Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-10
DE MARITALE MACHT EN DE HANDELINGSONBEKWAAMHEID VAN DE GEHUWDE VROUW TOT DE WET VAN 30 APRIL 1958.
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Laure Boland (studentennr. 20052816) (major: burgerlijk en strafrecht)
Promotor: Professor Dr. Dirk Heirbaut Commissaris: Professor Dr. Georges Martyn
Inhoudstafel Inhoudstafel .............................................................................................................................. 2 Voorwoord ................................................................................................................................ 5 Inleiding .................................................................................................................................... 6 Hoofdstuk 1: Historische evolutie ........................................................................................... 8 Afdeling 1. Van maritale macht naar gelijkheid van man en vrouw...................................... 8 I. Het Romeinse recht ......................................................................................................... 8 II. De Germaanse stammen ................................................................................................ 9 III. De late Middeleeuwen .................................................................................................. 9 IV. Het Burgerlijk Wetboek van 1804 ............................................................................. 10 1. Inleiding ................................................................................................................... 10 2. De voorbereidende werkzaamheden van het BW van 1804 ..................................... 10 3. De Code Napoléon ................................................................................................... 13 V. Van 1804 tot 1932 ....................................................................................................... 16 VI. Het voorontwerp van Laurent .................................................................................... 18 1. Het leven van Laurent .............................................................................................. 18 2. De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten .......................................... 21 3. De rechtsbekwaamheid van de gehuwde vrouw ....................................................... 23 VII. De wet van 20 juli 1932 ............................................................................................ 26 VIII. De wet van 30 april 1958 ........................................................................................ 29 IX. De wet van 14 juli 1976 ............................................................................................. 34 Hoofdstuk 2: De wet van 20 juli 1932 ................................................................................... 37 Afdeling 1. De rechtspraak................................................................................................... 37 I. De rechten en plichten van de echtgenoten ................................................................... 37 II. De handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw .............................................. 38 Afdeling 2. Van ontwerp tot wet .......................................................................................... 43 I. Inleiding ........................................................................................................................ 43 II. Analyse van het wetsontwerp ...................................................................................... 44 1. Argumenten voor de afschaffing van de maritale macht .......................................... 45 a. De opvatting van Vauthier.................................................................................... 45 b. De opvatting van Spaak........................................................................................ 46 2. Argumenten tegen de afschaffing van de maritale macht ........................................ 46
2
a. De opvatting van Braun ........................................................................................ 46 b. De opvatting van Deploige ................................................................................... 47 c. De opvatting van Hymans .................................................................................... 48 III. Bespreking van de artikelen ....................................................................................... 48 1. De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten .......................................... 49 2. De handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw ........................................... 53 3. Het uitoefenen van een beroepsactiviteit door de gehuwde vrouw .......................... 56 4. De voorbehouden goederen ..................................................................................... 57 Afdeling 3. Besluit ............................................................................................................... 64 Hoofdstuk 3: de wet van 30 april 1958 ................................................................................. 66 Afdeling 1. Rechtspraak ....................................................................................................... 66 I. De rechten en plichten van de echtgenoten ................................................................... 66 II. De handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw .............................................. 69 Afdeling 2. Van ontwerp tot wet .......................................................................................... 69 I. Inleiding ........................................................................................................................ 69 II. Analyse van het wetsontwerp ...................................................................................... 71 1. Argumenten voor de hervorming.............................................................................. 72 a. De opvatting van Ciselet ...................................................................................... 72 b. De opvatting van Vandervelde ............................................................................. 74 c. De opvatting van Lilar .......................................................................................... 75 d. De opvatting van Nihoul ...................................................................................... 75 2. Argumenten tegen de hervorming ............................................................................ 76 a. De opvatting van De Baeck .................................................................................. 76 b. De opvatting van Orban ....................................................................................... 77 III. Bespreking van de artikelen ....................................................................................... 79 1. De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten .......................................... 80 2. Wijzigingen aan andere artikelen ............................................................................ 82 3. De tijdelijke bepalingen ........................................................................................... 84 Afdeling 3. Morele genoegdoening of reële onafhankelijkheid? ......................................... 85 Hoofdstuk 4: Algemeen besluit ............................................................................................. 91 Bibliografie.............................................................................................................................. 95 Wetgeving ............................................................................................................................ 95 A. Belgische wetgeving.................................................................................................... 95 B. Voorbereidende documenten ....................................................................................... 95 3
Rechtspraak .......................................................................................................................... 96 Rechtsleer ........................................................................................................................... 102 A. Boeken ....................................................................................................................... 102 C. Tijdschriften............................................................................................................... 105 D. Websites .................................................................................................................... 106
4
Voorwoord Bij de aanvang van deze masterproef zou ik graag een aantal mensen willen bedanken die mij bij het schrijven van mijn masterproef hebben bijgestaan. Vooreerst wil ik mijn promotor Prof. dr. Dirk Heirbaut bedanken voor de goede begeleiding, de steun en de vele aanbevelingen. Ook wil ik hem bedanken voor zijn enthousiasme en zijn bereidwilligheid bij het altijd spoedig beantwoorden van mijn vragen. Zonder zijn hulp zou deze masterproef er niet gekomen zijn. Vervolgens wil ik Ine en Inge ten oprechte bedanken voor het zorgvuldige nalezen van mijn masterproef en mij op die manier bij te staan op het taalkundig gebied. Ook wil ik mijn vriend Jean-Guillaume bedanken voor zijn morele en praktische steun en voor zijn hulp bij het opmaken van mijn lay-out. Ten slotte richt ik een dankwoord aan mijn ouders en mijn broer Charles voor hun geduld en steun, niet enkel tijdens het tot stand komen van deze masterproef maar ook gedurende mijn volledige opleiding in de Rechten.
5
Inleiding Het uitgangspunt van deze masterproef is te onderzoeken wat ertoe geleid heeft dat de gehuwde vrouw tot 1958 heeft moeten wachten voor de afschaffing van de maritale macht en om volledig handelingsbekwaam te worden. Dit betekent dat de gehuwde vrouw slechts vijftig jaar geleden werd geëmancipeerd. In heel wat Europese landen was de gehuwde vrouw al geruime tijd handelingsbekwaam. België was één van de enige landen waar dit nog niet het geval was. Vervolgens zal de impact van de wetten van 20 juli 19321 en van 30 april 19582 worden onderzocht. Hebben deze wetten werkelijk iets veranderd aan het statuut van de gehuwde vrouw of waren de wijzigingen eerder oppervlakkig? Ook de rechtspraak speelt een belangrijke rol. Deze zal ons toelaten om na te gaan hoe bepaalde principes in de praktijk worden toegepast. Er dient vermeldt te worden dat het bronnenmateriaal zowel wat rechtsleer als rechtspraak betreft met betrekking tot de ontvoogding van de gehuwde vrouw eerder beperkt is. In het algemeen kan men stellen dat de ontvoogding van de gehuwde vrouw in drie stappen verliep. Men vertrekt van de Code Napoléon die uitging van de gedachte dat de man gezinshoofd was. De superioriteit van de man kwam tot uiting in de maritale macht. Concreet betekende dat, dat de gehuwde vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd was. Daarnaast was de gehuwde vrouw ook handelingsonbekwaam. Daaruit volgt dat ze geen handelingen kon stellen zonder de toestemming van haar man, ook is de man bijna exclusief bevoegd voor wat het bestuur van de goederen van de echtgenoten betreft. De eerste stap naar de emancipatie van de gehuwde vrouw is de wet van 20 juli 1932 die een aantal wijzigingen brengt aan het hoofdstuk betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten. Deze wijzigingen hadden vooral tot doel de misbruiken van de man te voorkomen. Vervolgens hebben we de wet van 30 april van 1958 die de maritale macht afschaft en die de gehuwde vrouw handelingsbekwaam verklaart. Aangezien het huwelijksvermogensrecht niet op hetzelfde moment wordt hervormd gaat de man in de meeste gevallen over een duidelijk overwicht blijven beschikken en gaat de handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw weinig gevolgen hebben. Tenslotte hebben we de wet van 14 juli 19763 die de
1
Wet van 20 juli 1932 tot wijziging van de bepalingen van hoofdstuk VI, titel V, van boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, BS 12 augustus 1932. 2 Wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, BS 10 mei 1958. 3 Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976.
6
huwelijksvermogensstelsels hervormt en die de volledige gelijkheid tussen man en vrouw verwezenlijkt.4 De masterproef bestaat uit vier hoofdstukken. Hoofdstuk één omschrijft de ontwikkeling van de rechtstoestand van de gehuwde vrouw beginnend bij de Romeinen tot de wet van 14 juli 1976 die de huwelijksvermogensstelsels hervormt. Hierin wordt ook het “Avant projet de révision du Code Civil” van François Laurent behandeld, hij formuleert reeds in 1882 een voorstel vergelijkbaar met de wet van 1958. Bij hoofdstuk twee dat betrekking heeft op de wet van 20 juli 1932 en hoofdstuk drie dat betrekking heeft op de wet van 30 april 1958 zal op dezelfde manier tewerk gegaan worden. Eerst zal ik nagaan of de rechtspraak een invloed heeft gehad op de hervorming. Waren er reeds wijzigingen in de rechtspraak aanwezig of is de wetgever innovatief tewerk gegaan? Vervolgens zullen de parlementaire handelingen aan bod komen. Deze zullen het mogelijk maken om na te gaan wie de voor- en tegenstanders waren van een hervorming en wat de opvattingen waren van sommige belangrijke politici. Ook zal men aan de hand van de parlementaire debatten de sociale context kunnen afleiden waarbinnen de wetten tot stand kwamen. Bij de wet van 1932 zal men zien dat heel wat senatoren bang waren om tot een hervorming over te gaan. Men wou aan de gehuwde vrouw meer rechten toekennen, maar dit moest in kleine stappen gebeuren. Bij de wet van 1958 was bijna iedereen het eens met een hervorming, maar anders was het wat betreft het moment waarop de hervorming moest plaatsvinden. De vraag stelt zich: gaat men onmiddellijk tot een hervorming over of beslist men de hervorming betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten samen met het huwelijksvermogensrecht te hervormen. Vervolgens worden de belangrijkste artikelen van beide wetten besproken. Het laatste hoofdstuk vormt het algemeen besluit. Hierin komt het resultaat van het onderzoek aan bod.
4
J. PAUWELS, Rechten en plichten van gehuwden: het primair huwelijksstelsel (art. 212-224 BW), Leuven, Acco, 1980, 29-30.
7
Hoofdstuk 1: Historische evolutie Afdeling 1. Van maritale macht naar gelijkheid van man en vrouw De afschaffing van de maritale macht en de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw is het gevolg van een lange evolutie die jaren geduurd heeft. Men heeft tot 1932 moeten wachten op de eerste wijziging aan het hoofdstuk betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten. Uiteindelijk zal pas in 1976 de gelijkheid tussen man en vrouw binnen het huwelijk in de praktijk voltooid zijn dankzij de hervorming van het huwelijksvermogensrecht.
I. Het Romeinse recht In het Romeinse recht was de vrouw onderworpen aan de macht van haar pater familias. Bij het cum manu huwelijk valt zij onder de manus van haar man. De macht over de vrouw ging over van de pater familias naar de echtgenoot.5 Vanaf de 3e eeuw v. Chr. begon het huwelijk cum manu te verdwijnen en werd het huwelijk sine manu de meest voorkomende huwelijksvorm. De vrouw bleef onderworpen aan de macht van haar pater familias. Bij het overlijden van haar pater familias werd zij sui iuris. Dit betekent dat zij juridisch bekwaam werd.6 Was de vrouw sine manu getrouwd en bezat zij een eigen vermogen dan bleef dit vermogen volledig gescheiden van het patrimonium van haar man. Men spreekt van parafernale goederen. De vrouw kon haar eigen vermogen alleen beheren en zij kon er vrij over beschikken.7 De vrouw had geen gehoorzaamheidsplicht ten opzichte van haar man, ze moest enkel trouw zijn. Overspel was enkel toegelaten voor de man. In principe bezat de man geen tuchtingsrecht, tenzij het uitgeoefend werd in aanwezigheid van een soort familierechtbank.8
5
D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 194.(hierna verkort D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis). 6 J. GILISSEN, Historische inleiding tot het recht. Overzicht van de wereldgeschiedenis van het recht. De bronnen van het recht in de Belgische gewesten sedert de 13e eeuw. Geschiedenis van het privaatrecht, Antwerpen, Kluwer, 1981, 556. 7 A-J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 20. 8 J. GILISSEN, Historische inleiding tot het recht. Overzicht van de wereldgeschiedenis van het recht. De bronnen van het recht in de Belgische gewesten sedert de 13e eeuw. Geschiedenis van het privaatrecht, Antwerpen, Kluwer, 1981, 556.
