenteraad, en/of gesubsidieerd met Europese, Rijks- of provinciale gelden. Een andere gemeentelijke respondent geeft aan dat de welzijnsstichting door de gemeente gesubsidieerde meterprijzen betaalt, terwijl andere partijen marktconforme prijzen betalen. De financiering van de welzijnscomponent (zie hierna) is ook een veelgenoemd knelpunt. Nog een andere respondent (woningcorporatie) geeft aan dat de kosten die worden gemaakt door de verschillende betrokken partijen in de beheerfase (wanneer het gebouw in gebruik is), vaak niet gelijk onder de betrokken partijen kan worden verdeeld. Sommige partijen zijn bijvoorbeeld enkel in staat om ‘mensen’ in te zetten, maar niet of nauwelijks in staat om een bijdrage te leveren qua financiële middelen.

De financiering van de welzijnscomponent Een viertal respondenten noemt de financiering van de welzijnscomponent in hun project als knelpunt. Vaak hebben welzijnsstichtingen zelf weinig financiële armslag om grote investeringen te doen, maar toch is welzijn een essentieel element in de projecten. Een respondent (gemeente) stelt:

“Welzijn is een essentiële pijler in het project, maar door bezuiniging bij de gemeente wordt het waarborgen van kwaliteit steeds moeilijker.”

Een andere respondent (extern adviseur) wijst op de beperkte en vaak onzekere financiering van de welzijnscomponent. Dit zou nog verder kunnen toenemen door de komst van de WMO. Weer een ander respondent deelt dit beeld van subsidieafhankelijkheid van welzijnsorganisaties en pleit voor een meer structurele financiering van de welzijnscomponent.

Onzekerheden rondom de financiering: WMO, AWBZ en regeling Zorginfrastructuur 26

Aansluitend bij de onzekerheden die in paragraaf 3.1 zijn genoemd rond de weten regelgeving noemen enkele respondenten ook met betrekking tot de financiering de WMO. De financiële uitwerking en implicaties van de uitvoering van deze wet op lokaal niveau zijn nog niet duidelijk. De WMO is nog volop in ontwikkeling, alsmede de WMO-elementen in de ontwikkeling van woonservicegebieden. Voor gemeenten zelf, maar ook voor aanbieders van zorgen welzijnsdiensten (in het bijzonder wat betreft de huishoudelijke verzorging) was het ten tijde van het onderzoek nog niet helder welke middelen nu precies beschikbaar zullen zijn. Een respondent ziet de decentralisatie van WMO-taken en middelen naar gemeenten als een bezuinigingsoperatie. De respondent acht het budget ontoereikend om in de komende jaren aan de groeiende vraag te kunnen voldoen en dus de effecten van de vergrijzing en extramuralisering op te kunnen vangen. Volgens een andere respondent beïnvloedt de onduidelijkheid rondom het gemeentelijke WMO-budget de discussie over de realisatie van woonservicegebieden. Dit vraagstuk loopt volgens de respondent (oneigenlijk) door de discussies over noodzakelijke accommodaties, diensten en voorzieningen. Deze respondent pleit voor een koppeling van het WMO-budget aan demografische gegevens, zodat het WMO-budget kan meegroeien met het lokale tempo van de vergrijzing. Daarnaast noemt een andere respondent de onzekerheid van zorgen welzijnsaanbieders die concrete investeringen willen plegen: kunnen deze partijen straks ook de zorgen diensten leveren? Een andere respondent wijst op het feit dat de WMO, marktwerking tussen aanbieders kan versterken (bijvoorbeeld het aanbestedingstraject rondom de huishoudelijke verzorging). De respondent stelt:

“Door marktwerking gaan zorgaanbieders individueel onderhandelen met financiers om hun bestaansrecht te waarborgen. Dit belemmert een ketenaanpak. Men hinkt op twee poten. Samenwerking staat onder druk.”

Dus ook hier komt de spanning tussen samenwerking en concurrentie tot uiting. Als mogelijke oplossingsrichting wordt door deze persoon aangegeven dat ‘de overheid’ financiers moet overtuigen van de meerwaarde van een ketenaanpak en partijen gerust moet stellen door helderheid te verschaffen over de wijze van de aanbesteding. Een pleidooi voor een heldere gemeentelijke visie op (de gewenste mate van) samenwerking en/of concurrentie tussen aanbieders. Zo’n heldere visie zou meer zekerheid kunnen verschaffen bij partijen om toch te investeren en samenwerking met anderen te zoeken. Andere respondenten wijzen op de verandering en ‘instabiliteit’ met betrekking tot de financiering van de zorg. Als het gaat om de financiering van extramurale uitbreidingsplannen noemt een respondent de opgelegde beperkingen ten aanzien van de capaciteitsuitbreiding van de beschikbaarheid van AWBZ voorzieningen voor zelfstandig wonenden als knelpunt. Dit beperkt volgens deze respondent de mogelijkheden om in te kunnen spelen op de vergrijzing. Een ander (gemeente) noemt het probleem van de modernisering van de AWBZ ook in financieel opzicht. De AWBZ-regelingen zouden meer aansturen op concurrentie dan op samenwerking en dat geeft volgens de respondent een:

“Geweldige spanning tussen de maatschappelijke ambitie gericht op samenwerking en de financiële noodzaak tot concurrentie.”

Deze respondent ziet dan ook liever dat collectieve gebiedsgerichte aanpakken financieel worden ondersteund, in plaats van bilaterale afspraken tussen zorgkantoor en individuele aanbieders. Een andere respondent vanuit de zorg noemt dit punt en stelt:

“De noodzaak van aanbieders om te concurreren werkt de samenwerkingsgedachte achter de woonservicezone tegen. Verder is de positie van het zorgkantoor erg sterk en deze heeft geen enkele band met de gemeente waarin investeringen worden gepleegd. Investeren in de lokale gemeenschap door de zorgaanbieder wordt niet in geld gewaardeerd door het zorgkantoor.”

Verder wordt hier de onduidelijkheid rondom de nieuwe beleidsregel Zorginfrastructuur genoemd: wat kan nu wel en niet precies worden gefinancierd met gelden vanuit deze regeling? Deze onduidelijkheid leidt volgens een respondent tot het feit dat weinig partijen ‘hun nek durven uit te steken’ en lijken te kiezen voor minder risicovolle intramurale bouw. Een andere respondent (extern adviseur) stelt:

“Bij extramuralisering van de zorg lopen zorginstellingen met de nieuwe regeling ondernemersrisico. Dat zijn ze niet gewend en daardoor treden ze terughoudend op.”

Tot slot leiden onzekerheden rondom de toekomstige vraag naar nieuwe voorzieningen, tot een voorzichtige houding bij aanbieders. Zijn deze voorzieningen in de toekomst ook exploitabel of niet? Een respondent stelt:

“Omdat er soms onvoldoende bedrijfseconomische massa is voor de zorg in een project, deinzen instellingen terug bij het opstarten van projecten.”

De respondent ziet hiertoe een oplossing door het creëren van subsidiemogelijkheden voor de gedeeltelijke financiering van de aanloopkosten.

Inzet van eigen (financiële) middelen Door een tweetal respondenten wordt gewezen op de investeringen die gemoeid zijn met de onderlinge samenwerking bij de realisatie van woonservicegebieden, los van de concrete (fysieke) investeringen die worden gedaan. We hebben het hier min of meer over ‘transactiekosten’. Een van de respondenten stelt:

“De partijen die deelnemen zijn vaak geen partijen die veel extra tijd of middelen beschikbaar hebben om buiten hun kernactiviteiten te investeren in vernieuwingen en samenwerkingstrajecten. Wil je een woonservicegebied vorm geven dan zal er flink geïnvesteerd moeten worden in het in eerste instantie leren kennen van elkaar, het vormgeven van samenwerking en tot slot het ontwikkelen van concrete projecten, bijvoorbeeld van het dienstenpakket of de één-loket gedachte.”

27

Partijen moeten dus tijd, mensen en middelen vrijmaken voor dergelijke projecten en dat is soms moeilijk. Zo geeft een andere respondent aan:

“Zorgorganisaties hebben een (te) kleine stafbezetting om full speed deel te nemen aan dit soort samenwerkingstrajecten.”

28 Deze respondent pleit voor meer budget om volwaardig deel te kunnen nemen aan dit soort projecten.

Wel (ondersteunende) financiering voor gezamenlijk initiatief, maar niet voor daadwerkelijke uitvoering? Een aantal respondenten geeft aan dat projecten niet zozeer ondersteuning krijgen voor de daadwerkelijke realisatie van het project, maar eerder voor gezamenlijke planvorming. Zo stelt een respondent dat visievorming geen probleem is, maar financiering voor de daadwerkelijke realisatie, bijvoorbeeld vanuit de provinciale overheid of het zorgkantoor ontbreekt. Financieringsstromen hebben volgens de respondent een ad-hoc karakter en zijn voornamelijk gericht op vernieuwing en innovatie. Dit zou geen structurele zekerheid bieden voor de realisatie van het project op de langere termijn, waardoor de implementatie dreigt vast te lopen. Een andere respondent noemt bijvoorbeeld de financiering van domotica als knelpunt: voor een regionale aanpak ontbreekt voldoende betrokkenheid bij gemeenten. Ook deze respondent geeft aan dat er wel geld beschikbaar is voor planontwikkeling, maar niet zozeer voor de concrete realisatie van projecten. Weer een ander wijst op het niet synchroon lopen van de fase waarin het project zich bevindt en de termijnen waarvoor (tijdelijke) subsidiestromen beschikbaar zijn. Een betere afstemming tussen projectpartners en de subsidieverstrekker – bijvoorbeeld de provinciale overheid – wordt wenselijk geacht.