8
Hoewel de opstellers van het Burgerlijk Wetboek van 1804 de onbekwaamheid van de gehuwde vrouw zien als een gevolg van haar imbecillitas sexus, was de vrouw tijdens het Romeinse recht grotendeels handelingsbekwaam.9
II. De Germaanse stammen Bij de Germanen was de vrouw volledig handelingsonbekwaam. De gehuwde vrouw werd gelijkgesteld met andere onbekwamen zoals de kinderen en de slaven.10 De vrouw stond steeds onder het gezag (mundium) van haar vader, echtgenoot, zoon, broer of voogd. Deze onderwerping werd gewettigd doordat de vrouw in de fysieke onmogelijkheid verkeerde om zichzelf te verdedigen propter fragilitatem sexus. Het was de echtgenoot die de goederen van de vrouw mocht beheren en vervreemden. Er werd wel een onderscheid gemaakt tussen roerende en onroerende goederen. Voor de vervreemding van onroerende goederen was de toestemming van de echtgenote vereist.11
III. De late Middeleeuwen Net zoals in het Germaanse recht stond de vrouw onder het gezag van haar man. Door het huwelijk verkreeg de man de maritale macht over de echtgenote. De vrouw was haar man gehoorzaamheid verplicht. Indien ze dat niet deed kon hij zijn tuchtingsrecht uitoefenen. Dit recht liet de man niet toe om zijn vrouw te doden wel mocht hij haar slaan. Daarnaast moest zij met haar man samenwonen en was zij hem getrouwheid verplicht. Ook op de man rustte een aantal plichten. Hij moest zijn vrouw eerbaar behandelen, in haar onderhoud voorzien en haar trouw zijn. Zoniet kon zij naar de rechter stappen. De verplichtingen van de man waren echter kleiner dan die van de vrouw.12 De gehuwde vrouw was in principe onbekwaam. Zij kon zich niet verbinden, geen schenkingen of overeenkomsten aangaan, en niet in rechte optreden zonder de toestemming van haar echtgenoot. Dit is enerzijds het gevolg van het feit dat ze onder de macht van haar man stond en anderzijds van haar zwakte die inherent zou zijn aan de vrouwelijke soort.13 Er waren wel een aantal uitzonderingen. Zo kon een handelaarster zich wel verbinden (indien zij 9
A-J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 21-22. 10 J. BART, Histoire du droit privé : de la chute de l’Empire Romain au XIXième siècle, Parijs, Montchrestien, 1998, 66. 11 A-J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 24. 12 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis, supra noot 5, 194. 13 J. BART, Histoire du droit privé : de la chute de l’Empire Romain au XIXième siècle, Parijs, Montchrestien, 1998, 288.
9
van haar man het akkoord had gekregen om handel te drijven) en bovendien kon een gehuwde vrouw zich ook verbinden voor de behoeften van het gezin.14
IV. Het Burgerlijk Wetboek van 1804 1. Inleiding Het Burgerlijk Wetboek van 1804 vormt de grondslag van het recht in Frankrijk, in het Groothertogdom Luxemburg en in België. Dit is enerzijds het gevolg van de Napoleontische militaire overwinningen, maar anderzijds ook van het feit dat het BW de middenweg vormt tussen de traditionele zeden en gewoonten en de filosofische opvattingen van de Franse Revolutie. Of men dit kan toepassen op het huwelijksrecht valt te betwijfelen, zeker wat de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten betreft. De Code Napoléon voorziet niet in de gelijkheid tussen de echtgenoten. De vrouw is totaal ondergeschikt aan de man: ze is onbekwaam zoals een minderjarige en een geesteszieke. Ze is gehoorzaamheid verschuldigd aan haar man, en bovendien kan de vrouw haar eigen goederen of deze van de gemeenschap niet beheren, noch erover beschikken. In feite is het huwelijksrecht van het Franse Burgerlijk Wetboek zeer conservatief. Het is de bevestiging en de eenmaking van het gewoonterecht en het stemt overeen met de traditie en met de algemene strekkingen van de toenmalige maatschappij. Men mag echter niet uit het oog verliezen dat de Franse vrouw deelgenomen heeft aan de Franse Revolutie. Ze had echter gehoopt dat de wetgever haar politieke rechten zou toekennen. Al snel bleek dit een utopie. Reeds in 1793 werd een wet afgekondigd die de vrouwen de toegang ontzegt tot de tribunes van de Conventie. Toch werd de vrouw op een welbepaald moment gelijkgesteld met de man en daarom is het interessant om de voorontwerpen kort te bespreken.15
2. De voorbereidende werkzaamheden van het BW van 1804 De Franse Revolutie ontketende een storm van gelijkheidsgedachten. Dit kwam zeer snel tot uiting in de wetgeving. Tussen 1791 en 1804 heeft de Franse wetgever maar liefst vijf
14
J. GILISSEN, Historische inleiding tot het recht. Overzicht van de wereldgeschiedenis van het recht. De bronnen van het recht in de Belgische gewesten sedert de 13e eeuw. Geschiedenis van het privaatrecht, Antwerpen, Kluwer, 1981, 560. 15 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, I, Burgerlijk Wetboek 1804. België. Frankrijk, Brussel, Academia, 1964, 3-5. (hierna verkort G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa);
10
verschillende ontwerpen opgesteld. Deze ontwerpen weerkaatsten de evolutie van de ideeën en de gewoonten die zich in die periode ontwikkelden.16 Op 9 augustus 1793 werd door Cambacérès een eerste ontwerp voorgelegd. Hij schreef een gelijkheid voor van man en vrouw in navolging van de principes van de Franse Revolutie. Deze gelijkheid had betrekking zowel op de persoonlijke verhoudingen van de echtgenoten als op hun patrimoniale verhoudingen. Zo werd in het ontwerp de maritale macht afgeschaft. Het persoonlijk statuut van de echtgenoten en de algemene gevolgen van het huwelijk worden in het ontwerp niet geregeld. Alleen de geldelijke gevolgen van het huwelijk worden geregeld. Aan de echtgenoten wordt de vrijheid gelaten om hun huwelijksovereenkomst vrij te regelen. Indien zij dat niet doen dan wordt de gemeenschap van goederen als huwelijksstelsel van gemeen recht aangenomen. De gemeenschap valt dan onder het gemeenschappelijk beheer van beide echtgenoten waarbij zij voor beschikkingsdaden gezamenlijk moeten optreden terwijl zij voor beheersdaden afzonderlijk kunnen optreden. Terecht verklaarde Cambacérès in zijn woord vooraf dat de gelijkheid alle handelingen van het sociale leven zou moeten beheersen. De conventie aarzelt echter en stelt de bespreking uit. Ze wordt nooit hernomen.17 Het tweede ontwerp, dat op 9 september 1794 werd voorgelegd, verschilt niet veel van het eerste. Dit is eveneens het werk van Cambacérès. Dit ontwerp, het bondigste van de vijf, is nauwelijks onderzocht geweest door de conventie.18 Het derde ontwerp was opnieuw het werk van Cambacérès. Dit werd voorgelegd in 1796 aan de Raad der Vijfhonderd. De persoonlijke verhouding wordt niet behandeld in het ontwerp, enkel het lot van de goederen komt aan bod. Net zoals in de twee vorige ontwerpen kunnen de echtgenoten een huwelijksovereenkomst opstellen. Indien de echtgenoten geen overeenkomst sluiten omtrent hun goederen dan bestaat er een gemeenschap van goederen. Echtgenoten kunnen bepaalde goederen uitsluiten uit de gemeenschap, maar dit moet gebeuren door middel van een authentieke akte, verleden vóór het huwelijk. In tegenstelling tot de twee andere ontwerpen is het de man die alleen het bestuur van de gemeenschap heeft. De man mag de goederen van de gemeenschap verkopen en vervreemden. Ook de nietgemeenschappelijke goederen van de vrouw zijn onderworpen aan het bestuur van de man. Maar in dat geval zal hij de toestemming van de vrouw moeten krijgen om haar goederen te 16
G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux. Commentaire théorique et pratique des lois du 30 avril 1958 et de la loi du 22 juin 1959, Brussel, Bruylant, 1960, 17. (hierna verkort G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux) 17 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 6-7; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 16-17; J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 6. 18 G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 18.
11
kunnen vervreemden. Indien de man toch overgaat tot vervreemding van nietgemeenschappelijke goederen die toebehoren aan de vrouw, dan is de man gehouden tot wederbelegging. Van deze plicht is hij slechts ontlast, wanneer zijn echtgenote het goed die zij in vervanging had gekregen, heeft aanvaard. Ten gevolge hiervan worden de rechten van de gehuwde vrouw beperkt. Cambacérès is afgestapt van het gelijkheidsprincipe en grijpt zich terug naar het oud recht. Maar waarom deze ommekeer? Cambacérès stelt vast dat het beginsel van het gemeenschappelijk bestuur terecht bekritiseerd wordt. Hij heeft willen vermijden, dat ten gevolge van het gemeenschappelijk bestuur heel wat meningsverschillen in het gezin zouden ontstaan en aanleiding zouden geven tot de ontbinding van het huwelijk. Als tegenhanger van de verwijdering van de gehuwde vrouw uit het bestuur van de gemeenschap, wordt haar de mogelijkheid gegeven te verzaken aan de gemeenschap en haar inbreng terug te nemen. Ook worden een aantal bepalingen met betrekking tot het erfrecht van de langstlevende echtgenoot in het ontwerp opgenomen. De staatsgreep van 9 november 1799 die het Directorium opheft heeft tot gevolg gehad dat het ontwerp verdween zonder ooit besproken te zijn geweest.19 Het vierde ontwerp werd op 21 december 1799 door Jacqueminot ingediend, bij de wetgevende afdeling van de Raad der Vijfhonderd. Het ontwerp wordt echter nooit besproken in de Raad. Het kan aanzien worden als een reactie tegen de misbruiken gedurende het Directorium. Het bevestigt de evolutie in de gedachten. Er is een definitieve breuk ten opzichte van de revolutionaire beginselen en een terugkeer naar de traditie. Een dergelijke reactie is normaal. Volgens Savatier worden de tijdperken die gekenmerkt worden door een losbandigheid van de zeden steeds gevolgd door een beperking van de vrijheid van de vrouw.20 In het ontwerp worden de grote lijnen van de latere regeling van het Burgerlijk Wetboek uitgestippeld. Tien jaar na de Franse Revolutie, wordt voor het eerst de maritale macht van de man over de vrouw, uitdrukkelijk in het ontwerp opgenomen. Bovendien heeft de gehuwde vrouw voor steeds meer handelingen de machtiging van haar man nodig. Waar de openbare koopvrouw, in de vorige ontwerpen, zonder de toestemming van haar man in rechte mocht optreden, zal zij nu wel de toestemming moeten krijgen. Evenmin mag de vrouw (zelfs wanneer deze gehuwd is met een stelsel zonder gemeenschap of met scheiding van goederen) niet zonder de schriftelijke toestemming van haar man of zonder zijn medewerking in de akte,
19
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 8-12; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 18. 20 R. SAVATIER, Le droit l’amour et la liberté, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1963, 80.
12
geven, vervreemden, een schenking of een nalatenschap aanvaarden. In het Burgerlijk Wetboek wordt een afzonderlijke titel ingevoerd waarin de rechten van de man worden opgesomd.21 Net als in de andere ontwerpen mogen de echtgenoten vrij hun huwelijksovereenkomsten regelen. Zij mogen echter niet afwijken van de wettelijke rechten van de man of van de voorrechten die aan de gehuwde vrouw gegeven worden. Indien ze geen huwelijkscontract sluiten dan ontstaat er een gemeenschap van goederen. Het is de man die de goederen van de gemeenschap bestuurt. Hij mag ze verkopen, vervreemden en met een hypotheek bezwaren. De man bestuurt eveneens de persoonlijke goederen van de vrouw. Wat haar onroerende goederen betreft heeft de man haar toestemming nodig om ze te kunnen vervreemden.22
3. De Code Napoléon Het vijfde en laatste ontwerp zal de Code Napoléon vormen. Het werd opgesteld door een regeringscommissie in opdracht van de Consuls. Deze commissie was samengesteld uit Portalis, Tronchet, Maleville en Bigot de Préameneu. Wat het statuut van de echtgenoten betreft bouwt het ontwerp verder op het ontwerp van Jacqueminot. Wel wordt de titel gewijzigd. Men sprak niet meer van de rechten van de man, maar van de rechten en plichten van de echtgenoten. Volgens Portalis berust de maritale macht op drie pijlers. Eerst en vooral vloeit de maritale macht voort uit de natuurlijke superioriteit van de man en uit het feit dat elke vereniging een baas nodig heeft. Zo schrijft Portalis: “L’autorité maritale est fondée sur la nécessité de donner dans une société de deux individus, la voix pondérative à l’un des associés et sur la prééminence du sexe auquel cet avantage est attribué.”23 Daarnaast voegt hij aan het beginsel van de maritale macht de gedachte van de bescherming van de vrouw toe: “L’administration du mari doit être sage et sa surveillance modérée, l’influence du mari se résout bien plus en protection qu’n autorité.”24 In dit ontwerp, dat de grondslag vormde voor de verdere besprekingen, is een duidelijke terugkeer naar de traditie vast te stellen. Niet alleen werd de maritale macht wet, 21
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 13-15; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 18. 22 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 14-18; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 19. 23 M. LOCRÉ, Législation civile, commerciale et criminelle ou commentaire et complément des codes français, I, Brussel, Librairie de jurisprudence H. Tarlier, 1836, 165. 24 M. LOCRÉ, Législation civile, commerciale et criminelle ou commentaire et complément des codes français, I, Brussel, Librairie de jurisprudence H. Tarlier, 1836, 174.
13
daarenboven had de man het beheer en de beschikking over de gemeenschap en had hij het bestuur over de goederen van zijn vrouw.25 Dit kort overzicht van de vijf ontwerpen van het Burgerlijk Wetboek toont aan hoe de wetgever tussen 1793 en 1800 zijn inzicht helemaal heeft gewijzigd wat betreft de uitwerking van de rechtstoestand van de echtgenoten.26 In het Burgerlijk Wetboek van 1804 steunt de rechtstoestand van de echtgenoten op een fundamentele rechtsongelijkheid. De man is de enige rechtsbekwame van de echtvereniging. Hij heeft de maritale macht over de persoon van zijn vrouw en hij is tevens het hoofd van de vereniging. De vrouw is praktisch volledig rechtsonbekwaam en staat in haar persoonlijke
betrekkingen
onder
het
toezicht
van
de
man.
Die
fundamentele
rechtsongelijkheid vindt men vooral terug in de regeling van de verschillende echtelijke plichten en hun sancties, van de bijdrage in de lasten van het huishouden en van de uitoefening van een beroepsactiviteit.27 Zo zijn beide echtgenoten gehouden tot wederzijdse getrouwheid, hulp en bijstand. Toch zal de ontrouw van de vrouw veel strenger gesanctioneerd worden dan de ontrouw van de man. Het overspel van de vrouw is, onverschillig de omstandigheden, voor de man een reden tot echtscheiding of scheiding van tafel en bed. Het overspel van de man is enkel een oorzaak van echtscheiding of van scheiding van tafel en bed indien aan twee voorwaarden voldaan zijn: de overspelige betrekking moet een blijvend karakter vertonen en ze moet plaatsvinden in de echtelijke woning. Bovendien kan het overspel van de vrouw worden gestraft met een gevangenisstraf van drie maanden tot twee jaar, terwijl het overspel van de man slechts aanleiding kan geven tot een gevangenisstraf van één maand tot één jaar.28 Aan de hand van het betoog van Montesquieu heeft men getracht om deze ongelijkheid te rechtvaardigen. Zo zei Montesquieu ooit: “Les lois demandent des femmes un degré de retenue et de continence qu’elles n’exigent pas des hommes, parce que la violation de la pudeur suppose dans les femmes un renoncement à toutes les vertus.”29 Volgens Portalis is het verschil in regeling geen onrechtvaardigheid, maar in overeenstemming met de natuurlijke roeping van de vrouw.30 Henri De Page maakt in zijn “Traité élémentaire de droit civil Belge” een onderscheid tussen de maritale macht sensu stricto en de onbekwaamheid van de gehuwde vrouw. Het 25
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 18-20; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 19; J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 7. 26 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 20. 27 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 21. 28 J. ROMMENS, Huiswet. De persoonlijke familiebetrekkingen volgens het Belgisch Burgerlijk Wetboek beknopt en te gerieve van eenieder beschreven, Gent, Siffer, 1893, 65-66. 29 F. LAURENT, Principe de droit civil, III, Brussel, Bruylant, 1878, 116. 30 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 22.
14
eerste heeft betrekking op de rechten van de man op de persoon van zijn vrouw terwijl het tweede betrekking heeft op de juridische activiteit van de gehuwde vrouw. Opdat de man zijn macht volledig zou kunnen uitoefenen volstaat het niet alleen controle uit te oefenen op de extra-juridische activiteiten van zijn vrouw, maar tevens op de juridische activiteiten van zijn vrouw.31 De maritale macht sensu stricto wordt omschreven in artikel 213 BW. Volgens dit artikel is de man bescherming verschuldigd aan zijn vrouw, terwijl de vrouw hem moet gehoorzamen. Deze maritale macht geeft de man heel wat voorrechten. Zo staat de man aan het hoofd van de echtvereniging, is het de man die beslist of de vrouw een beroepsactiviteit mag uitoefenen en heeft hij het recht toezicht te houden op de persoonlijke omgang van zijn vrouw. Hij kan de briefwisseling van zijn vrouw controleren en kan haar verbieden om bepaalde personen te zien. Portalis verantwoordt de ondergeschiktheid van de vrouw door te wijzen op de verschillende taken van man en vrouw en het fysieke overwicht van de man. Volgens hem is het dit verschil dat hen uiteenlopende wederzijdse rechten en plichten toekent. Portalis zei dat het niet de wetten zijn, maar de natuur zelf die de bestemming van beide geslachten heeft bepaald. Het was de natuur die bepaalde dat de vrouw zwakker was en bescherming behoefde van haar man, terwijl hij van nature sterker was en daarom ook vrijer. De gehoorzaamheid die de vrouw verschuldigd is, dient dan ook enerzijds aanzien te worden als een hulde door haar gebracht aan de macht die haar beschermt, anderzijds als een noodzakelijk gevolg van de echtvereniging die niet zou kunnen voortbestaan als één van de echtgenoten niet ondergeschikt is aan de andere.32 Daarnaast bepaalt artikel 214 BW dat de vrouw gehouden is om met haar man samen te wonen en hem te volgen waar hij het nodig acht. De vrouw heeft geen andere woonplaats dan die van de man. De keuze van de verblijfplaats behoort tot de uitsluitende bevoegdheid van de man. Als tegenprestatie heeft de man de plicht zijn vrouw te ontvangen en haar alles te verschaffen
wat
nodig is voor de levensnoodwendigheden, overeenkomstig zijn
mogelijkheden en staat. Het volstaat dus niet dat de man haar een afzonderlijk huis ter beschikking stelt.33
31
H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, I, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, Brussel, Bruylant, 1933, 638. (hierna verkort H. DE PAGE, Traité élémentaire) 32 M. LOCRÉ, La législation civile, commerciale et criminelle de la France, ou commentaire et complément des codes français, IV, Parijs, Treuttel et Würtz, 1827, 521-523. 33 F. LAURENT, Principe de droit civil, III, Brussel, Bruylant, 1878, 117; J. ROMMENS, Huiswet. De persoonlijke familiebetrekkingen volgens het Belgisch Burgerlijk Wetboek beknopt en te gerieve van eenieder beschreven, Gent, Siffer, 1893, 66.
15
Door in het huwelijksbootje te stappen verliest de vrouw haar volle bekwaamheid. Zij wordt handelingsonbekwaam. Aangezien haar onbekwaamheid een gevolg is van het huwelijk blijft deze voortbestaan zolang het huwelijk blijft duren. De vrouw die gescheiden is van tafel en bed blijft handelingsonbekwaam vermits het huwelijk niet beëindigd is. De gehuwde vrouw is opgenomen in de lijst van de onbekwamen. Dit houdt in dat de gehuwde vrouw de machtiging van haar man nodig heeft om geldig te kunnen handelen. De gehuwde vrouw moet haar onbekwaamheid, als fragilita sexus, zien als een bescherming.34 Artikel 215 BW bepaalt dat de gehuwde vrouw niet in rechte mag verschijnen zonder de machtiging van haar man. Alleen wanneer de vrouw vervolgd wordt in strafrechtelijke zaken is de machtiging niet vereist. Overeenkomstig artikel 217 BW kan de vrouw, zelfs gehuwd onder een stelsel zonder gemeenschap of met scheiding van goederen, niet geven, vervreemden, met hypotheek bezwaren noch een schenking of een erfenis aangaan, zonder de schriftelijke toestemming of de medewerking in de akte van haar man. Het is toegelaten dat de toestemming na de handeling wordt gegeven. Indien de man zijn machtiging zou weigeren dat mag de vrouw haar man rechtstreeks dagvaarden voor de rechtbank van eerst aanleg van het arrondissement van hun woonplaats (artikel 219 BW). De rechtbank komt dan tussen om onrechtvaardige weigeringen van de man tegen te gaan en om de zaken in hun gewettigde toestand te herstellen. Indien de rechter de vrouw heeft gemachtigd, dan is de man echter niet gebonden door de handelingen van de vrouw. Daarnaast zijn er nog drie andere gevallen waar de rechtbank de gehuwde vrouw kan machtigen om in rechte op te treden of om te contracteren: wanneer de man veroordeeld is, wanneer hij ontzet of afwezig is of wanneer de man minderjarig is.35
V. Van 1804 tot 1932 Gedurende een lange periode blijft de gehuwde vrouw onderworpen aan de man. Het is slechts op het einde van de 19de eeuw dat de eerste wijzigingen tot stand komen. Het gaat om kleine hervormingen die de economische en sociale toestand van de gehuwde vrouw moeten verbeteren. In 1932 komt voor het eerst een wijziging aan de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten. De wetgever is echter terughoudend geweest, zo wordt de vrouw niet gelijkgesteld met de man. Enkel wordt aan de man een aantal bijkomende plichten
34
F. LAURENT, Principe de droit civil, III, Brussel, Bruylant, 1878, 129. G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 22-26; J. ROMMENS, Huiswet. De persoonlijke familiebetrekkingen volgens het Belgisch Burgerlijk Wetboek beknopt en te gerieve van eenieder beschreven, Gent, Siffer, 1893, 67-68. 35
16
opgelegd.36De wetten die in deze periode tot stand komen en die dus de wet van 1932 voorafgingen kunnen in vier groepen worden ingedeeld. De eerste reeks wetten laten de gehuwde vrouw toe een beroepsactiviteit uit te oefenen. Daarvoor is wel de toestemming van haar man vereist (die echter stilzwijgend mag zijn). Deze wetten zijn het gevolg van de groeiende industriële en handelsexpansie. Het gaat om de wetten van 10 maart 1900 op het arbeidscontract, van 7 augustus 1922 op het bediendecontract en van 5 juni 1924 op het scheepsliedencontract. De arbeidsbenodigdheden zijn in principe niet vatbaar voor beslag. Bovendien is de toestemming van de vrouw vereist om deze goederen te vervreemden, te verhuren, in leen of in pand te geven. Aangezien de gehuwde vrouw haar loon in ontvangst mag nemen, geldt dezelfde regeling voor de roerende goederen die ze met haar beroepsinkomsten aangekocht heeft. Deze regeling kan aanzien worden als de voorganger van de voorbehouden goederen die door de wet van 20 juli 1932 werden ingevoerd.37 Een tweede groep wetten laat de gehuwde vrouw toe om een aantal beroepen en openbare ambten uit te oefenen die voordien aan mannen waren voorbehouden. Wel is nog steeds de toestemming van de man vereist. Indien hij weigert kan de vrouw daar niets tegen doen. Eerst hebben we de wet van 27 augustus 1921 die aan de vrouw de toegang verleent tot de verschillende ambten van het gemeentelijk bestuur, gevolg door de wet van 7 april 1922 die de vrouw toelaat tot de eedaflegging van advocaat en tot de uitoefening van dit beroep. Na 1932 werden nog een aantal andere wetten uitgevaardigd die aan de vrouw de mogelijkheid boden om pleitbezorger te worden, om als notaris of als magistraat benoemd te worden of die haar toegang verschaffen tot de balie van het Hof van Cassatie.38 Een volgende reeks wetten verlenen aan de gehuwde vrouw de mogelijkheid zekere sommen af te halen voor de behoeften van haar gezin. Sinds de wet van 10 februari 1900 kan de gehuwde vrouw een spaarboekje op haar naam bij de Spaar- en Lijfrentekas openen. Daarnaast zijn er ook een aantal wetten die haar toelaten om alleen de betaling van een overlevingspensioen in ontvangst te nemen.39
36
G. BAETEMAN, “Le statut de la femme dans le droit belge depuis le Code Civil”, in Recueil de la société Jean Bodin pour l’histoire comparative des institutions, XII/2, Brussel, éditions de la librairie encyclopédiques, 1962, 585-586. 37 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 69; G. BAETEMAN, “De rechtstoestand van de vrouw in ons recht sedert 1804”, Alumni 1961, 31. 38 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 70; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 23. 39 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 70; G. BAETEMAN, “De rechtstoestand van de vrouw in ons recht sedert 1804”, Alumni 1961, 32.