Onrendabele top Investeringen in wonen, zorg en welzijn behelzen vaak ook onrendabele (fysieke) investeringen. Een respondent wijst op de hoge opstartkosten bij woonprojecten. En zo wijst een andere respondent (gemeente) dat voor herstructurering van de bestaande woningvoorraad een behoorlijke inzet van (gemeentelijke) financiële middelen nodig is die niet maar zo te financieren valt. Nog een andere respondent (extern adviseur) wijst op de grote investeringen die gemoeid zijn met de fysieke realisatie van voorzieningen in een woonservicegebied. De benodigde investeringen gaan dus verder dan enkel investeringen in ‘samenwerking’ en vaak moeten financiële tekorten op de daadwerkelijke realisatie van concrete projecten worden gedekt. Deze respondent stelt:

“We hebben grote tekorten moeten wegwerken door extra grondopbrengsten, gemeentelijke bijdragen en investeringen door de woningbouwcorporatie. Daarnaast zijn er lastige discussies over de financiering van multifunctionele ruimten, het laagdrempelig houden van het wijkcentrum en de exploitatie en het beheer van dat gebouw.”

4.2.2 Positieve factoren Provinciale subsidie Als positieve factor op het gebied van financiering wordt door 9 respondenten de provinciale subsidie vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing genoemd. Enkele citaten van respondenten: 29 “Enorme aanjager om woonservicezone van de grond te krijgen.” “Geen enkele partij zou zonder deze regeling in staat zijn voor langere tijd externe projectleiding in te huren. Het zorgt ervoor dat de aanjaagfunctie bij een neutrale buitenstaander ligt, die niet door de waan van de dag wordt geregeerd en waar gemeenten, corporaties en zorgen welzijnsinstellingen wel mee te maken hebben.” “Provinciale subsidies helpen mee het samenwerkingstraject professioneel te begeleiden.”

Ook andere respondenten geven aan dat middels de provinciale subsidie externe ondersteuning kan worden ingehuurd, bijvoorbeeld in de vorm van procesmanagers en andere externe deskundigen. Dit zou de voortgang en de integraliteit van het project bevorderen. Alle typen respondenten stippen de provinciale subsidie als positieve factor aan.

WMO biedt mogelijkheden Naast de eerder genoemde knelpunten rond de WMO, worden in relatie tot het aspect van financiering door een tweetal respondenten gewezen op de kansen die de WMO biedt. Een respondent wijst op de financiële sturingsmogelijkheden die de WMO biedt. Zo kunnen gemeenten hun eigen inkoop- / aanbestedingscriteria opstellen en hebben zij een middel in handen om diverse aanbieders te laten concurreren (op prijs en/of kwaliteit). Een andere respondent (gemeente) beschouwt de WMO als de ontbrekende schakel tussen de AWBZzorg en het gemeentelijke beleidsdomein. Dit leidt volgens de respondent tot:

“Meer ‘WMO-gedwongen’ interactie met organisaties die voorheen niets of vrijwel niets van doen hadden met de gemeente.”

De bereidheid van partijen om onrendabel te investeren en risico te nemen Een viertal respondenten noemt de bereidheid van deelnemende partijen (voornamelijk van corporaties) om onrendabel te investeren. Dit zou de kwaliteit van de betreffende projecten ten goede komen en het mogelijk maken om sociaal-maatschappelijke doelen te realiseren. Verder wordt het lef van zorgorganisaties om risico’s te nemen aangeduid als positieve factor. Daarnaast kan enige creativiteit noodzakelijk zijn om de financiering (of exploitatie) rond te krijgen: zo is een respondent van mening dat men diverse financieringsmogelijkheden moet proberen te stapelen en betrokken instanties, zoals het Bouwcollege, in overleg zien te overtuigen van dit soort creatieve oplossingen. Een flexibele opstelling van het Bouwcollege wordt genoemd als positieve factor.

Overige factoren Verder worden als positieve factoren aangeduid: - Omdat de financiering van dit soort projecten altijd co-financiering is (meerdere partijen moeten investeren), zou dit bijdragen aan de continuïteit van de samenwerking en onderlinge afstemming tussen partijen. - Met betrekking tot de financiën is het van belang om elkaar goed te informeren, wanneer nodig stevig aan te spreken en op zoek te gaan naar ‘win-win situaties’.

30

- Het helpt als wonen, zorg en welzijn stevig op de (lokale) politieke agenda staat.

4.3

Onderlinge samenwerking Wat zijn volgens de respondenten de belangrijkste knelpunten op het gebied van de samenwerking tussen de betrokken partijen? Wat zijn de oplossingsrichtingen die respondenten voor deze knelpunten aandragen? En wat zijn de belangrijkste factoren, die in positieve zin bijdragen aan de onderlinge samenwerking?

4.3.1 Knelpunten en oplossingsrichtingen Op het vlak van samenwerking komt uit de enquête een groot aantal knelpunten naar voren. In volgorde van de meest voorkomende antwoorden worden de volgende knelpunten genoemd.

De spanning tussen samenwerking en concurrentie Dit knelpunt kwam ook al aan de orde bij de knelpunten ten aanzien van weten regelgeving (paragraaf 3.1) en meer indirect bij de geïnventariseerde knelpunten met betrekking tot financiering (paragraaf 3.2). Het knelpunt van ‘samenwerking vs. concurrentie’ wordt negen keer genoemd (en door alle typen respondenten, behalve door respondenten die werkzaam zijn bij een zorgaanbieder). Het knelpunt heeft tot gevolg dat concurrentie tussen instellingen de ingezette gezamenlijke aanpak kan ondergraven. Als oplossing voor dit probleem wordt het belang van het voor ogen blijven houden van gezamenlijk geformuleerde doelen en plannen genoemd. In de woorden van één van de respondenten:

“Blijven werken aan een breed gedragen visie op wonen, zorg en welzijn voor de klant”

Een tweetal respondenten zien de aanleiding voor dit knelpunt liggen in de introductie van marktwerking in de zorg.

“Daar waar partijen hetzelfde product of dezelfde dienst in de markt zetten leidt de introductie van marktwerking tot spanning.”

Volgens één van beide respondenten bemoeilijkt concurrentie tussen betrokken partijen de realisatie van een ‘volledig integraal aanbod’. Overheden en het zorgkantoor zouden samenwerking tussen verschillende zorgaanbieders volgens deze respondent moeten stimuleren. Ook het bieden van een ‘meerjarig perspectief’ aan zorgaanbieders wordt hier genoemd als oplossingsrichting.

Een drietal respondenten ziet de onzekerheden rondom de invoering van de WMO als bron voor de toenemende concurrentie tussen partijen. Zo stelt één van deze respondenten:

“Door de onduidelijkheid die nog bestaat rondom de invoering van de WMO wordt een toenemende concurrentie tussen partijen zichtbaar.”

31 De respondent acht snel meer zekerheid over de consequenties van de WMO voor ieder van de samenwerkende partijen als oplossing voor dit knelpunt.

Verschillende belangen Een zestal respondenten noemt de verschillende belangen van betrokken partijen als knelpunt. Vooral de spanning tussen het gezamenlijke belang en het eigenbelang van de betrokken organisaties zou het maken van onderlinge afspraken belemmeren. Niet iedereen wil hetzelfde. Als oplossingsrichting voor dit knelpunt geven respondenten aan te blijven zoeken naar wat men gemeenschappelijk heeft en samen wil realiseren.

“De belangen van partners verschillen regelmatig. De kunst is het gezamenlijke belang te definiëren.“

Om te voorkomen dat partijen blijven ‘hangen’ op het abstracte niveau van gezamenlijke geformuleerde visies, wordt meer ‘projectmatig werken’ (het realiseren van concrete deelprojecten) genoemd als een mogelijke oplossing. Een respondent wijst hier op de spanning tussen ‘autonomie’ en ‘samenwerking’ en geeft daarbij aan dat partijen het soms moeilijk vinden om over hun eigen organisatiebelang heen te kijken en vanuit het groter maatschappelijke belang te denken. Goed procesmanagement, externe druk vanuit de lokale politiek en een financiële prikkel voor samenwerking worden genoemd als oplossingsrichting. Ten tijde van de introductie van meer marktwerking lijkt het instellingsbelang van afzonderlijke organisaties wel eens voor het gezamenlijke belang te gaan: het overleven van de eigen organisatie lijkt een centralere rol in te nemen. De trend van fusies en schaalvergroting valt in dit kader te plaatsen. Een respondent (gemeente) geeft aan dat concurrentie momenteel een knelpunt is, maar is niet somber over de toekomst:

“Het is ook een kwestie van tijd: de markt moet even zijn werk doen. Na de eerste onrust en onzekerheid valt het misschien allemaal wel mee.”

Verschillende organisaties Vaak is een grote hoeveelheid van verschillende organisaties betrokken bij gebiedsgerichte samenwerkingsprocessen op het vlak van wonen, zorg en welzijn. Slechts één respondent noemt deze grote hoeveelheid van participanten expliciet als probleem. Dat zou soms leiden tot stroperige samenwerkingsprocessen. Een vijftal respondenten wijst juist de onderlinge verschillen tussen deze organisaties aan als een complicerende factor op het gebied van het verloop van het samenwerkingsproces. Betrokken partijen hebben een diverse sectorale achtergrond. Een respondent wijst op de onbekendheid met elkaar en geeft aan dat dit soms lastig is als je met elkaar wilt samenwerken. Het helpt volgens deze respondent om voortdurend situaties te creëren waarin men elkaar treft, zowel formeel als informeel. Ook binnen

het domein van ‘de zorg’ kent men sectorale ‘schotten’: de werelden van de verpleging en verzorging, de gehandicaptenzorg en de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) zijn bijvoorbeeld veelal nog gescheiden werelden. Deze onbekendheid zou kunnen leiden tot ‘koudwatervrees’ en zou niet prikkelen tot sectoroverstijgend denken en handelen. Partijen moeten elkaar dus eerst een beetje leren kennen. Kleinschalige bilaterale samenwerkingsprojecten en werken met ‘gebiedsgebonden integrale teams’ met vertegenwoordigers van diverse zorgaanbieders worden hier genoemd als mogelijke oplossingsrichting. 32

Ook geeft één van de respondenten aan dat de betrokken organisaties sterk verschillen qua positie en mate van zelfstandigheid. De respondent haalt daarbij als voorbeeld het verschil tussen zorginstellingen en corporaties aan:

“Zorginstellingen zijn afhankelijk van het College Bouw, CTG, College Sanering en hebben dus nauwelijks eigen speelruimte.”

Partijen verschillen ook ten opzichte van elkaar wat betreft financiële draagkracht en daarmee in hun investeringsmogelijkheden. Ook wordt gewezen op ‘cultuur- en organisatieverschillen’, zo stelt een respondent (extern adviseur):

“Elke partij moet iets van zijn eigen cultuur en organisatie kunnen loslaten om te kunnen samenwerken met andere partijen. In de praktijk is dit soms erg lastig. Belangrijk is om goede condities te scheppen, dat partijen elkaar kunnen leren kennen. Geduld en lange adem zijn belangrijk. Een onafhankelijke partij die de partijen vertrouwen en die partijen bij elkaar brengt is van belang.”

Onderlinge verhoudingen, vertrouwen en contracten Een voldoende mate van vertrouwen tussen de betrokken partijen is geen vanzelfsprekende aanwezigheid in samenwerkingsprocessen. Onvoldoende vertrouwen tussen partijen kan volgens een respondent leiden tot vertraging in het proces. De respondent pleit ervoor dat partijen meer tijd investeren in de onderlinge relatie, wat speelruimte nemen om elkaar te leren kennen en ook de ruimte te geven als partijen willen afhaken. Een andere respondent geeft aan dat het succes van het samenwerkingsproces in grote mate afhankelijk is van een goede sfeer tussen de deelnemers: kunnen ze het met elkaar vinden of niet? Ook deze respondent pleit ervoor om tijd in elkaar te investeren om elkaar eerste te leren kennen en wijst op het belang van het duidelijk uitspreken van de verwachtingen die men ten opzichte van elkaar heeft. Een goede onafhankelijke projectbegeleider zou hieraan een positieve bijdrage kunnen leveren. Ook een andere respondent geeft aan dat het duidelijk maken van verwachtingen ten opzichte van elkaar van belang is en geeft een voorbeeld uit het betreffende project:

“De verwachtingen waren te vaag/abstract. In de uitwerking lopen partijen daar nu tegenaan. Er zijn over en weer verwachtingen die niet corresponderen met elkaar.”

Opgepast moet worden dat de samenwerking niet te vrijblijvend blijft, naarmate het project concreter wordt en richting de realisatiefase gaat dienen heldere afspraken tussen partijen te worden gemaakt: over de bekostiging, taakverdeling en planning. Een respondent geeft aan dat de stap van planvorming naar uitvoering soms moeizaam verloopt:

“De visie wordt gedeeld, maar de uitvoering komt niet van de grond. Als puntje bij paaltje komt maken organisaties terugtrekkende bewegingen.”

Juist op dit soort momenten kunnen contracten bijdragen aan het onderlinge vertrouwen. Hierin kunnen bindende afspraken worden vastgelegd, waarop partijen zich kunnen beroepen. Een respondent brengt naar voren dat binnen de betrokken organisaties niet altijd sprake lijkt te zijn van commitment voor het project. Dit leidt er volgens de respondent toe dat medewerkers van deze organisaties vooral een op de eigen organisatie gerichte koers varen en het totale gezamenlijke project uit het oog dreigen te verliezen. De respondent pleit er dan ook voor dat betrokken organisaties hun medewerkers ‘meekrijgen’. Een ander wijst op het feit dat er niet altijd een goede terugkoppeling plaatsvindt vanuit de stuurgroep (met vertegenwoordigers op bestuurlijk niveau) naar de interne medewerkers van de betrokken organisaties:

“Het betekent soms dat op het ene niveau iets met elkaar wordt afgesproken wat vervolgens niet in de praktijk wordt omgezet of dat signalen te lang op de ‘werkvloer’ blijven hangen, voordat ze op beleidsniveau worden opgepakt.”

Voor een goede samenwerking is aandacht voor goede interne communicatie bij de afzonderlijke betrokken partijen zelf, dus ook van belang. Ondanks dat veel zaken vaak worden vastgelegd in een contract, kan commitment en onderling vertrouwen tussen partijen gedurende het samenwerkingsproces aan verandering onderhevig zijn. Het opbouwen en behouden van vertrouwen in complexe samenwerkingstrajecten op het gebied van wonen, zorg en welzijn is zeker ten tijde van een toenemende concurrentie tussen betrokken partijen een interessant vraagstuk.27

Capaciteit en inzet van de betrokken organisaties Een aantal respondenten wijst op het ‘gebrek aan menskracht’. Het is soms moeilijk mensen vrij te maken die volwaardig mee kunnen draaien in de realisatie van het project. Zo stelt een respondent:

“Het project is voor alle partijen een activiteit die niet tot de core business behoort.”

Dit kan nadelig zijn voor de continuïteit van het project. Ondanks dat gebiedsgerichte samenwerkingsprocessen op het gebied van wonen, welzijn en zorg een diverse en complexe opgave behelst, is het voor veel betrokkenen iets wat naast of slechts een deel is van hun reguliere werkzaamheden. Een extern adviseur geeft aan dat de deskundigheid soms ontbreekt, bijvoorbeeld als het gaat om het ontwikkelen van multifunctionele accommodaties, of het inhoudelijk vormgeven van samenwerkingsprojecten. Vaak behelst het een nieuwe opgave 27 Zie Hendrixen, 2006.

voor partijen, waarbij het wiel nog een beetje moet worden uitgevonden. De respondent stelt:

33

“Het project is voor gemeente en alle deelnemende partijen in vele opzichten een proeftuin waarin veel kennis wordt ontwikkeld en vele ervaringen worden opgedaan. Sommige partijen maken in het kader van dit project een professionalisering door om op andere locaties een soortgelijke ontwikkeling op te starten. In een dergelijk traject moet je flexibel zijn en problemen ook durven laten ontstaan. Niet altijd zal een organisatie van te voren aangeven dat het ‘niet deskundig is’. Er komt een moment dat partijen zelf ook het probleem voelen en niet bij machte zijn om het op te lossen. Dat is het moment dat je deze partijen goed kan gaan begeleiden.”

34

De rol van de gemeente Een viertal respondenten noemt de rol die de gemeente speelt in hun project als knelpunt. Zij zou een lastige positie innemen omdat zij enerzijds participant is in een dergelijk samenwerkingstraject, daarbij te maken krijgt met verschillende andere partijen waarmee men tracht een gezamenlijk belang te formuleren. Anderzijds is de gemeente ook de ‘hoeder’ van het algemeen belang en deze twee belangen hoeven niet per se met elkaar in overeenstemming te zijn. Een andere respondent noemt de gemeentelijke besluitvormingsstructuur als knelpunt: deze zou de slagvaardigheid van het samenwerkingsverband soms belemmeren.

Rolverdeling bij de toepassing van ICT en domotica Als laatste knelpunt wordt de rolverdeling tussen partijen bij investeringen in domotica en ICT-toepassingen in de zorg genoemd. Daarbij noemt een respondent een aantal vraagstukken: Wie ontwikkelt er en wie financiert het? Hoe worden de risico’s tussen investerende partijen gedeeld? Soms ontbreekt praktische ICT-kennis bij partijen en moeten andere partijen nog worden overtuigd van de nut en de noodzaak, of mogelijkheden van deze toepassingen. De respondent ziet kennisontwikkeling (bijvoorbeeld middels een op te zetten kennisnetwerk) als oplossingsrichting.

4.3.2 Positieve factoren Als we kijken naar de positieve factoren die volgens de respondenten bijdragen aan het succes van de samenwerking, dan worden de volgende zaken genoemd:

De positieve insteek van partijen De betrokken partijen hebben nog steeds de wil tot samenwerking en zien er het nut van in (samenwerking biedt winpunten, ofwel ‘samen bereik je meer’). Hiervoor moet men volgens één van de respondenten wel ‘over de eigen grenzen heen kunnen kijken’. Ook de sfeer van de samenwerking wordt van belang gevonden (een goede ‘chemie’ tussen de betrokken partijen). Een andere respondent noemt hier als belangrijke factor ‘het besef dat men niet zonder de ander kan’. Commitment van partijen blijkt relevant. Een respondent geeft aan dat ‘enthousiasme en draagvlak’ van belang zijn. Ook wordt hier gewezen op het belang van de aanwezigheid van een aantal ‘kartrekkers’ die (vanuit de maatschappelijke functie van de organisatie) bereid zijn het één en ander op te starten en daar kosten voor te maken. Samenwerking komt namelijk niet zo maar tot stand.

Breed draagvlak Naast draagvlak bij de betrokken partners, wordt voldoende draagvlak in de wijk, onder de doelgroepen waar het project zich op richt en bij de lokale politiek, genoemd als factor die de samenwerking zou vergemakkelijken.

(Eerdere) samenwerkingservaringen De aanwezigheid en het benutten van eerdere samenwerkingsverbanden wordt ook aangeduid als positieve factor. Diverse historische samenwerkingstrajecten tussen betrokken partijen leiden tot een sfeer waarin men elkaar reeds kent (een respondent geeft aan dat dit ook gedurende het samenwerkingsproces kan ontstaan). Dat zou het overwinnen van probleemsituaties makkelijker maken. Men kent elkaar en heeft iets voor de ander over. Een tweetal respondenten geven aan dat dit het vinden van creatieve en innovatieve oplossingen versterkt.