17
Een laatste groep wetten heeft betrekking op de juridische onbekwaamheid van de gehuwde vrouw. Ze hebben tot doel de rechtstoestand van de gehuwde vrouw te verbeteren. In een aantal gevallen kan de gehuwde vrouw rechtshandelingen stellen zonder dat de machtiging van haar man vereist is. Zo bepaalt artikel 11 van de wet van 15 december 1872 dat de vrouw het recht heeft om haar onroerende goederen te vervreemden of met hypotheek te bezwaren, wanneer zulks nodig is voor de uitoefening van haar handel. De wet van 7 januari 1908 geeft haar de bekwaamheid om als getuige op te treden bij de akten van de burgerlijke stand. Een latere wet laat haar toe om getuige te zijn bij het verlijden van notariële akten en testamenten. Tenslotte verleent de wet van 20 maart 1927 de volledige rechtsbekwaamheid aan de vrouw gescheiden van tafel en bed. Vóór deze wet werd de vrouw gescheiden van tafel en bed gelijkgesteld met de vrouw gescheiden van goederen. Dit betekent dat ze het beheer van haar eigen goederen had en haar eigen roerende goederen mocht vervreemden, maar wat haar onroerende goederen betreft kon zij niet vervreemden zonder maritale of gerechtelijke machtiging. In een aantal andere gevallen wordt aan de gehuwde vrouw een recht van verhaal toegekend, wanneer de man de gevraagde machtiging weigert. Zo kan de gehuwde vrouw zich tot de rechter richten indien haar man weigert dat zij aansluit bij een maatschappij van onderlinge bijstand of als hij weigert dat zij toetreedt als lid van een beroepsvereniging.40 Hoewel de hervorming betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten pas in 1932 heeft plaatsgevonden, heeft Laurent reeds in 1882 bij het schrijven van zijn “avant-project du Code Civil” zeer vooruitstrevende ideeën.
VI. Het voorontwerp van Laurent 1. Het leven van Laurent Het is interessant om eerst even te bekijken wie François Laurent was alvorens in te gaan op zijn vooruitstrevende ideeën. Het zal ons toelaten een beeld te vormen van welk soort man hij was en hoe hij tot deze ideeën is gekomen. Laurent werd op 8 juli 1810 geboren in het Groothertogdom Luxemburg. Al snel bleek dat studeren voor hem was weggelegd. Eerst studeerde hij wijsbegeerte en letteren aan de Universiteit van Leuven maar hij werkte deze studies nooit af. In plaats daarvan begon hij rechten te studeren in Luik. Hij begon zijn carrière als bureauchef aan het departement van Justitie, maar al snel bleek dat hij niet voor het ambtenaarsbestaan was gemaakt. In 1836 werd hij benoemd tot buitengewoon hoogleraar 40
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot ?, 71; G. BAETEMAN, “De rechtstoestand van de vrouw in ons recht sedert 1804”, Alumni 1961, 32-33.
18
aan de faculteit rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Gent. Enige maanden na zijn benoeming trad Laurent in het huwelijk met Rosalie Tesch. Hoewel van thuis uit katholiek, was hij zijn geloof verloren en strijdend antiklerikaal geworden. In 1850 publiceerde hij de eerste drie delen van zijn “Etudes sur l’histoire de l’humanité”. Vanuit kerkelijke zijde kwam een veroordeling aangezien Laurent op vele plaatsen afweek van de traditionele leer van de kerk en de dogmatische geloofspunten bestreed. In totaal werden achttien boekdelen gepubliceerd. Terwijl zijn “Etudes sur l’histoire de l’humanité” nog niet eens af was publiceerde hij talrijke artikelen van polemische aard. In 1860 overleed Rosalie Tesch. Laurent is weduwenaar gebleven. Zijn geloof in het persoonlijk eeuwig voortbestaan, met zijn echtgenote verenigd te blijven, was zijn troost. Het huwelijk van zijn dochters veranderde zijn levenswijze volledig. Zijn schoonzonen initieerde hem in de protestantse leer en de liberale organisaties. In 1863 stapte hij in de politiek en werd hij verkozen als gemeenteraadslid. Hij was eveneens lid van de Stedelijke Schoolcommissie. Hij was van mening dat de spaarzin bij de kinderen moest bevorderd worden en moedigde daarom het schoolsparen ten zeerste aan. Dit zou leiden tot een nieuwe en een betere generatie. Laurent was geen politicus maar eerder een belijder van de waarheid. Zijn ideaal was het zedelijk liberalisme met de herwaardering van de mens en zijn mogelijkheden. Hij was voorstander van een democratisch bestuur. Ten gevolge van de technische vooruitgang en de industriële revolutie werden de klassentegenstellingen nog verscherpt. Volgens hem kon de sociale kwestie enkel opgelost worden door de zedelijke opvoeding van de arbeidersklasse. Hiertoe zag hij twee middelen: het onderwijs en het sparen. Hij ging dan ook gezellenverenigingen en werkmanskringen oprichten.41 Hij was ervan overtuigd dat de hervorming van de arbeidersklasse door de arbeiders zelf moest bewerkstelligd worden. Tegen de arbeiders zei Laurent: “Ik leer u de zedelijke spaarzaamheid. Zij zal u gans met uw lot verzoenen. Zij zal een einde stellen aan uw klachten tegen de fabrieken, want voortaan zult gij niet meer door honger worden bedreigd, noch als de armste aanzien worden. Gij zult renteniers van de staat zijn en het zal slechts van u afhangen om eigenaars en derhalve kiezers te worden”.42 Dat Laurent zich ingezet heeft voor de hervorming van de arbeidersklasse wijst op zijn grootheid van hart en zijn onverwoestbare geloof in de vooruitgang. Van 1869 tot 1879 schreef Laurent de “Principes de droit civil”. Hij schreef dit werk omdat hij van mening was, dat de rechtsleer en de 41
G. BAERT, “François Laurent: zijn leven, zijn tijd en zijn strijd” in J. ERAUW B. BOUCKAERT, H. BOCKEN, H. GAUS en M. STORME (eds.), Liber Memorialis François Laurent 1810-1887, Brussel, Story-Scientia, 1989, 9-42. 42 F. LAURENT, Zedelijke hervorming der arbeidende klassen, Gent, Algemeene Boekhandel van Ad. Hoste, 1884, 44.
19
rechtspraak de beginselen, neergelegd in de Code Civil, niet meer voldoende in acht namen. Aldus werd zonder de tussenkomst van de wetgever nieuw recht ingevoerd en daarin zag hij een bedreiging voor de burgerlijke maatschappij. Zijn werk werd met de vijfjaarlijkse staatsprijs voor morele en politieke wetenschappen bekroond. Zijn “Principes de droit civil” waren nog maar pas voltooid of hij begon al aan een nieuw werk, namelijk “Droit civil international”. Hierin onderzoekt Laurent de regels die in de verschillende landen de rechtsbetrekkingen tussen de staatsburgers en de vreemdelingen beheersen. Uit deze regelingen, die van land tot land verschillen, tracht hij een logisch en algemeen geldend systeem op te bouwen, dat de rechters moet toelaten de geschillen tussen de burgers en de vreemdelingen, in geval van strijdige wetten, op te lossen.43 In 1879 werd Laurent, door een liberale regering belast om een ontwerp van het Burgerlijk Wetboek op te stellen. Hij was van plan om het familierecht op verregaande wijze te hervormen. Zo streefde hij naar gelijkheid tussen de echtgenoten en wilde hij de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw afschaffen. Daarbij ging hij in tegen de toenmalige tijdsgeest, zodat zijn ontwerp zeker niet op de goedkeuring van het parlement kon rekenen.44 In ongeveer twee jaar tijd was Laurent met de volledige herziening van de Code Napoléon klaar. Zijn voorontwerp bestaat uit 2411 artikelen, verdeeld over zeven delen en die elk op grondige wijze worden besproken.45 Zijn laatste levensjaren bracht Laurent door met zijn kinderen en kleinkinderen. Toch beleefde hij geen gelukkige oude dag. Het overlijden van één van zijn dochters en de verzending van het “Avant projet de révision du Code Civil” naar een commissie zal hem zeer sterk aantasten. Ook had hij zware gezondheidsproblemen. Uiteindelijk is hij gestorven op 11 februari 1887.46 Bij het schrijven van het “Avant-projet de révision du Code Civil” stelt Laurent zich een belangrijke vraag: gaat de wetgever de ongelijkheid tussen de echtgenoten en de maritale macht behouden of gaat hij daarvan afstappen?47 Laurent is een tegenstander van de maritale macht. Hij is ervan overtuigd dat de maritale macht gaat verdwijnen net zoals de vaderlijke macht verdwenen is. Volgens hem ligt de toekomst in de democratie.48 Laurent meent dat de democraten gelijk hebben wanneer zij 43
G. BAERT, “François Laurent: zijn leven, zijn tijd en zijn strijd” in J. ERAUW et al. (eds.), Liber Memorialis François Laurent 1810-1887, Brussel, Story-Scientia, 1989, 42-54. 44 D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis, supra noot 5, 141. 45 G. BAERT, “François Laurent: zijn leven, zijn tijd en zijn strijd” in J. ERAUW et al. (eds.), Liber Memorialis François Laurent 1810-1887, Brussel, Story-Scientia, 1989, 55. 46 G. BAERT, “François Laurent: zijn leven, zijn tijd en zijn strijd” in J. ERAUW et al. (eds.), Liber Memorialis François Laurent 1810-1887, Brussel, Story-Scientia, 1989, 57-59. 47 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 425. 48 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 430-431.
20
de eerbiediging van de persoonlijkheid en de autonomie van de vrouw opeisen, alsook de volledige wederkerigheid van de rechten en plichten van de echtgenoten. De principes van vrijheid en gelijkheid die de regel vormen in het politieke systeem moeten volgens hem ook gelden in het burgerlijk systeem. Het standpunt dat hij inneemt in zijn “Principes de droit civil” blijft gelden. De maritale macht is in strijd met de gedachten, de gevoelens en de ideeën van de moderne maatschappij. In tegenstelling met de Code Napoléon die de traditie gehandhaafd heeft, heerst de gelijkheid zowel in het huwelijk als in het politieke leven. Volgens zijn inziens is er in het huwelijk geen meester die zijn wil opdringt aan een slavin die het ondergaat. In tegendeel, na gezamenlijk overleg en samenspraak van beide echtgenoten wordt de beslissing genomen. Op de vraag hoe een vereniging van twee personen kan blijven voortbestaan indien men aan geen van beiden een beslissende stem geeft, antwoordt Laurent dat er wel vennootschappen bestaan van twee personen zonder dat de ene voorrang heeft op de andere. In geval van onenigheden zal de rechtbank beslissen. Hetzelfde geldt in de echtelijke vereniging. Als de man weigert toestemming te geven aan zijn vrouw dan kan zij zich tot de rechtbank wenden. Indien hij niet in haar onderhoud voorziet kan zij haar opnieuw tot de rechter wenden. Laurent legt tenslotte de nadruk op het feit dat de wet van de gelijkheid veel strenger is in zijn geheel en veel gunstiger resultaten zal opleveren. Volgens die wet moeten de echtgenoten hetzelfde geestes- en morele leven leiden; ze hebben dezelfde rechten, maar ook dezelfde verplichtingen. Alleen wanneer dit ideaal in de wetten en zeden zal doorgedrongen zijn, zal een werkelijk huwelijk bestaan.49 Laurent legt de nadruk op principes die in België pas in 1958 zijn tot stand komen.