Onderling vertrouwen Een goede onderlinge vertrouwensbasis. Eerlijkheid en een open houding van partijen ten opzichte van elkaar zouden ertoe bijdragen dat zaken eerder worden gesignaleerd en uitgesproken. Het maken van duidelijke afspraken en een duidelijke taakverdeling is hier van belang.

Overige factoren Verder worden als positieve factoren aangeduid: - Het vieren van mijlpalen (bijvoorbeeld opgesteld masterplan en/of ondertekende intentieverklaring) en het delen van reeds behaalde successen. Dit zou de voortgang bevorderen. - Het nakomen van onderling gemaakte afspraken. - Impulsen van buitenaf. Deze zouden de samenwerking tussen partijen in positieve zin kunnen stimuleren. De komst van de WMO en de provinciale subsidiebijdragen vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing worden hier als voorbeelden genoemd. - Tot slot wordt het ‘wervende karakter’ van de plannen gezien als een positieve factor:

“Iedereen vindt woonzorgzones het plan voor combineren van wonen, welzijn en zorg. Het spreekt mensen enorm aan.”

4.4

Ruimtelijke inpassing Wat zijn volgens de respondenten de belangrijkste knelpunten op het gebied van de ruimtelijke inpassing van de fysieke plannen? Wat zijn de oplossingsrichtingen die respondenten voor deze knelpunten aandragen? En wat zijn volgens de respondenten de belangrijkste factoren, die in positieve zin bijdragen aan de ruimtelijke inpassing van fysieke plannen binnen hun project?

4.4.1 Knelpunten en oplossingsrichtingen Op het vlak van ruimtelijke inpassing komen uit de enquête een groot aantal knelpunten naar voren. In volgorde van de meest voorkomende antwoorden worden de volgende knelpunten genoemd:

Bestemmingsplanprocedure Een negental respondenten (van verschillende typen achtergrond) noemt de lange duur van de te doorlopen ruimtelijke ordeningsprocedure als knelpunt. Dit zou vertragend werken. Hierbij wordt aangegeven dat het bestemmingsplan moet worden aangepast ten behoeve

35

van daadwerkelijke realisatie van bedachte plannen. Als oplossingsrichting wordt het ruimer bestemmen voor combinaties van wonen, zorg en welzijn genoemd. Het gaat vaak om multifunctionele projecten, bijvoorbeeld waar wonen wordt gecombineerd met maatschappelijke dienstverlening, zorg, maar bijvoorbeeld ook met commerciële functies. Er is dus sprake van diverse bestemmingen. Een respondent geeft aan dat hier star mee wordt omgegaan (handhaven van scheiding van functies) en pleit ervoor om specifieke woonprojecten met zorg in de wijk gewoon te laten vallen onder de woonbestemming. Wonen is 36

volgens de respondent immers ook het uitgangspunt, de zorg is ondersteunend.

Beschikbaarheid van locaties en concurrerende ruimtelijke claims Een achttal respondenten noemt het tekort aan beschikbare en geschikte locaties voor het realiseren van fysieke investeringen op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Uitgaande van het concept van de woonservicegebieden is het de vraag hoe men (betaalbare) locaties kan vinden dicht bij de gewenste voorzieningen (‘centrumgebieden’). Een respondent stelt:

“Als er geen voorzieningen zijn in de woonservicezone, dan is het gebied niet passend voor de primaire doelgroep.”

Vooral in reeds bebouwde gebieden – dus bestaande wijken – is de beschikbaarheid van geschikte locaties een probleem. Een respondent geeft aan dat er in het betreffende projectgebied eigenlijk uitsluitend nog plaats is voor een beperkt aantal kleinschalige bouwprojecten. De respondent stelt:

“Met nieuwbouw is het makkelijker om wonen, welzijn en zorg op elkaar af te stemmen. Alles kan dan aan de huidige eisen voldoen. Met een bestaande situatie is het moeilijker één en ander af te stemmen.”

De totstandkoming van woonservicegebieden en de (evenwichtige) spreiding van woonservicegebieden binnen de bestaande bouw van steden of grotere kernen lijkt complexer. Soms moet men hier genoegen nemen met ‘next best oplossingen’ en woonservicegebieden meer pragmatisch realiseren in de wijken waar ‘kansen’ liggen, in plaats van daar waar de (toekomstige) behoefte waarschijnlijk het grootste is. Soms kan men wegens beperkingen binnen de straal van het woonservicegebied onvoldoende nieuwe woningen realiseren die geschikt zijn voor bewoners met een zorgbehoefte. Woonservicegebieden zouden idealiter op centrumlocaties gerealiseerd moeten worden (dichtbij verschillende voorzieningen), maar dit zijn vaak dure locaties en vaak ook locaties met een grote verscheidenheid aan ruimtelijke functies. Zelfs als gekozen wordt voor herstructurering vormen ruimtelijke claims op het gebied van wonen met zorg en welzijn slechts één van de ruimtelijke claims, zoals openbaar groen, woningen, winkelvoorzieningen, maar ook met andere ‘maatschappelijke’ belangen zoals onderwijs (bijvoorbeeld De Brede School) en culturele voorzieningen. Als oplossingsrichtingen voor dit knelpunt worden de volgende punten genoemd. Ten eerste een sterkere focus op het opplussen van de bestaande voorraad (dichtbij voorzieningen). Ten tweede wordt door een respondent een meer pragmatische oplossing voorgestaan: het streven naar kleinschalige oplossingen in de wijk. Ten derde acht men een goede coördinatie tussen corporaties en gemeenten van belang: waar liggen ontwikkelingskansen voor fysieke investeringen in wonen, zorg en welzijn? Ten vierde wordt gewezen op de sturende rol van de gemeente en de inzet van haar ruimtelijk instrumentarium, zij kan daarmee actief bijdragen aan het vinden van geschikte locaties. Bij de herstructurering van

centrumgebieden zou de gemeente locaties kunnen vrijhouden voor wonen, zorg en welzijn, bijvoorbeeld door een actieve grondpolitiek te voeren. Maar een andere respondent maakt ook een kanttekening bij de sturende rol van de gemeente. Zo wijst deze respondent op de beperkte mogelijkheid van de gemeente om bovenop het bouwbesluit bijvoorbeeld aanvullende eisen te stellen. Tevens stelt deze respondent dat de opgave betreffende ‘verzorgd wonen’ nauwelijks door de gemeente gestuurd kan worden, terwijl hier grote tekorten zijn. Als oplossingsrichting wordt dan ook verzocht om aanvullende bevoegdheden voor gemeenten om aan andere partijen aanvullende eisen op te leggen.

Hoge grondprijs Ook de hoge kosten van de grond wordt als knelpunt aangemerkt, vooral daar waar het gaat om investeringen in bestaand bebouwd gebied. Herstructurering is (bijna) altijd duurder dan nieuwbouw in nieuwe uitleggebieden (bijvoorbeeld Vinexwijken). Dit maakt het realiseren van betaalbare woningen voor de doelgroep lastig. De hoge grondprijs maakt het volgens een respondent onmogelijk de plannen exploitabel te krijgen. De respondent ziet de oplossingsrichting dan ook in een lagere grondprijs voor de realisatie van plannen op het gebied van wonen met zorg en welzijn. Een andere respondent (woningcorporatie) is van mening dat de gemeente in het betreffende project onvoldoende stuurt om de maatschappelijke opgave te realiseren. Zij zou geld willen verdienen bij ontwikkellocaties, waarbij vaak (deels) onrendabele projecten op het gebied van wonen, zorg en welzijn niet als eerste in beeld komen.

Stedenbouwkundige inpassing Een aantal respondenten geeft aan dat de geformuleerde plannen soms niet passen bij het stedebouwkundige karakter van het gebied waarin men wil bouwen. Dit kan leiden tot bezwaren van de welstandscommissie of van buurtbewoners. Een andere respondent geeft aan dat het programma zwaar is voor de locatie en moeilijk lijkt in te passen. Twee andere respondenten noemen de belemmerende werking van gemeentelijke stedenbouwkundige eisen met betrekking tot de realisatie van het gewenste ontwerp.

Stenen vs zorg Een tweetal respondenten (gemeente en extern adviseur) wijzen op de afstemming van het fysieke ontwikkelingstraject en het samenwerkingstraject op het gebied van het realiseren van een integraal zorgen welzijnsaanbod. Zo stelt een van de respondenten:

“Idealitair loopt het inhoudelijke samenwerkingstraject voor op de fysieke ontwikkeling. Dan is het mogelijk om het samenwerkingsconcept volledig te vertalen in de fysieke ontwikkeling. In ons geval was dat niet mogelijk, omdat er grote financiële en bestuurlijke druk stond op de fysieke ontwikkeling. Wij hebben daarom de organisatiestructuur ingericht op ‘ontwikkelingsgericht samenwerken’. Het vormgeven van de samenwerking tussen partijen loopt parallel aan de fysieke ontwikkeling en we maken de wisselwerking tussen het inhoudelijke samenwerkingstraject en fysieke ontwikkeling zo intensief mogelijk. De kunst zit vooral om het overkoepelende samenwerkingsconcept op stedenbouwkundig en op plattegrondniveau van gebouwen te vertalen. Dat is bij ons goed gelukt, omdat we daar bewust op hebben gestuurd. De inhoudelijke procesbegeleiders brachten de concepten in bij de architecten. De architecten hebben dit vertaald in ruimtelijke beelden. Belangrijk is dus een architect die zowel communicatief sterk is, als complexe gebouwen kan ontwerpen. De architect moet ook draagvlak hebben, daarom hebben wij de partijen mede de architect laten bepalen. Belangrijke constatering: het samenwerkingstraject heeft een grote stimulans gekregen door in een vroeg stadium al met architecten te werken. Hierdoor wordt het snel concreet voor de partijen, bovendien wordt het als zeer inspirerend ervaren.”

37

4.4.2 Positieve factoren Als we kijken naar de positieve factoren op het gebied van de ruimtelijke inpassing, dan worden de volgende zaken genoemd.

De rol van de gemeente Vertegenwoordigers van externe adviesbureaus en woningcorporaties noemen de rol van de 38

gemeente als positieve factor. De gemeente is doorgaans als partij betrokken en verleent haar medewerking aan de realisatie van fysieke plannen door de inzet van haar ruimtelijk instrumentarium en/of het hanteren van ‘acceptabele grondprijzen’. Een aantal citaten ter illustratie:

“Vanwege de betrokkenheid en de steun van de gemeente wordt er over het algemeen goed gefaciliteerd bij het realiseren van woonzorgprojecten.” “Het feit dat de gemeente het masterplan onderschrijft en daardoor op goede wijze constructief anticipeert.” “De corporatie heeft vanaf het begin van de gemeente alle medewerking gekregen om op deze locatie de combinatie van wonen, zorg en welzijn te kunnen realiseren.”

Een respondent wijst op het belang van een goede verstandhouding tussen gemeenten en corporaties om de gezamenlijke (woon)visie bijvoorbeeld te vertalen naar afzonderlijke wijken en te kijken waar ontwikkelingsmogelijkheden liggen. Volgens de respondent is het voordeel van ‘de neuzen dezelfde kant uit’ gelegen in een snellere doorlooptijd van het proces. Ook beschouwt de respondent een goede balans tussen ‘geven en nemen’ tussen beide partijen als positief.

Verbetering van de leefbaarheid Een drietal respondenten beschouwt de fysieke investeringen op het vlak van wonen, zorg en welzijn als een positieve factor. Het biedt de kans om de bestaande situatie te verbeteren en te vernieuwen middels een integrale gebiedsgerichte aanpak van wijken. Een respondent acht een positieve bijdrage aan de leefbaarheid van de wijk ook van wezenlijk belang voor de argumentering van vereiste gemeentelijk besluiten in de sfeer van de ruimtelijke ordening. Hiermee krijgt het idee achter de woonservicegebieden een (zichtbare) vorm. Een van de respondenten stelt:

“Het feit dat er locaties zijn waarop het nieuwe gedachtegoed vorm kan krijgen draagt bij aan het geloof dat je iets kunt bereiken met deze formule.”

Overige factoren Verder worden als positieve factoren aangeduid: - Draagvlak en acceptatie voor ingrijpende trajecten; - Gezamenlijk een ontwikkelingstraject vormgeven.

4.5

De inhoudelijke complexiteit van de opgave Wat zijn volgens de respondenten de belangrijkste knelpunten op het gebied van de inhoudelijke complexiteit van de lokale opgave? Hierbij gaat het bijvoorbeeld om de mate van aanwezigheid van benodigde specifieke kennis, of de complexiteit van de genoemde inhoudelijke elementen in een project. 39

4.5.1 Knelpunten en oplossingsrichtingen Een zeer divers aantal knelpunten op het vlak van de inhoudelijke complexiteit van de opgave komt uit de enquête naar voren:

Is de kennis van vandaag toekomstbestendig? In veel projecten wordt gewerkt met het concept van woonservicegebieden, waarmee betrokken partijen concreet vorm proberen te geven aan de opgave van wonen, zorg en welzijn (zie hoofdstuk 1). Een respondent vraagt zich af hoe ‘toekomstbestendig’ de oplossingen zijn die we nu hanteren en verwoordt:

“We denken soms met een bestaand gedachtegoed over problemen van morgen, zonder nieuwe mogelijkheden daarin mee te nemen! Het gevaar is dat we dingen regelen die we niet moeten regelen, en dingen niet regelen die we wel moeten regelen.”

Een andere respondent stelt:

“Niemand heeft wat dit betreft de waarheid in pacht. De denkbeelden over een gewenste toekomst verschillen soms nogal tussen partijen.”

Nog een ander noemt als knelpunt dat men eigenlijk niet weet hoe de toekomstige vraag en behoefte eruit ziet. Deze kennislacune heeft volgens de respondent het gevaar dat men blijft terugvallen op bekende traditionele oplossingen die eigenlijk geen toekomstwaarde hebben. Hiervoor wordt door de respondenten niet echt een oplossing gezien. Een respondent pleit voor het opzetten van een denktank: hoe leven we in de (nabije) toekomst? Daarnaast geeft een zorgaanbieder aan dat men eigenlijk niet (meer) weet hoe de markt er de komende jaren uit ziet: ‘de wereld verandert continu’, alleen al als men kijkt naar de hoeveelheid veranderingen in weten regelgeving van de afgelopen jaren.

Kennis over alles; een utopie? Als we verder praten over ‘kennislacunes’ wordt door een gemeentelijke respondent aangegeven dat de gemeente als regiehouder slechts beperkte kennis heeft en gebruik moet maken van de specialistische knowhow van de verschillende samenwerkingspartners, wat het vormen van een ‘eigen’ gedachtegoed volgens deze respondent belemmert. Een belangrijk knelpunt dat door meerdere respondenten wordt aangestipt is dat het spectrum van wonen, zorg en welzijn zo breed is dat men niet bekend kan zijn met alle onderdelen ervan, vooral als het gaat om relevante weten regelgeving en werkwijzen in aanpalende sectoren. Een andere respondent verwoordt:

“Men moet overal van op de hoogte zijn: regelgeving van de gezondheidszorg, welzijnszorg, maar ook ruimtelijke ordening.”

Een integrale aanpak is complex volgens een andere respondent: 40 “Ieder veld op zich is complex van aard (inhoud en proces). De combinatie van deze drie maakt het proces erg complex.”

Als oplossingsrichting wordt het vergroten van de eigen kennis genoemd, het inhuren van externe deskundigen en het organiseren van kennisdeling tussen verschillende betrokken partners. Hoe kan men elkaar wegwijs maken in ieders wereld? Zo wordt ook gewezen op het ‘snappen van waar je samenwerkingspartners vanuit hun positie tegenaan lopen’. Goede onderlinge communicatie lijkt belangrijk in dit verband.

Integrale aanpak Een belangrijk knelpunt dat naar voren wordt gebracht is dat instellingen en de gemeentelijke organisatie veelal sectoraal zijn opgebouwd en dus niet van nature zijn toegesneden op een integrale aanpak. Een andere respondent wijst op de keerzijde van het streven naar integraliteit: vele beleidsterreinen worden in het kader van de opgave van wonen, zorg en welzijn met elkaar verbonden, maar de respondent stelt:

“Gevaar is dat integraliteit ook verlamt. Alles aan alles willen koppelen kan leiden tot stilstand”

Zicht houden op het totaal Vaak is een groot aantal partijen betrokken, waarvan sommige partijen ook bilateraal afspraken maken. Een respondent geeft aan dat het soms moeilijk is om zicht te houden op ‘wat, waar, wanneer en door wie’ gebeurt. Een andere respondent roept de vraag op hoe breed een project moet worden? Een te breed project heeft volgens deze respondent ook zijn nadelen:

“Als je naast ouderen het project verbreedt tot alle zorggroepen heb je tal van andere organisaties aan tafel zitten. Dat maakt slagvaardig handelen lastig.”

Nog een andere respondent geeft een voorbeeld van een nieuw voorzieningencluster waar zo’n dertig partijen bij elkaar onder één dak komen en geeft een handvol tips (zie citaat hierna). Deels durven loslaten en ruimte bieden voor bilaterale initiatieven tussen partners is daarbij het devies.

“Wanneer je alle mogelijkheden voor samenwerking wilt overzien, zie je door het bomen het bos niet meer. Ook dreig je op zo’n abstractieniveau te komen dat de partijen zich er niet meer in herkennen en afhaken. Je moet het niet moeilijker maken dan het is. Belangrijk is om aan te haken bij de concrete behoeften en kernactiviteiten van betrokken partijen. Waar bestaat hun dagelijks werk uit? Welke problemen komen zij tegen? En waar kunnen andere partijen hen bij helpen? Wat zijn hun kerncompetenties die voor andere partijen meerwaarde kunnen hebben? Een eerste stap is dan om de partijen die direct iets aan elkaar kunnen hebben bij elkaar te zetten. […] Van onderaf werken, daar veel in investeren en jezelf niet te veel verliezen in algemene visies. Uiteraard kan een ontwikkelingsvisie wel wat houvast bieden in sturing van het algemene proces. Belangrijkst is om ruimte te bieden aan initiatieven en dusdanige condities te scheppen dat partijen vanzelf met elkaar aan de slag gaan: vertrouwen kunnen geven, goed luisteren, ontmoetingen organiseren, goed vervolg geven en de energie vasthouden, inspireren met voorbeelden, goede begeleiding organiseren, et cetera.”

Overige punten Tot slot kan worden vermeld dat respondenten ook heel concrete kennislacunes noemen. Zo zijn bij een woningcorporatie de mogelijkheden voor het opplussen van hun woningbestand nog niet in beeld en vraagt een andere woningcorporatie zich af hoe vorm kan worden gegeven aan de bijdrage van vrijwilligers. Een zorgaanbieder vraagt zich af wat de omvang van een bepaald project moet zijn om het zonder verlies te kunnen exploiteren en een bepaalde mate van kwaliteit te kunnen (blijven) bieden. En als laatste voorbeeld kan een gemeente worden genoemd die moeite heeft met het formuleren van goede basisgegevens en cijfermatig materiaal. Soms is door verschillende betrokken partijen niet tot eensluidende definities van zaken te komen. Tegengestelde belangen blijven vaak een rol spelen, wat kan leiden tot blijvende complexiteit in het samenwerkingsproces. Een respondent geeft aan dat de inhoudelijke complexiteit van de opgave samenhangt met de dynamiek van de samenwerking: plannen van het proces is moeilijk en volgens de respondent loopt het proces ‘nooit vanzelf’. Volgens nog een andere respondent vraagt een goede sturing van zo’n proces een kundige trekker met voldoende capaciteit en draagvlak van partijen. Ook politiek-bestuurlijk commitment is hierbij van belang voor het draagvlak bij de gemeente.