2. De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten De echtgenoten zijn elkaar wederkerig getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd (artikel 208 OL).50 Dit artikel is een kopie van artikel 212 van de Code Napoléon. Artikel 209 lid 1 OL bepaalt dat de vrouw verplicht is met haar man samen te wonen. Aan de andere kant is de man verplicht zijn vrouw te ontvangen en haar alles te verschaffen wat voor haar levensbehoeften noodzakelijk is, volgens zijn middelen en staat. Indien de vrouw of de man weigert samen te wonen, kan de rechtbank naargelang de omstandigheden een feitelijke scheiding51 toelaten (artikel 209 tweede lid OL). De rechtbank kan eveneens een feitelijke
49
F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 432. OL= Ontwerp Laurent 51 Sedert de wet van 27 april 2007 is de feitelijke scheiding een grond van echtscheiding geworden. Naargelang het geval kunnen de echtgenoten na zes maanden of één jaar feitelijke scheiding de echtscheiding bekomen 50
21
scheiding uitspreken wanneer de man van woonplaats verandert en de vrouw weigert hem te volgen (artikel 210 OL).52 Aangezien Laurent een tegenstander is van de maritale macht wordt artikel 213 van de Code Napoléon, (volgens hetwelke de man aan zijn vrouw bescherming verschuldigd en de vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd is) niet in zijn voorontwerp opgenomen. Het huwelijk berust op wederzijdse genegenheid van de echtgenoten en de genegenheid maakt de gehoorzaamheid overbodig. Laurent stelt dat men eerst moet nagaan wie van beide echtgenoten gelijk heeft, vooraleer men de vrouw aan de gehoorzaamheidsplicht onderwerpt. Waarom gaan we ervan uit dat de man altijd gelijk heeft? Aangezien de wet niet kan zeggen wie van de echtgenoten gelijk heeft, kan zij niet anders dan toelaten dat de echtgenoten uit elkaar gaan wanneer de samenleving niet meer mogelijk is. De feitelijke scheiding is dus het gevolg van de afschaffing van de plicht van gehoorzaamheid. Zoals reeds vermeld hebben de echtgenoten een wederkerige samenwoningsplicht. Maar wat indien deze plicht niet wordt nageleefd? De rechtsleer en de rechtspraak hebben getracht middelen te ontwikkelen die rechtstreeks en onrechtstreeks de vrouw dwingen het gemeenschappelijk leven te herstellen. Ze maken zich geen zorgen over de motieven die de vrouw ertoe aangezet heeft om te vluchten.53 Alles draait in het BW rond de plicht van gehoorzaamheid aan de man, waarbij desnoods de uitvoering manu militari kan gevorderd worden.54 Laurent is van mening dat wanneer men een beroep moet doen op de openbare macht om het gemeenschappelijk leven te herstellen, er geen sprake meer kan zijn van een gemeenschappelijk leven. Dit wil zeggen dat er geen gevoelens, geen genegenheid en geen band der zielen meer zijn. Hij is ervan overtuigd dat men dit feit moet aanvaarden en dat men het moet legaliseren. De wetgever moet de weg openen naar een vrijwillige scheiding om zo eventueel een definitieve breuk te voorkomen. Laurent spreekt van de feitelijke scheiding. Aangezien de echtgenoten ontslagen worden van de plichten die de wet hun oplegt, kan de feitelijke scheiding enkel bekomen worden door een gerechtelijke beslissing.55 De vraag stelt zich of de feitelijke scheiding moet beperkt worden in de tijd?56 Laurent meent van niet. Het zou absurd zijn de echtgenoten, na een bepaalde termijn, te verplichten om weer samen te wegens onherstelbare ontwrichting van het huwelijk. In het werk van Laurent had feitelijke scheiding een andere betekenis. Het ging om een soort scheiding van tafel en bed. 52 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 434. 53 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 435. 54 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 74. 55 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 436. 56 Dit moet in verband worden gebracht met de echtscheiding op grond van welbepaalde feiten. In dergelijke gevallen kan de rechter de echtscheiding uitstellen om zo de echtgenoten de mogelijkheid te laten om op hun beslissing terug tekomen. De wetgever heeft daar een maximumtermijn van één jaar aan gekoppeld.
22
gaan wonen.57 Dit heeft tot gevolg dat de feitelijke scheiding gedurende het hele leven van de echtgenoten kan blijven duren. Het is trouwens een minder erge toestand dan de definitieve scheiding, vermits er toch nog steeds een kans op verzoening bestaat. De echtgenoten behouden wel de mogelijkheid om een echtscheiding of een scheiding van tafel en bed aan te vragen.58
3. De rechtsbekwaamheid van de gehuwde vrouw Laurent gaat uit van de rechtsbekwaamheid van de gehuwde vrouw. Volgens artikel 211 OL is de gehuwde vrouw bevoegd om te contracteren, te vervreemden en in rechte op te treden, wanneer zij eigen goederen heeft waarvan het bestuur en het genot haar toebehoren. Wanneer de echtgenoten gehuwd zijn onder een stelsel met gemeenschap, zal het bestuur van de gemeenschap toebehoren aan beide. Wat de eigen goederen van de echtgenoten betreft, zal het bestuur toegewezen worden zoals bepaald in de titel over de huwelijkscontracten. Geen van de echtgenoten, zal onder dit stelsel, over zijn eigen goederen mogen beschikken zonder de medewerking van de andere echtgenoot. In geval van onenigheden, kan de rechter de echtgenoot-eigenaar machtigen om over zijn goed te beschikken en daaromtrent in rechte op te treden.59 Na een uitvoerige bespreking van de grondslagen voor de rechtsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw, legt Laurent uit waarom in zijn voorontwerp de gehuwde vrouw wel bekwaam is. In het voorontwerp wordt de tussenkomst van de man niet op absolute wijze verworpen, maar is ze ondergeschikt aan de regels van het huwelijkstelsel. In beginsel is de gehuwde vrouw bekwaam, net zoals de man trouwens en dit zowel vóór, tijdens, als na het huwelijk. In die zin is er geen maritale machtiging meer nodig. Maar als de vrouw door middel van uitdrukkelijke of stilzwijgende huwelijksovereenkomsten rechten op haar eigen goederen toekent aan haar man, dan mag zij die rechten niet in gevaar brengen door handelingen die zij zou stellen ten nadele van haar man of van haar kinderen. Indien de vrouw handelingen stelt die schade toebrengen aan het gezin dan zal de man moeten tussenkomen. Hij zal dit niet doen als heer of meester, maar als echtgenoot of vader. De echtgenoten handelen in onderling overleg, indien zij het niet eens zijn zal de rechtbank tussenkomen. Laurent treedt dus volledig af van de beginselen die gelden in het Burgerlijk Wetboek. De 57
F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 437. F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 439. 59 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 441. 58
23
ongelijkheid wordt vervangen door de gelijkheid. Het meesterschap van de man en de gehoorzaamheid van de vrouw worden vervangen door de samenwerking tussen de beide echtgenoten.60 Om deze gelijkheid te bewerkstelligen wordt een onderscheid gemaakt tussen drie soorten daden: de daden van dagelijks bestuur, de daden van definitief bestuur en de daden van beschikking. Net als in het Burgerlijk Wetboek laat het voorontwerp toe dat de daden van dagelijks bestuur door de vrouw worden uitgeoefend. Maar in tegenstelling tot het Burgerlijk Wetboek waar de vrouw optreedt als mandataris van de man, treedt zij in het voorontwerp op als deelgenoot van de man. Wat de daden van definitief bestuur en van beschikking betreft moeten de echtgenoten gezamenlijk optreden. Men wil vermijden dat de ene echtgenoot de ander ruïneert.61 Wanneer één van de echtgenoten weigert zijn toestemming te geven voor een rechtshandeling, waarvoor de samenwerking van beide echtgenoten vereist is, kan de man of de vrouw die over deze weigering wil stappen de andere echtgenoot voor de vrederechter in verzoening oproepen. Indien de vrederechter er niet in slaagt om de partijen te verzoenen, zal de vraag voor de arrondissementrechtbank van de gemeenschappelijke woonplaats worden gebracht. De echtgenoten worden in de raadkamer gehoord en de rechtbank beslist, of de rechtshandeling mag gesteld worden, op basis van de conclusies van het openbaar ministerie, en rekening houdend met de belangen van de echtgenoot-aanvrager en van het gezin (artikel 212 OL). In de bespreking van het artikel wordt de nadruk gelegd op het bijzonder karakter van de machtiging. Daar waar in het Burgerlijk Wetboek de rechtbank tussenkomt in de gevallen waar de man weigert zijn toestemming te verlenen, heeft de tussenkomst van de rechtbank in het voorontwerp een heel andere doelstelling. De rechtbank treedt hier eerder op in de geest van de willige rechtspraak, meer dan op tegenspraak. Het voorontwerp voorziet in twee verzoeningspogingen, één door de vrederechter en de andere door de rechtbank in de raadkamer. Het is pas wanneer het onmogelijk is om de samenwerking van de echtgenoten te bekomen, dat de rechtbank eventueel de vragende echtgenoot zal machtigen. Deze machtiging is niet te vergelijken met de machtiging uit het Burgerlijk Wetboek. De rechter machtigt immers geen onbekwame, hij komt tussen omdat er een conflict bestaat tussen twee deelgenoten. Aangezien de deelgenoten tevens echtgenoten zijn, is het behouden van de vrede en het evenwicht tussen de partners van algemeen belang. Daarom komt de rechter tussen en
60 61
F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 444-445. F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 445.