4.5.2 Positieve factoren Als positieve factor wordt het proces van concretisering van de plannen genoemd. Door nadere concretisering van plannen wordt het voor partijen steeds duidelijker waar men nu precies heen gaat. Verder wordt als positieve factor gewezen op de inzet van externe deskundigen, bijvoorbeeld een projectleider die echt actief bezig kan zijn met het project en partijen en simultane ontwikkelingen bij elkaar weet te brengen. Een tweetal respondenten geeft daarbij aan de provinciale financiële ondersteuning te waarderen, omdat met deze middelen externe ondersteuning kon worden ‘ingehuurd’. Ook het benutten de expertise van de deelnemende partijen zelf wordt genoemd. Verder wordt de samenwerking met andere partijen genoemd als positieve factor: intensieve samenwerking en een enthousiaste, vasthoudende en betrokken houding van partijen zou leiden tot creatieve oplossingen en tot wederzijds kennis van elkaars ‘materie’ en ‘cultuur’.

41

42

5

Samenvatting, aanbevelingen en reflectie De verkennende enquête heeft op een aantal deelthema’s een beeld opgeleverd van de knelpunten, oplossingsrichtingen en positieve punten die partijen ervaren bij het gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn. Zoals gezegd betreft het een verkennend onderzoek. Het onderzoek heeft slechts betrekking op projecten in de provincie Gelderland, die worden ondersteund met provinciale middelen vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing. Daarnaast is de enquête ingevuld door (in de meeste gevallen) de projectleiders van deze projecten en niet door alle bij een betreffend project betrokken actoren. Juist omdat het een verkennend kwalitatief onderzoek betrof is gekozen voor enquêtes met open vragen om vooringenomenheid van de onderzoeker te voorkomen. Dit maakt het moeilijk om de resultaten te generaliseren en tot een algemeen beeld te komen over ‘dé’ knelpunten en oplossingen bij gebiedsgerichte samenwerkingsprojecten op het gebied van combinaties van wonen met zorg en welzijn (voor zover dit al mogelijk is). Wel geeft de informatie uit de enquêtes een goede indicatie. Doel van dit rapport is het brede beeld dat uit de enquêtes naar voren is gekomen zo objectief mogelijk te schetsen voor diegenen die in de praktijk bezig zijn of willen starten met de realisatie van een project op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Hopelijk biedt het een spiegel om te reflecteren op de eigen praktijk, levert het voeding voor discussies met samenwerkingspartners en bovenal leerpunten, gebaseerd op de ervaringen en meningen van een aantal respondenten die (elders) in de provincie bezig zijn met dergelijke projecten. ‘Leren van elkaar’, ofwel het uitwisselen van kennis en ervaring wordt vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing als een nuttige bron van ideeën bij het reflecteren op en vormgeven aan uw eigen huidige en/of toekomstige project gezien. Samenvattend staan hier de resultaten van de enquête op de verschillende deelthema’s weergegeven, waarbij – met inachtneming van de hierboven genoemde voorbehouden – conclusies of leerpunten kunnen worden geformuleerd.

Wet- en regelgeving Op het vlak van weten regelgeving zijn partijen in de afgelopen twee jaar geconfronteerd met een aantal belangrijke beleidsveranderingen, zoals de introductie van meer marktwerking in de zorg en de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning. Ten aanzien van het realiseren van extramurale zorgvoorzieningen hebben partijen te maken gehad met een verscheidenheid aan tijdelijke regelingen. De genoemde beleidsveranderingen veroorzaken onduidelijkheid en onzekerheid bij partijen in het veld en veranderen de verhoudingen tussen die partijen. Zo krijgt de gemeente in het kader van de WMO een sterke regierol toebedeeld. Voor de gemeente is het vaak een zoektocht hoe zij haar regierol het beste kan invullen. Andere samenwerkingspartners hebben soms (nog) geen duidelijk zicht op de strategie die gemeenten gaan kiezen bij de implementatie van de WMO. Het toekomstbeeld is voor deze partijen nog niet geheel zeker (speel ik straks nog wel mee of dreig ik buiten de boot te vallen?). Ook de verhouding tussen zorgen welzijnsaanbieders onderling verandert. Door de marktwerking in de zorg en het aanbestedingsproces in het kader van de WMO moet men steeds meer met elkaar concurreren. Door de ontwikkeling van extramuralisering begeven thuiszorgaanbieders, traditionele intramurale zorgaanbieders en aanbieders van welzijnsdiensten zich in sterkere mate op hetzelfde domein: men richt zich steeds sterker op dezelfde ‘markt’ van cliënten. De spanning tussen enerzijds samenwerking en anderzijds concurrentie is een knelpunt dat door veel partijen wordt ervaren. Dit leidt soms tot een ‘afwachtende’ opstelling van partijen in samenwerkingsverbanden. Stagnatie in samenwerkingsprocessen ligt daarmee op de loer. Als oplossingsrichting voor dit knelpunt wordt gewezen op het belang van het voor ogen blijven houden van het

43

gezamenlijk en algemeen belang van de samenwerking. Het draagvlak en commitment bij partijen moet steeds weer worden bevestigd. Opgemerkt moet worden dat de beleidsveranderingen volgens sommige respondenten ook positieve aspecten kennen. Zo is de gedachte achter de WMO gericht op de realisatie van een integraal aanbod van zorgen dienstverlening en kan de WMO ook een impuls zijn om hieraan verder vorm te geven. Het biedt gemeenten tevens meer beleidsruimte voor het realiseren van een passende lokale invulling. De marktwerking in de zorg kan ook worden ervaren als een prikkel voor aanbieders om (maatschappelijk) te ondernemen. Onderlinge

44

concurrentie houdt partijen scherp: organisaties moeten zich inspannen voor een efficiënt en kwalitatief hoogstaand aanbod, waarbij de wens van de cliënt centraal staat. De nieuwe weten regelgeving biedt daarmee ook ruimte en kansen. De nieuwe regeling zorginfrastructuur wordt in dit kader genoemd. Op basis van het bovenstaande kunnen de volgende aanbevelingen worden geformuleerd: - De regelgeving op het gebied van wonen, zorg en welzijn is sterk in beweging. Dit leidt tot nieuwe verhoudingen tussen en onzekerheid bij partijen, waardoor aarzeling optreedt in bestaande samenwerkingsverbanden. De nieuwe beleidscontext is er één van meer concurrentie. Benut ook de kansen die de nieuwe weten regelgeving te bieden heeft. Ga als samenwerkingspartners ook in de nieuwe beleidscontext de uitdaging aan om op zoek te gaan naar de meerwaarde van onderlinge samenwerking bij het realiseren van een integraal aanbod van wonen, zorg en welzijn. - De gemeente kan haar regierol op verschillende wijze invullen.28 Of zij nu kiest voor een meer of minder sterke sturende rol, stimuleer aanbieders in het veld om te komen tot een verbetering van het huidige aanbod op het vlak van wonen, zorg en welzijn voor de inwoners van de gemeente. Stel het belang van de cliënt centraal!

Financiering Investeringen op het vlak van wonen, zorg en welzijn vergen vaak hoge ontwikkelingskosten. Dat maakt het soms moeilijk om nieuw te realiseren voorzieningen betaalbaar te houden voor de doelgroep. Naast de investeringskosten, zijn ook vaak de beheer- en exploitatiekosten van nieuwe voorzieningen hoog. Vaak moet een partij bereid zijn om onrendabel in dergelijke projecten te willen investeren. Er wordt een beroep gedaan op het maatschappelijk ondernemerschap van de betrokken partijen. Maar er is vaak een groot verschil in de vermogenspositie van betrokken partijen om dit te kunnen doen. Corporaties nemen op dit vlak een belangrijke verantwoordelijkheid op zich. De aanwezigheid van welzijnsvoorzieningen wordt door alle betrokken partijen gezien als een belangrijk element in het kader van te ontwikkelen woonservicegebieden. Veel welzijnsorganisaties hebben echter de beschikking over beperkte financiële middelen. Zij hebben vaak een subsidierelatie met de gemeente en hebben in veel gevallen te kampen met gemeentelijke bezuinigingen. Ook de komst van de WMO brengt onzekerheden mee voor de financiële kaders waar welzijnsorganisaties in de toekomst over kunnen beschikken. Een andere ontwikkeling is de invoering van integrale tarieven in de gezondheidszorg. Met de invoering van de Wet Toelating Zorginstellingen wordt een toekomstperspectief geschetst waarin intramurale zorgaanbieders geleidelijk aan verantwoordelijk worden voor de kapitaalslasten en –risico’s van hun vastgoed. Naast hun kernactiviteit (het leveren van zorg) moet men een strategisch vastgoedbeleid gaan formuleren. Straks krijgen zorginstellingen enkel een normatieve vergoeding voor de huisvestingskosten per cliënt. Elke cliënt heeft dus als het ware een zakje geld bij zich. Leegstand is dus een groot risico voor deze intramurale aanbieders. Wellicht is men in een ‘te duur jasje’ gehuisvest. De hoogte van de 28 Zie bijvoorbeeld Putters e.a.

normatieve vergoedingen is nog niet bekend, wat onzekerheid over het kunnen handhaven