24
vermits het gaat om een bijzondere situatie is ook een bijzondere rechtspleging noodzakelijk.62 Artikel 213 OL stelt dat indien één van de echtgenoten, die afwezig of onbekwaam is, zijn machtiging niet kan verlenen voor wat betreft het beheer en de beschikking van zowel de eigen goederen als de gemeenschappelijke goederen, de regels zoals bepaald in de titel over de huwelijkscontracten, worden toegepast. Laurent meent dat de rechter in dergelijke gevallen niet hoeft tussen te komen. Hij moet alleen tussenkomen indien de echtgenoten het niet eens zijn ten gevolge van een meningsverschil. Het gevolg daarvan is dat de bevoegde echtgenoot het recht heeft om alleen te handelen.63 De gehuwde vrouw mag steeds zonder de medewerking van haar man en ongeacht het huwelijkstelsel, bij testament haar laatste wilsbeschikking vrij bepalen (artikel 214 OL).64 Het voorontwerp voorziet in de mogelijkheid voor de vrouw om haar geld te beleggen. Zo kan de vrederechter, onder elk huwelijksstelsel, de vrouw machtigen om de opbrengsten van haar arbeid of de besparingen gedaan op de huishoudelijke uitgaven te plaatsen bij de spaarkas. De vrouw kan deze sommen ingeschreven op haar spaarboekje afhalen, behoudens verzet van haar man wegens onttrekking aan hun normaal doel. In dat geval, wordt de betwisting voor de rechtbank gebracht. De bedoeling van Laurent is het sparen in de lagere klasse mogelijk te maken en te voorkomen dat de man alles verspilt.65 Het voorontwerp voorziet in een sanctie in geval één van de echtgenoten een rechtshandeling stelt zonder de toestemming van de andere echtgenoot. Zo bepaalt artikel 216 OL dat wanneer één van de echtgenoten een rechtshandeling stelt waarvoor de wet de machtiging van beide echtgenoten vereist, die handeling geen enkel gevolg heeft ten aanzien van degene die er niet aan deelgenomen heeft, tenzij hij deze homologeert. In dit geval is de handeling tegenstelbaar vanaf de homologatie. Laurent meent dat een handeling niet tegengesteld kan worden aan iemand die er niet in heeft toegestemd en dat niemand kan verplicht worden zonder zijn toestemming. De echtgenoot zonder wiens toestemming de rechtshandeling werd gesteld kan deze niet bevestigen, want een onbestaande rechtshandeling kan niet bevestigd worden. Hij zal de handelingen kunnen homologeren door een latere toestemming.66
62
F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 451-452. F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 452. 64 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 456. 65 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 456-458. 66 F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 459. 63
25
Laurent weet dat zijn voorontwerp zeer vooruitstrevend is. Daarom sluit hij het hoofdstuk af met een ultieme poging tot het overtuigen dat de afschaffing van de maritale macht noodzakelijk is. Maar hij weet ook dat zijn voorontwerp weinig kans heeft om te slagen, daarom bespreekt hij eveneens de eventuele wijzigingen die aan de Code Napoléon kunnen worden doorgevoerd indien de maritale macht behouden wordt.67
VII. De wet van 20 juli 1932 Op 24 mei 1922 wordt door senator Wittemans een wetsvoorstel ingediend bij de Senaat. Het doel van dit ontwerp is de gehuwde vrouw de vrijheid te verlenen haar arbeid te verrichten en haar beroepsactiviteit uit te oefenen, zonder de toestemming van haar man of van het gerecht. Daarnaast mag de vrouw met de opbrengsten van haar activiteit een eigen vermogen aanleggen en mag ze in rechte optreden zonder dat een maritale machtiging noodzakelijk is. Er wordt ook voorzien in een snelle en doeltreffende procedure die tot doel heeft de echtgenoten te verplichten bij te dragen in de lasten van het huwelijk. Dit voorstel werd door de Commissie van Justitie van de Senaat als te verregaand geacht. Daarom bracht de Commissie amendementen aan het voorstel. Zo is de Commissie van oordeel dat de gehuwde vrouw het recht heeft om een beroepsactiviteit uit te oefenen maar dat de toestemming van de man vereist is. Naar haar mening moet een stelsel van voorbehouden goederen worden ingevoerd, zoals dat in Frankrijk het geval is. De echtgenoten moeten ook het recht krijgen om tussen elkaar een gemeenschap op te richten. De gehuwde vrouw mag alleen in rechte optreden, maar enkel voor de gevallen die uitdrukkelijk door de nieuwe wet voorzien zijn. Nadien werd het voorstel voorgelegd aan de Commissie tot Herziening van het Burgerlijk Wetboek. De commissie beperkt haar onderzoek niet tot de punten die door senator Wittemans werden voorgelegd, maar gaat het hele hoofdstuk betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten analyseren. Het onderzoek van het ontwerp werd beëindigd op 12 april 1924. Op 29 juli 1925 werd het door de minister van Justitie, P. Tschoffen, ingediend bij de Senaat. Het is pas op 20 juli 1932, na een zeer lange bespreking, dat het ontwerp eindelijk wet wordt.68 De wet behoudt het principe van de maritale macht en
67
F. LAURENT, Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 459-460. G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 103-104; A. PASQUIER, Droits et devoirs respectifs des époux, commentaire de la loi du 20 Juillet 1932, Brussel, Hauchamps, 1932, 7-9. (hierna verkort A. PASQUIER, Droits et devoirs réspectifs des époux) 68
26
de principiële handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw, maar ze versoepelt deze beginselen ten voordele van de gehuwde vrouw.69 Wat de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten betreft, bepaalt artikel 212 dat de echtgenoten elkaar wederkerig getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd zijn. Wat de getrouwheidsplicht betreft, verandert er niets aan het Burgerlijk Wetboek. Voor de vrouw kan het enkele overspel aanleiding geven tot de echtscheiding, terwijl voor de man vereist is dat het overspel plaatsvindt in de echtelijke woning. Ook wat de sancties betreft blijft de vrouw onderworpen aan een strenger regime. Dankzij een ruime interpretatie door de rechtspraak konden deze verschillen aanzienlijk worden verminderd. Zo kan het overspel van de man als een erge belediging een grond tot echtscheiding vormen en wordt de echtelijke woning zeer breed geïnterpreteerd. Het wordt geacht elke plaats te zijn waar de vrouw het recht heeft zich te laten ontvangen.70 De wetgever is niet afgestapt van de maritale macht sensu stricto. Zo bepaalt artikel 213a BW dat de man aan zijn vrouw bescherming en de vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd is. De maritale macht over de persoon van de vrouw heeft een aantal gevolgen. De vrouw is verplicht haar man te volgen, de algemene leiding van het gezinsleven komt toe aan de man en tenslotte oefent de man toezicht uit over de persoonlijke betrekkingen en over de briefwisseling van zijn vrouw.71 Er werd wel afstand genomen van de vroegere verantwoording van de maritale macht. De maritale macht is enkel verantwoord in het belang van het gezin. De echtelijke vereniging vereist dat één van de echtgenoten de leiding heeft over het gezin en dat kan niemand anders zijn dan de man. Indien de echtgenoten juridisch gelijk waren geweest dan zou ieder meningsverschil aanleiding geven tot conflicten die het huwelijk in het gedrang zouden brengen.72 Dit neemt echter niet weg dat de maritale macht en de daaraan verbonden gehoorzaamheidsplicht blijven bestaan. De meningen hierover zijn zeer uiteenlopend. Zo is De Page ervan overtuigd dat de maritale macht behouden moet worden. Volgens hem betekent de verdwijning van de maritale macht de verdwijning van het huwelijk.73 Terwijl
69
W. DELVA, Personen- en familierecht, II, Staat van de persoon, Gent, Story-Scentia, 1965, 122. (hierna verkort W. DELVA, Personen- en familierecht) 70 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 105. 71 A-J. DESIMPELAERE, Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 30; R. HAYOIT DE TERMICOURT, La femme devant la loi civile, Leuven, Rega, 1938, 22. 72 H. DE PAGE, Traité élémentaire, supra noot 31, 639. 73 H. DE PAGE, Traité élémentaire, supra noot 31, 639.
27
Procureur-generaal Hayoit de Termicourt inziet dat het recht van toezicht een aanslag is op de waardigheid en de persoonlijkheid van de vrouw.74 Naast de maritale macht blijft ook de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw bestaan. Wel wordt dit principe door een aantal uitzonderingen getemperd. Zo kan de gehuwde vrouw alleen in rechte verschijnen voor de geschillen tussen de echtgenoten, in alle gedingen die betrekking hebben op de goederen waarvan ze het bestuur heeft en in de geschillen omtrent de rechten die haar toegekend worden voor de uitoefening van haar beroep. Bovendien wordt bepaald dat indien de man afwezig is of veroordeeld is tot een straf, de vrouw zonder machtiging van haar man in rechte kan verschijnen, kan contracteren en een beroepsactiviteit kan uitoefenen. De onbevoegdheid van de vrouw ten gevolge van haar imbecillitas sexus is dus volledig verdwenen.75 Daarnaast bestaat de mogelijkheid voor de vrouw om zich tot de rechtbank te wenden zodra haar man misbruik maakt van zijn maritale macht of zijn plichten niet nakomt. De wet voorziet in drie bepalingen: artikel 214b, 214j en 214c. Artikel 214b verplicht de echtgenoten om bij te dragen in de lasten van het huishouden. Indien één van de echtgenoten dat niet doet kan de andere gemachtigd worden door de vrederechter om sommen te ontvangen die normaal in ontvangst zouden moeten worden genomen door de echtgenoot die zijn plicht niet nakomt. Artikel 214j laat de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg toe om dringende en voorlopige maatregelen te nemen. Deze kunnen zowel betrekking hebben op de persoon als op de goederen. En artikel 214c voorziet in de mogelijkheid voor de vrederechter om maatregelen te nemen indien de man misbruik maakt van zijn maritale macht.76 Wat betreft het uitoefenen van een beroep, zet de wet van 20 juli 1932 een stap achteruit ten opzichte van de vroegere regeling. Waar de uitdrukkelijke toestemming van de man vroeger slechts voor enkele beroepen vereist was, is ze nu op twee uitzonderingen na (arbeids- of bediendecontract) voor alle beroepen vereist. Indien de man zijn machtiging weigert of intrek kan de vrouw de gerechtelijke machtiging bekomen (artikel 223b, eerste lid BW). In dat geval zullen haar schulden uitsluitend ten hare laste vallen (artikel 223b, tweede lid BW).77 Tevens wordt een nieuw soort goederen in het leven geroepen die verbonden zijn aan het uitoefenen van een beroepsactiviteit door de vrouw. Men spreekt van voorbehouden 74
R. HAYOIT DE TERMICOURT, La femme devant la loi civile, Leuven, Rega, 1938, 22. H. DE PAGE, Traité élémentaire, supra noot 31, 642; J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 7. 76 H. DE PAGE, Traité élémentaire, supra noot 31, 644. 77 R. HAYOIT DE TERMICOURT, La femme devant la loi civile, Rega, Leuven, 1938, 61; A. TAYMANS, “Etude sur la loi du 20 juillet 1932 modifiant les dispositions du Code Civilconcernant les droits et les devoirs respectifs des époux”, Rev.prat.not.b. 1932, 675-677. 75
28
goederen.78 De vrouw krijgt uitsluitende bevoegdheden van genot, beheer en beschikking over de voorbehouden goederen. Deze goederen worden als afzonderlijk gezien en worden gescheiden van de goederen van de gemeenschap.79
VIII. De wet van 30 april 1958 De wet van 20 juli 1932 is het voorwerp geweest van heel wat commentaren en kritieken. De verschillende opvattingen zijn in te delen in vier grote groepen. Een eerste groep bestaat uit de professoren De Page en Kluyskens. Volgens hen is de maritale macht noodzakelijk en moet ze dus behouden worden. Ze zijn van ervan overtuigd dat de wet van 1932 een goede wet is, aangezien ze een stap zet in de richting van de ontvoogding van de gehuwde vrouw en de eenheid van leiding binnen het gezin verzekert.80 De tweede groep bestaat uit Procureur-generaal Hayoit de Termicourt, Professor Piret en Meester Van Lennep. Zij zijn van mening dat de man hoofd van het gezin moet blijven en dat het toezicht van het gerecht beperkt moet blijven. Ze wijzen erop dat de technische uitwerking kan verbeterd worden en dat de terminologie soms ongelukkig gekozen is. Zo hebben zij geen bezwaar om de vrouw als volledig handelingsbekwaam te erkennen, voor zover duidelijk wordt bepaald dat de man hoofd is van de echtvereniging.81 Een derde groep wordt gevormd door Mevr. Ciselet, rector Baugniet, professor Renard, Meester Pasquier en M. Desimpelaere. Zij zijn de voorstanders van de gelijkheid tussen de echtgenoten. Zij zijn van oordeel dat de wet bestaat uit twee tegenstrijdige beginselen. Enerzijds wenst men de vrouw te ontvoogden en anderzijds wil men de maritale macht behouden. Ze onderstrepen de noodzakelijkheid om aan de gehuwde vrouw dezelfde handelingsbekwaamheid te erkennen als aan de man, aangezien dit in de meeste gezinnen de werkelijke toestand is. De maritale macht is niets anders dan een overschot van historische toestanden die al lang achterhaald zijn.82 De vierde groep wijst op de technische onvolmaaktheden van de wet. Ze hebben betrekking op onder andere de praktische moeilijkheden in verband met de voorbehouden goederen.83
78
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 121. J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 7. 80 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 123-124. 81 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 124-125. 82 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 125-126. 83 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 127. 79
29