2006; Raad voor

van het huidige vastgoed tot gevolg heeft. Sommige respondenten wijzen ook op de positie-

Maatschappelijke

ve kanten: deze ontwikkeling zou een extra impuls betekenen voor de extramuralisering in

Ontwikkeling, 2006.

de zorg. Meer aanbieders zullen zich richten op het scheiden van wonen en zorg. De kosten

voor wonen worden daarmee grotendeels gedekt door de cliënt zelf. Deze ontwikkeling versterkt de samenwerking tussen zorginstellingen en corporaties op het vlak van het ontwikkelen van maatschappelijk vastgoed op het gebied van wonen met zorg. Een ander soort kosten waarop wordt gewezen zijn de ‘transactiekosten’, ofwel de kosten van de samenwerking. Het participeren in een ontwikkelingstraject gericht op de realisatie van woonservicegebieden behoort niet tot de kernactiviteiten van deze organisaties. Toch vergt dit ook op het financiële vlak het één en ander van partijen: zij dienen mensen en middelen in te zetten. Maar vanuit welke middelen moet dit worden betaald? Gelukkig kunnen partijen vaak een beroep doen op diverse subsidieregelingen, waarmee bijvoorbeeld externe (proces)ondersteuning kan worden ingehuurd. Toch wijzen partijen op de relatieve beperktheid van subsidiemogelijkheden: deze zijn vooral gericht op het ondersteunen van samenwerking tussen partijen in de planvormingsfase en niet op het (mee)investeren in de daadwerkelijke realisatiekosten van bijvoorbeeld fysieke projecten. Op basis van het bovenstaande kunnen de volgende aanbevelingen worden geformuleerd: - Investeren in combinaties van wonen, met zorg en welzijn is van belang om een antwoord te geven op de uitdagingen die de vergrijzing biedt en om daadwerkelijk vorm te geven aan de extramuralisering van intramurale instellingen. Soms vergt het de bereidheid om onrendabel te investeren om plannen te verwezenlijken. Geef vorm aan maatschappelijk ondernemerschap, vanzelfsprekend binnen de grenzen van de financiële continuïteit van de eigen organisatie. Vraag af hoe binnen de grenzen van het eigen vermogen een bijdrage aan deze maatschappelijke opgave geleverd kan worden. - Woningcorporaties, zorgaanbieders, gemeenten en andere partijen werken vaak al samen bij het realiseren van combinaties van wonen, met zorg en welzijn. Ga op zoek naar financiële meerwaarde van onderlinge samenwerking door te zoeken naar wijzen waarop een gecombineerde inzet van ieders eigen middelen (bijvoorbeeld grond, gebouwen en locaties) kan leiden tot een optimalisering van het financiële en maatschappelijk resultaat. Deze meerwaarde moet groter zijn de transactiekosten die gepaard gaan met de het bedenken en realiseren van deze alternatieven (tenzij men bereid is onrendabel te investeren). Gezamenlijke inkoop kan bijvoorbeeld meerwaarde bieden (voor inspiratie zie Driest en Stam (2006) over ‘parkmanagement’ in woonservicezones). - Met de WTZi wordt het voor zorginstellingen bijvoorbeeld mogelijk de waarde van hun grond en gebouwen te benutten. Deze kan (deels) aangewend worden om maatschappelijk te investeren in verbeteringen op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Benut als zorginstelling de expertise van corporaties op het gebied van (maatschappelijke) vastgoedontwikkeling. Gemeenten moeten zich afvragen hoe zij dergelijke ontwikkelingen financieel en ruimtelijk kunnen faciliteren. - Ga op zoek naar subsidiemogelijkheden en probeer financieringsmogelijkheden die verschillende regelingen bieden creatief te combineren om plannen te verwezenlijken.

Onderlinge samenwerking Als het gaat om de onderlinge samenwerking tussen partijen wordt de eerder genoemde spanning tussen samenwerking en concurrentie als een belangrijk knelpunt genoemd. De introductie van meer marktwerking in de zorg zou leiden tot een toenemende concurrerende houding tussen bestaande samenwerkingspartners. Uitgangspunt van veel projecten is juist het realiseren van een integraal aanbod van zorg en welzijnsdiensten in de wijk of het dorp, ofwel het realiseren van ‘ketenzorg’. Samenwerking tussen partijen is hiervoor een noodzakelijke voorwaarde. Doordat partijen in sterkere mate elkaars concurrenten worden staan samenwerkingsverbanden soms onder druk en dreigt de continuïteit van gezamenlijke projecten in gevaar te komen. Gewezen wordt op het belang van het expliciteren van belangentegenstellingen, een beroep blijven doen op de geformuleerde gezamenlijke doelstelling en het maatschappelijk belang, alsmede het blijven zoeken naar de meerwaarde van samenwerking, ondanks deze nieuwe verhoudingen. Maar onderling vertrouwen moet ook in de nieuwe context worden herbevestigd. Positief punt is dat veel betrokken reeds

45

eerdere samenwerkingservaringen hebben met elkaar: men weet wat men aan elkaar heeft. Verder is er sprake van een breed draagvlak voor de realisatie van woonservicegebieden, waarbij het organiseren van zorg en welzijn in de eigen woonomgeving centraal staat. Geen partij lijkt de overkoepelende doelstelling van ‘het zolang mogelijk zelfstandig wonen’ ter discussie te stellen. De kracht van het concept van het woonservicegebied (of de woonzorgzone) is dat het partijen bindt. 46

Op basis van het bovenstaande kunnen de volgende aanbeveling worden geformuleerd: - De spanning tussen samenwerking en concurrentie kwam reeds onder het punt weten regelgeving aan de orde. Blijf ondanks toenemende concurrentie het gezamenlijk en maatschappelijk belang van onderlinge samenwerking benadrukken. Probeer de gezamenlijk geformuleerde visie in te zetten om blijvend commitment te genereren onder deelnemende partijen (hoe draagvlak voor de realisatie van gezamenlijke plannen te behouden?) en een positief vervolg te geven aan eerdere samenwerking! - Vertrouwen tussen partijen moet (in de nieuwe context) (continu) worden herbevestigd. Een open houding van partijen onderling en het maken van duidelijke onderlinge afspraken in het samenwerkingsproces kan hiertoe bijdragen.

Ruimtelijke inpassing De bestemmingsplanprocedure wordt mede vanwege de lange looptijd als obstakel gezien voor het snel realiseren van plannen. Daarnaast is het bestemmingsplan soms niet toegesneden op de realisatie van projecten die meerdere ruimtelijke functies omvatten, zoals multifunctionele wijkcentra waarin functies als wonen, zorg, welzijn, leren, sport, ontspanning, commerciële voorzieningen worden gecombineerd. Respondenten pleiten voor het ‘breed bestemmen’ door gemeenten. Voorzieningen op het gebied van wonen, zorg en welzijn zijn immers van belang en kunnen bijdragen aan de verbetering van de algemene leefbaarheid van wijken. Daarnaast is de beschikbaarheid van locaties een veelgenoemd knelpunt. Het concept van het woonservicegebied gaat er idealiter vanuit dat steunpunten voor haal- en brengdiensten in het centrum van het gebied gerealiseerd kunnen worden en dat voldoende geschikte woningen voor diverse doelgroepen, alsmede overige voorzieningen nabij zijn. Vaak moet een woonservicegebied gerealiseerd worden in een bestaande wijk. Herstructureringskansen doen zich echter niet altijd voor en centrale locaties hebben vaak een hoge grondprijs, waardoor (vaak toch al onrendabele) investeringen op het gebied van wonen, zorg en welzijn worden bemoeilijkt. Ook op nieuwbouwlocaties heeft men te maken met bestaande ruimtelijke claims en/of grond die reeds in bezit is van private eigenaren of commerciële projectontwikkelaars. Hier moeten wonen, zorg en welzijn concurreren met andere ruimtelijke claims. Een actief grondbeleid van de gemeente en het reserveren van locaties voor ontwikkelingen op het gebied van wonen, zorg en welzijn kan hier uitkomst bieden. De gemeente heeft hiermee een belangrijke sturende en faciliterende verantwoordelijkheid. Een faciliterende opstelling van gemeenten wordt door andere partijen als positief punt ervaren. Op basis van het bovenstaande kan de volgende aanbeveling worden geformuleerd: - Speel als gemeente een actieve rol op het gebied van de ruimtelijke ordening bij faciliteren van de totstandkoming van fysieke investeringen op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Houdt bij het opstellen van bestemmingsplannen (bijvoorbeeld voor nieuwe uitleggebieden), liefst op centrale locaties (nabij voorzieningen) grond vrij voor voorzieningen op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Verwerf als gemeente indien nodig zelf actief grond op deze locaties.