Heel wat vragen, die door de wet van 20 juli 1932 onbeantwoord bleven, treden op. De noodzaak van een hervorming doet zich meer en meer voelen. Bovendien heeft de Tweede Wereldoorlog en de evolutie van de geest ook zijn invloed gehad. Dit heeft tot gevolg dat onmiddellijk na de tweede wereldoorlog verschillende wetsvoorstellen worden ingediend. Ze hebben tot doel de maritale macht af te schaffen en te verhelpen aan de technische tekortkomingen van de wet van 20 juli 1932. Op 23 oktober 1945 wordt het eerste wetsvoorstel ingediend door de heer Rey. Hij stelt de afschaffing van de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw voor. Ze is volgens hem een bron van onrechtvaardigheden. Hij schaft eveneens de plicht van gehoorzaamheid af. Aan de bepalingen betreffende de huwelijksstelsels wordt niets veranderd. Hij beseft dat een hervorming noodzakelijk is, maar ze moet afzonderlijk behandeld worden.84 Op 29 mei 1946 wordt door Mevr. Ciselet een wetsvoorstel ingediend tot wijziging van het volledig hoofdstuk betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten. Het wetsvoorstel omvat twee soorten hervormingen. De eerste reeks heeft betrekking op de grondbeginselen. Zo wordt gestreefd naar de afschaffing van de maritale macht en de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw. De echtgenoten kiezen samen de echtelijke woonplaats en de vrouw kan haar beroepsactiviteit vrij uitoefenen. Ook zou de ene echtgenoot aan de andere een algemene machtiging moeten kunnen verlenen. De tweede reeks heeft betrekking op technische verbeteringen.85 Op 8 juli 1946 heeft de minister van Justitie, de opdracht gegeven aan het Vast Comité van
de
Raad
voor
Wetgeving
de
verschillende
wetsvoorstellen
betreffende
de
handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw te onderzoeken. Het verslag van het comité wordt op 11 maart 1947 overhandigd aan de minister van Justitie. Volgens het verslag is het onmogelijk de rechtstoestand van de gehuwde vrouw te wijzigen zonder te voorzien in een herziening van de huwelijksstelsels.86 Op 9 maart 1948 wordt een nieuw wetsvoorstel ingediend door Mevr. Blume-Grégoire die als doel heeft de juridische gelijkheid van de man en de vrouw vast te leggen door een aantal bepalingen uit het Burgerlijk Wetboek en het strafwetboek te wijzigen. Het wetsvoorstel bepaalt dat de gehuwde vrouw haar volle handelingsbekwaamheid behoudt. De echtgenoten handelen in gemeen overleg voor het welzijn van het gezin. De echtgenoten zijn
84
G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 41-42. G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 41-42. 86 G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 43. 85
30
tevens verplicht om samen te wonen. De echtelijke woonplaats wordt door de echtgenoten samen gekozen en de wettelijke woonplaats van de vrouw wordt afgeschaft. Tenslotte kan de gehuwde vrouw haar beroepsactiviteit vrij uitoefenen en mag ze de opbrengsten ervan in ontvangst nemen zonder machtiging van haar man. Ook kan ze alleen in rechte optreden.87 Die verschillende wetsontwerpen zijn niet onderzocht geweest door de wetgevende kamers. Wel wordt op 14 mei 1948 een studiecommissie opgericht die belast wordt met de herziening van de bepalingen betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en betreffende de huwelijksstelsels. De commissie heeft twee voorontwerpen uitgewerkt: één met betrekking tot de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en het andere betreffende de huwelijksstelsels. De commissie heeft haar verslag op 21 april 1956 voorgelegd aan de minister van Justitie. Het ontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten wordt op 19 december 1956 ingediend in de Senaat. Dit wetsontwerp wordt uiteindelijk de wet van 30 april 1958.88 De wet sluit ongetwijfeld aan bij één van de hoofdtrekken van de algemene ontwikkeling van het recht: de drang naar ontvoogding.89 Aangezien men ervan overtuigd is dat de hervorming van het huwelijkvermogensrecht snel zal volgen, wordt de wet van 30 april 1958 ingepast in het Burgerlijk Wetboek als een geheel onder de artikelen 212 tot 226. De artikelen 226bis tot 226septies BW zijn tijdelijke bepalingen die zullen vervallen bij het in werking treden van de nieuwe wet op het huwelijksvermogensrecht. Niemand vermoedde ooit dat dit pas in juli 1976 een nieuwe wet zou worden.90 Overeenkomstig artikel 212 BW brengt het huwelijk in hoofde van de echtgenoten vier plichten mee. Het gaat om het samenwonen, de trouw, de hulp en de bijstand. Deze verschillende verplichtingen zijn wettelijke verplichtingen die ontstaan door het huwelijk.91 Volgens De Page zijn deze plichten van openbare orde, wederkerig en voorzien van een burgerlijke en soms van strafrechtelijke sanctie.92 Vermits het huwelijk tot doel heeft een gemeenschappelijk leven op te bouwen is het logisch dat de samenwoningsplicht op de eerste plaats wordt vermeld. Vóór de wet van 30 87
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 130-132; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 43-44. 88 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 133-135; G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 44-46. 89 R. DEKKERS, Le droit privé des peuples, Brussel, Librairie encyclopedique, 1953, 398. 90 J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 8. 91 W. DELVA, Personen- en familierecht, supra noot 69, 138. 92 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, I, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, Brussel, Bruylant, 1962, 832.
31
april 1958 was deze plicht niet wederkerig. Het was eerder een éénzijdige verplichting van de vrouw, aangezien de vrouw verplicht was om haar man te volgen. Zoals eerder vermeld is deze plicht nu wederkerig. De echtgenoten gaan in onderling overleg de echtelijke verblijfplaats bepalen. Toch moet dit genuanceerd worden, want bij gebreke van overeenstemming wordt de echtelijke verblijfplaats door de man vastgesteld. Indien de vrouw het niet eens is met de keuze van de echtelijke verblijfplaats kan ze zich tot de rechtbank wenden. Ze zal zich op morele en materiële redenen moeten beroepen om een andere keuze te verantwoorden. Dit zal het geval zijn wanneer de woning ongeschikt is voor de opvoeding van de kinderen, bijvoorbeeld wanneer de woning zich in een prostitutiebuurt bevindt. Daarnaast maakt de wet het mogelijk voor de vrouw een woonplaats te hebben die niet deze van de man is. De wet verandert niets aan de getrouwheidsplicht van de echtgenoten, tenzij de man het overspel van zijn vrouw in de verblijfplaats van zijn vrouw of in de echtelijke verblijfplaats enkel door middel van een huiszoekingsbevel van de onderzoeksrechter kan doen vaststellen. De plicht van hulp en bijstand zijn eveneens ongewijzigd gebleven.93 Een tweede aspect van de wet van 30 april 1958 is de afschaffing van artikel 213 BW waarin de man aan zijn vrouw bescherming en de vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd is. De maritale macht sensu stricto wordt afgeschaft en de man verliest zijn hoedanigheid van gezinshoofd. De gelijkheid tussen man en vrouw in het huwelijk wordt wettelijk bevestigd. Dit houdt in dat de vrouw het recht heeft een ambt, een beroep, een handels- of nijverheidsactiviteit uit te oefenen, zonder toestemming van haar man of van de rechtbank. Ze mag ook voogd worden zonder machtiging van haar echtgenoot. Toch blijft de man het hoofd van de gemeenschap in het wettelijk stelsel, hij oefent alleen de ouderlijke macht uit en hij bepaalt de echtelijke verblijfplaats in geval van onenigheden. Het belangrijkste gevolg van de afschaffing van de maritale macht sensu stricto voor de gehuwde vrouw is het einde van het toezicht door haar man op haar buitengerechtelijke activiteiten. Zo mag de man geen toezicht meer uitoefenen op de briefwisseling en de persoonlijke omgang van de vrouw.94 Een laatste grote innovatie is de afschaffing van de maritale macht sensu lato. Dit blijkt uit artikel 214 BW: “Het huwelijk wijzigt de burgerlijke bekwaamheid van de 93
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 137-145; W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958, RW 1958-59, 315. 94 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 145-147; W. DELVA, Personen- en familierecht, supra noot 69, 126-127; J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 7-8.
32
echtgenoten niet, behalve in geval van toepassing van artikel 476 BW en onder voorbehoud van de bevoegdheden aan de echtgenoten toegekend door titel V van boek III.” Daaruit volgt dat de vrouw, net zoals haar man, rechts- en handelingsbekwaam is geworden. Deze regel is van dwingend recht zodat de afwijkingen restrictief moeten worden geïnterpreteerd. De vrouw kan dus, in beginsel, om het even welke daad stellen houdende vestiging, aanwijzing of overdracht van een recht, of zijnde een daad van genot, van beheer of van beschikking. De vrouw mag ook vrij in rechte verschijnen, hetzij als eiseres hetzij als verweerder.95 Het feit dat het huwelijksvermogensrecht niet op hetzelfde moment hervormd wordt heeft belangrijke consequenties. Hoewel de wet van 1958 voor de juridische gelijkheid tussen de echtgenoten zorgt, blijft de vrouw die gehuwd is met een gemeenschap van goederen gediscrimineerd. Ze is wel handelingsbekwaam, maar niet handelingsbevoegd. Het is de man die de goederen van de gemeenschap beheert. Hij kan ze verkopen, vervreemden en hypothekeren zonder de toestemming van de vrouw. Ook de eigen goederen van de vrouw, die in de gemeenschap vallen, worden door de man beheerd. Zij kan evenmin daden ten kosteloze titel verrichten. De gehuwde vrouw kan tegen derden niet vrij in rechte optreden indien de betwisting betrekking heeft op het genot, het beheer of de beschikking van een goed, aangezien zij in beginsel die rechten niet bezit.96 Het onveranderd blijven van het huwelijksvermogensrecht is de belangrijkste kritiek op de wet van 30 april 1958. De wet betekent voor de gehuwde vrouw slechts een morele genoegdoening, die haar niet de beloofde handelingsbekwaamheid heeft gebracht. De splitsing van de hervorming van het huwelijksrecht in twee stadia veroorzaakt een diepe tegenstrijdigheid, die op een zeer uiteenlopende wijze wordt geïnterpreteerd door de rechtsleer.97 Ten gevolge van een tegenstrijdige interpretatie in de rechtsleer wordt op 22 juni 1959 het stelsel van scheiding van goederen hervormd. De wet beperkt zich niet tot het afschaffen van een aantal artikelen, maar ze vervangt deze ook. Uit deze artikelen blijkt duidelijk dat de vrouw gescheiden van goederen hetzij door een huwelijkscontract, hetzij door een gerechtelijke beslissing, de volledige uitoefening van haar handelingsbekwaamheid bezit.98
95
W. DELVA, Personen- en familierecht, supra noot 69, 127-128. J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 8; W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958, RW 1958-1959, 320-323. 97 G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 157-158; W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958, RW 1958-1959, 329. 98 G. BAETEMAN en J-P. LAUWERS, Devoirs et droits des époux, supra noot 16, 60. 96
33
IX. De wet van 14 juli 1976 De wet van 30 april 1958 heeft tot doel de gelijkheid tussen de echtgenoten in te voeren, maar zolang het huwelijksgoederenrecht niet hervormd wordt kan deze wet geen volledige uitwerking krijgen. De wet wordt gestemd met de idee dat de hervorming van het huwelijksgoederenrecht snel zou volgen. Dat men twintig jaar op die hervorming ging wachten had niemand gedacht.99 In 1965 wordt door de regering een ontwerp ingediend. Gezien de omvang en de moeilijkheid van de materie, wordt door de Senaat een subcommissie in het leven geroepen die het ontwerp moet onderzoeken. De werkzaamheden van de commissie hebben meer dan acht jaar geduurd. Deze worden niet alleen onderbroken door de gebruikelijke recessen, maar eveneens door vier parlementsontbindingen en de onderhandelingen voor de vorming van regeringen. In januari 1975 neemt de commissie het verslag in ontvangst. De commissie realiseert zich dat zij haar werkzaamheden op uitzonderlijke wijze gaat moeten intensifiëren wil zij niet jaren aan de studie van dit ontwerp bezig zijn. Daarom wordt op voorstel van de voorzitter van de commissie, senator Pierson, in overeenstemming met minister van Justitie Vanderpoorten, besloten om gedurende drie opeenvolgende dagen in seminarieverband bijeen te komen. Er worden vier seminaries georganiseerd. Deze seminaries hebben tot doel de besprekingen in een sneller tempo te laten verlopen, zonder deze belangrijke materie met overhaasting te moeten afwikkelen. Op 25 november 1975 wordt het verslag van de commissie in openbare zitting neergelegd. Op 28 april 1976 wordt het wetsontwerp door de Senaat gestemd met algemeenheid van stemmen en naar de Kamer gestuurd. In de Kamer wordt aan de behandeling van het ontwerp een absolute voorrang verleend, zodat op 24 juni 1976 het ontwerp door de Kamer tot wet wordt gestemd. Op 14 juli 1976 wordt de wet betreffende
de
wederzijdse
rechten
en
plichten
van
de
echtgenoten
en
de
huwelijksvermogensstelsels door de minister van Justitie afgekondigd.100 De wet omvat twee luiken. Het belangrijkste deel van de wet heeft betrekking op het huwelijksvermogensrecht. De bedoeling is enerzijds de geldelijke betrekkingen tussen de echtgenoten tijdens het huwelijk te regelen en de rechten van hun schuldeisers te bepalen, anderzijds de rechten van ieder echtgenoot ten aanzien van de goederen op de dag van de
99
J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 8; H. VANDERPOORTEN, Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 7. 100 J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 8-9; H. VANDERPOORTEN, Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 7-8.