Inhoudelijke complexiteit Het realiseren van een woonservicegebied is voor veel betrokken partijen ook een leerproces. Samenwerking met andere partijen met een andere cultuur, achtergrond en belangen is vereist voor een integrale aanpak. Dat vereist kennis over het werkveld van de ander. Vaak is externe ondersteuning nodig. Het managen van dergelijke complexe trajecten vereist specifieke deskundigheid. Alleen al door de veranderende weten regelgeving op het gebied van wonen, zorg en welzijn, is ten aanzien van de financiering van projecten specifieke en up to date knowhow relevant. Daarnaast wordt gewezen op het feit dat een integrale aanpak soms ook verlammend kan werken: ‘alles moet aan alles worden gekoppeld’. Dat maakt het soms lastig. Een oplossingsrichting is het opsplitsen van een project in deelplannen. Door de geformuleerde gezamenlijk algemene visie te vertalen naar deelprojecten, zou de duidelijkheid en ‘behapbaarheid’ kunnen worden bevorderd. Sommige deelprojecten kunnen bijvoorbeeld ook bilateraal worden uitgewerkt door partijen. Partijen kunnen dan expliciet verantwoordelijk worden gemaakt voor de realisatie van deelplannen. Met een goede onderlinge coördinatie hoeft niet alles op het centrale niveau (met iedereen) te worden opgepakt en besproken. Dit zou de voortgang van projecten ten goede kunnen komen. Op basis van het bovenstaande kunnen de volgende aanbevelingen worden geformuleerd: - Benut als samenwerkende partijen elkaars kennis en expertise en huur (wanneer nodig) gezamenlijk externe expertise in. - De realisatie van een woonservicegebied bestaat doorgaans uit de realisatie van verschillende deelprojecten. Zorg voor een heldere projectstructuur en werk elk deelproject uit in een apart projectplan. Kijk per deelplan welke partijen nodig zijn voor de realisatie van dat plan (niet ‘alles met iedereen doen’). Zorg op centraal niveau voor een stuurgroep waarin de hoofdlijnen worden uitgezet en waarin partijen op bestuurlijk niveau vertegenwoordigd zijn. Laat de deelplannen uitwerken in werkgroepen waarin medewerkers van de betrokken organisaties participeren. Zorg voor een helder mandaat van medewerkers in deze werkgroepen en voor een goede communicatie en rapportage tussen stuurgroep en projectgroep.

Tot slot Belangrijke issues bij gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn zijn middels dit verkennende onderzoek in beeld gebracht. Duidelijk is dat de komende jaren veel zal veranderen voor partijen. Door beleidsveranderingen als de WMO en de WTZi veranderen de verhoudingen tussen partijen en de context waarbinnen zij opereren. Deze context betekent een verschuiving van het huidige accent op samenwerking, naar een context van meer marktwerking tussen aanbieders. Deze spanning tussen samenwerking en concurrentie is een interessante aanleiding om in de komende jaren nader onderzoek te doen naar verschillende wijzen waarop partijen vormgeven aan de realisatie van woonservicegebieden. Naast de uitgezette enquête (resultaten in dit rapport), is in het kader van dit verkennende onderzoek naar knelpunten en oplossingsrichtingen bij gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn in Gelderland, ook een aantal Gelderse projecten dieper bestudeerd. De resultaten van deze casestudies vindt u in onderzoeksrapport B. Doel is om de geïnteresseerde lezer te inspireren met ervaringen die in een aantal gemeenten zijn opgedaan in gebiedsgerichte samenwerkingstrajecten op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Een spiegel voor diegene die in hun eigen gemeente of regio bezig zijn met de realisatie van woonservicegebieden, of van plan zijn een dergelijk project op te starten. Hopelijk bieden deze ervaringen interessante leermomenten en tips voor de (toekomstige) aanpak in de eigen gemeente.

47

48

Geraadpleegde literatuur en internetsites ABF Research (2003). Regionale verkenning: Opgave geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn, ABF-research i.o.v. Ministerie van VROM, Delft. Arcares (2004). De toekomst van het verzorgingshuis, Utrecht. Boer, A. de (red.) (2005). Kijk op informele zorg, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Bolscher, A. e.a. (2003). Tweedelijnszorg-centrum. Van concept naar praktijk, RIGO Research en Advies BV, i.o.v. Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen-Zorg e.a., Amsterdam. College bouw ziekenhuisvoorzieningen (2005). Monitoring van de gebouwkwaliteit in de Verpleging en Verzorging 2005, Utrecht. Commissie Steen der Wijzen (2002). Steen der Wijzen. Nieuwe allianties voor keuzes in wonen en zorg, Arcares, Utrecht. Dam, V. van (2006). Van gemeentelijk zorgloket naar Wmo-loket. De effecten van de Wet maatschappelijke ondersteuning op de Gelderse zorgloketten, Gidz, Arnhem. Driest, P. en W. Stam (2006). Parkmanagement in woonserviceszones, NIZW, Utrecht. Glaser, M. Harkes, D. en J. Singelenberg (2001). Woonzorgzones, publicatie in het kader van het Innovatieprogramma Wonen en Zorg, SEV/NIZW, Rotterdam/Utrecht. Hendrixen, P. (2006). Vertrouwde samenwerking?! Over bronnen van vertrouwen in op samenwerking gebaseerde planningsprocessen. Een verkennende case study naar samenwerking bij de realisatie van woonzorgzones in Arnhem-zuid, Afstudeerscriptie opleiding Planologie, Faculteit der managementetenschappen, Radboud Universiteit Nijmegen, Nijmegen. Hendrixen, P., De Kam, G. en M. de Jongh (2007). Samenwerken of samen concurreren? Woonservicegebieden in het perspectief van nieuw beleid. In: Tijdschrift voor de Volkshuisvesting nr. 1. Heuvelink, J.J.W. (2002). Het servicecentrum, kern van de woonzorgzone. Onderzoek naar 10 voorbeelden in Nederland, QUARA, i.o.v. Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen-Zorg, Utrecht. Kam, G.R.W. de (2003). Op grond van betekenis. Over maatschappelijk ondernemen met grond en locaties, Inaugurale rede Katholieke Universiteit Nijmegen, Stichting Maatschappelijke Locatieontwikkeling (MLO), Soest. Koops, H. en M.H. Kwekkeboom (2005). Vermaatschappelijking in de zorg. Ervaringen en verwachtingen van aanbieders en gebruikers in vijf gemeenten, SCP, Den Haag. Mandemaker , T. en L. Christ (2005). De volledige extramuralisering van het verzorgingshuis, publicatie in het kader van het Innovatieprogramma Wonen en Zorg, NIZW/ Uitgerij Lemma, Utrecht. Ministerie van VROM (2003). Investeren voor de Toekomst. De kwantitatieve opgave voor wonen, zorg en welzijn, Den Haag.

49

Ministerie van VROM/SCP (2004). Met zorg gekozen? Woonvoorkeuren en woningmarktgedrag van ouderen en mensen met een lichamelijke beperking, Den Haag. Ministerie van VWS (2005). Ouderenbeleid in het perspectief van de vergrijzing, Den Haag. Nouws, H. en M. van der Linden (2003). Aan de slag met woonzorgzones. Instrumenten voor initiatiefnemers, Laagland’advies, i.o.v. Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen-Zorg, Amersfoort. 50 Provincie Gelderland (2004). Programma Ontgroening en Vergrijzing 2004-2008, Arnhem. Putters, K., Van Hout, E. en T. Cardoso Ribeiro (2006). Lokaal verzorgd. Verschuivend bestuur en hybridisering in de zorg en dienstverlening, Universiteit van Tilburg, Tilburgse School voor Politiek en Bestuur i.o.v. Eiffel, Sdu uitgevers, Den Haag. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2006). Inhoud stuurt de beweging. Drie scenario’s voor het lokale debat over de WMO, Uitgeverij SWP, Amsterdam. Reinders, B.J.M. (2003). Goede samenwerking, weinig voortgang! De stand van woonzorgzones in Nederland, Seinpost Adviesbureau bv, i.o.v. Aedes-Arcares kenniscentrum Wonen-Zorg, Arnhem. Rossum, H. van (2005). Idealen in aanbouw: woonwijken met diensten en zorg. Een kritische beschouwing over het concept woonzorgzone en de vaak moeizame weg van abstract concept naar concrete wijk in VINEXwijken en bestaande wijken, RIGO Research en Advies, i.o.v. Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen-Zorg. Sanders, L. (2003). Samen woonzorgcomplexen bouwen. Afspraken tussen corporatie en zorginstelling bij verschillende varianten, Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen-Zorg, Weesp. Sanders, L. (2004). Organisaties onder één dak; beheer en onderhoud van multifunctionele gebouwen, Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen-Zorg, Weesp. Sanders, L., Jansen, P. en T.J. de Groot (2003). Over wegen en wensen. Organistorische en juridische kanten van samenwerking wonen, zorg en welzijn, Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen-Zorg/IWZ, Utrecht. SCP (2004). Zorg en wonen voor kwetsbare ouderen. Rapportage ouderen 2004, Den Haag. Singelenberg, J. en D. Harkes (2004). Woonzorgzone of Servicewijk. Hoe noemen we woongebieden waar zorg en diensten extra goed geregeld zijn?, Aedes-Arcares kenniscentrum Wonen-Zorg. STAGG (1995). Verblijven of wonen; zorg voor ouderen. Varianten van wonen met zorg voor ouderen, Amsterdam. STAGG (2000). Verblijven of wonen – zorg voor eenieder. Varianten voor wonen met zorg, Amsterdam. VROM-raad (2005). Oude bomen? Oude bomen moet je niet verplanten. Advies over Ouderenbeleid en Wonen, Den Haag. Weekers, S. (2002). Regievoering bij samenwerkingsprojecten wonen, welzijn en zorg. Leerpunten voor startende initiatieven, IWZ, Utrecht.

Wijnties, M. en H. Paquay (2004). Toepassingsvormen van kleinschalig wonen binnen de eigen organisatie en binnen het totale zorgaanbod in de wijk, i.o.v. Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen- Zorg.

Gebruikte internetsites: www.kcwz.nl (website Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg) www.gelderland.nl/vergrijzing (website programma Ontgroening & Vergrijzing van de provincie Gelderland).

51

Colofon Deze uitgave is een onderdeel van het Programma Ontgroening en Vergrijzing van de provincie Gelderland. Tekst:

Peter Hendrixen Junior onderzoeker wonen, zorg en welzijn Faculteit der Managementwetenschappen

52

Onderzoeksgroep Governance and Places Radboud Universiteit Nijmegen Redactie:

Provincie Gelderland/Communicatie

Grafische vormgeving:

Kees de Bruijn, Giesbeek

Fotografie:

Dick Brouwers, Arnhem

Druk:

Provincie Gelderland

December 2006

Gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn in Gelderland

Recommend Documents