34
ontbinding van het huwelijk te regelen en hun verplichtingen ten aanzien van de schulden te bepalen.101 De echtgenoten behouden de vrijheid om het huwelijksvermogensstelsel te kiezen. Indien de echtgenoten geen keuze maken bij huwelijkscontract dan zal het wettelijk stelsel van toepassing zijn. Het gaat om een stelsel van gemeenschap van goederen dat beperkt is tot de aanwinsten. Indien het wettelijk stelsel van toepassing is dan legt de wetgever de gelijkheid tussen de echtgenoten op. Dit houdt in dat iedere echtgenoot zijn persoonlijk vermogen alleen bestuurt, maar dat het gemeenschappelijk vermogen door beide echtgenoten wordt bestuurd. In principe kunnen zij elk afzonderlijk bestuurshandelingen verrichten, tenzij het gaat om belangrijke handelingen dan moeten ze samen optreden.102 Het tweede luik heeft betrekking op de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten. Vermits er tussen de wet van 30 april 1958 en de wet van 14 juli 1976 heel wat jaren verlopen zijn moeten een aantal artikelen, ten gevolg van een snel evoluerende maatschappelijke toestand, herzien worden. Met deze herziening gaan drie doelstellingen gepaard. Als eerste doelstelling wil de wetgever de volledige gelijkheid tussen de echtgenoten verwezenlijken. Dit komt tot uiting in verschillende bepalingen. Zo wordt de echtelijke verblijfplaats door de echtgenoten in onderlinge overeenstemming vastgesteld. In tegenstelling tot vroeger, zal bij onenigheden, de vrederechter uitspraak doen in het belang van het gezin. De man verliest dus zijn overwicht. Vervolgens mag iedere echtgenoot de naam van de andere in zijn beroepsbetrekkingen gebruiken. Wel moet toestemming worden gegeven, maar ze kan alleen om gewichtige redenen worden geweigerd. Ook kan iedere echtgenoot aan de andere een bijzondere of algemene volmacht geven om hem te vertegenwoordigen in de uitoefening van zijn bevoegdheden. Daarnaast moeten de schulden die door één van de echtgenoten zijn aangegaan ten behoeve van het gezin en de opvoeding van de kinderen door beide echtgenoten worden gedragen, behalve indien ze buitensporig zijn.103 Als tweede doelstelling streeft de wetgever naar de onafhankelijkheid van de echtgenoten. Zo wordt bepaald dat iedere echtgenoot zijn inkomsten alleen mag ontvangen. Na hun bijdrage in de lasten van het huwelijk, mag het overschot aangewend worden om 101
H. VANDERPOORTEN, Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 7. J. PAUWELS, Rechten en plichten van gehuwden : het primair huwelijksstelsel (art. 212-224 BW), Leuven, Acco, 1980, 32. 103 J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 21; H. VANDERPOORTEN, Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 11. 102
35
goederen aan te schaffen die bestemd zijn voor de uitoefening van hun beroep. Ook kan iedere echtgenoot op zijn naam een bankrekening openen of een brandkast huren.104 De derde doelstelling is het bevestigen van de solidariteit tussen de echtgenoten. Deze doelstelling wordt gerealiseerd door de bescherming van de gezinswoning. Zonder de toestemming van beide echtgenoten kan de gezinswoning niet verkocht, geschonken of gehypothekeerd worden. Daarnaast draagt ieder echtgenoot bij in de lasten van het huwelijk en moet hij zijn inkomsten in de eerste plaats daaraan besteden.105 De wet voorziet ook in maatregelen die de ene echtgenoot moeten beschermen tegen misbruiken van de andere. Wanneer één van de echtgenoten de verplichting bij te dragen in de lasten van het huwelijk niet naleeft, dan kan de andere zich door de vrederechter laten machtigen om een deel van diens inkomsten te ontvangen. Als één van de echtgenoten ernstig zijn plichten verzuimt of wanneer de verstandhouding tussen de echtgenoten ernstig verstoord is, dan kan de vrederechter dringende en voorlopige maatregelen nemen betreffende de persoon en de goederen van de echtgenoten en de kinderen. Tevens kunnen bepaalde handelingen die één van de echtgenoten heeft verricht, op verzoek van de andere door de rechtbank van eerste aanleg worden vernietigd.106 De wet van 14 juli 1976 heeft, op enkele uitzonderingen na, de gelijkheid tussen de echtgenoten gerealiseerd. Toch blijft het mannelijke overwicht van toepassing bij de invloed van het huwelijk op de nationaliteit van de vrouw en de kinderen die uit het huwelijk geboren worden en op de wijze van toekenning van de familienaam.107
104
J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 21; H. VANDERPOORTEN, Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 12. 105 J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 21-22; H. VANDERPOORTEN, Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 12. 106 J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 22; H. VANDERPOORTEN, Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 12-13. 107 J. PAUWELS, Rechten en plichten van gehuwden : het primair huwelijksstelsel (art ; 212-224 BW), Leuven, Acco, 1980, 32.
36
Hoofdstuk 2: De wet van 20 juli 1932 Afdeling 1. De rechtspraak Hoewel de rechtspraak eerder beperkt is lijkt het toch interessant om ze te onderzoeken. Enkel de representatieve uitspraken zullen hier aan bod komen, de andere uitspraken worden opgenomen in de bibliografie. Het is de bedoeling om na te gaan of de rechtspraak de wet vóór was en de wet dus een louter neerpenning was van reeds lang aanvaarde principes. Of eerder het omgekeerde waarbij de wetgeving innoveert. Men kan een opsplitsing maken in twee delen. Het eerste deel handelt over de rechten en plichten van de echtgenoten, het tweede deel over de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw.
I. De rechten en plichten van de echtgenoten Overeenkomstig artikel 212 en 214 Burgerlijk Wetboek van 1804 wegen op de echtgenoten vier plichten. Zo zijn de echtgenoten elkaar wederkerig getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd. De laatste plicht is verschillend voor beide echtgenoten. Op de vrouw rust een samenwoningsplicht, terwijl de man verplicht is om zijn vrouw te ontvangen en haar alles te verstrekken wat voor haar levensbehoeften noodzakelijk is.108 Wat de hulp, de bijstand en de getrouwheid betreft valt weinig te vertellen, anders is het wat de samenwoningsplicht betreft. De wet legt aan de vrouw een samenwoningsplicht op, maar de wet bepaalt geen sancties. Wat indien de vrouw de samenwoningsplicht niet naleeft? In de rechtspraak hebben zich verschillende sancties ontwikkeld. Zo hebben verschillende hoven en rechtbanken aan de vrouw een dwangsom opgelegd per dag dat zij nalaat om bij haar man terug in te trekken. Bovendien wordt geoordeeld dat deze dwangsom in overeenstemming moet zijn met de schade die de man lijdt ten gevolge van het feit dat de vrouw weigert het gemeenschappelijk leven te hervatten.109 Een aantal rechtscolleges zijn van oordeel dat de man schadevergoeding mag vorderen indien de weigering van de vrouw om de gezinswoning opnieuw te betrekken een beledigend karakter heeft.110 Een andere sanctie bestaat erin dat de verlaten echtgenoot de echtscheiding of de scheiding van tafel en bed vordert.111 In het algemeen wordt aangenomen 108
G. BAETEMAN en D. HEIRBAUT (eds.), Cumulatieve editie van het Burgerlijk Wetboek, I, Inleiding, Mechelen, Kluwer, 2004, 193-194. 109 Luik 16 juni 1897, Pas. 1898, II, 31; Rb. Brugge 8 november 1897, Pas. 1898, III, 79. 110 Gent 23 maart 1898, Pas. 1899, II, 38; Cass. 18 mei 1899, Pas. 1899, I, 259. 111 Gent 15 juni 1895, Pas. 1896, II, 101; Gent 11 januari 1896, Pas. 1896, II, 165.
37
dat de man geen beroep kan doen op de manu militari om zijn vrouw te dwingen om weer bij hem in te trekken. Dit is gesteund op twee redenen: ten eerste wil men een schandaal vermijden en ten tweede heeft dwang weinig zin, want eens de agenten weg zijn zal niemand de vrouw kunnen beletten om de echtelijke woonplaats opnieuw te verlaten.112 Er dient vermeld te worden dat in een aantal gevallen de rechtspraak aanvaard heeft dat de vrouw de echtelijke woonplaats verlaat. Het gaat hier duidelijk om een feitenkwestie. Zo kan de vrouw de echtelijke woonplaats verlaten indien de man geen geschikte woning ter hare beschikking stelt. Hij kan aan de vrouw geen onaanvaardbare levensvoorwaarden opleggen. De vrouw wiens gezondheidstoestand in gevaar komt te staan is gerechtigd om de echtelijke woonplaats te verlaten.113 De vrouw mag ook de echtelijke woonplaats verlaten wanneer ze mishandeld wordt.114 Eveneens wordt aanvaard dat indien de vrouw eerst op beledigende wijze is verlaten geweest door haar man, deze laatste niet kan eisen dat zij terug bij hem intrekt of dat zij hun kinderen aan hem afstaat.115 Men merkt op dat de rechtspraak soepeler begint te worden en verschillende redenen aanvaardt die de vrouw toelaten om de echtelijke woonplaats te verlaten. De rechters beseffen dat er gevallen zijn waar men de vrouw niet kan verplichten om met de man te gaan samenwonen wanneer zijn gedrag onaanvaardbaar is. De samenwoningsplicht van de vrouw is niet meer absoluut. Misschien wordt het tijd om de wet aan te passen ten gunste van de gehuwde vrouw.
II. De handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw Overeenkomstig artikel 217 BW van 1804 kan de vrouw niet contracteren zonder de tussenkomst van haar man in de akte of zijn schriftelijke toestemming. De man kan aan zijn vrouw een algemene machtiging verlenen, maar deze geldt enkel voor het beheer van haar eigen goederen (artikel 223 BW van 1804). Dit kan zelfs in het huwelijkscontract worden opgenomen.116 Deze bepaling heeft een beperkte draagwijdte, aangezien heel wat vrouwen niet over eigen goederen beschikken. Daarom wordt een beroep gedaan op het stilzwijgend mandaat, ook wel het huishoudelijk mandaat genoemd. Dit systeem dateert uit de 16de eeuw en is algemeen aanvaard door de rechtspraak en door de rechtsleer. Wanneer de echtgenoten
112
Rb. Verviers 9 maart 1910, Pas. 1910, III, 268; Rb. Brussel 27 juni 1929, Rev.prat.not.b. 1930, 252. Rb. Gent 28 oktober 1898, Pas. 1899, III, 97. 114 Brussel 20 mei 1902, Pas. 1903, II, 145; Luik 1 maart 1904, Pas. 1904, II, 196; Gent 23 juni 1910, Pas. 1910, II, 385. 115 Antwerpen 12 november 1904, PP 1906, 427. 116 G. BAETEMAN en D. HEIRBAUT (eds.), Cumulatieve editie van het Burgerlijk Wetboek, I, Inleiding, Mechelen, Kluwer, 2004, 202-203. 113
38
in het huwelijk stappen wordt verondersteld dat de man aan zijn vrouw het stilzwijgend mandaat verleent. Deze techniek houdt in dat de vrouw de gemeenschap kan verbinden zodra het noodzakelijk is voor de huishouding, zonder dat ze zelf verbonden is. Enkel de man is gehouden tot betaling.117 Echtgenoten kunnen de draagwijdte van het stilzwijgend mandaat via het huwelijkscontract beperken.118 Uit de rechtspraak blijkt dat onder de uitgaven voor het huishouden moet worden verstaan alles wat noodzakelijk is voor de alimentatie en het onderhoud van de echtgenoten en de kinderen en dat niets belet dat zaken gekocht worden voor ontspanning voor zover deze in overeenstemming zijn met het sociaal statuut en de financiële mogelijkheden van de echtgenoten.119 De handelingen die de vrouw stelt moeten in verband kunnen worden gebracht met de behoeften van het huishouden. Het aangaan van een abonnement bij een ‘bewakingsdienst’120 en het speculeren op de beurs121 vallen daar niet onder. Bovendien mogen de uitgaven niet disproportioneel zijn aan de financiële toestand en het sociaal statuut van de echtgenoten.122 Zo wordt aangenomen dat de vrouw een naaimachine mag aankopen, aangezien dit behoort tot de noodzakelijke meubelen voor het huishouden. Ook kan de vrouw op grond van haar mandaat kledij kopen zowel voor haar als voor haar kinderen.123 Wel is vereist dat de rechter rekening houdt met de financiële mogelijkheden van de echtgenoten. De aankoop van bijvoorbeeld een breimachine van 2500 frank valt niet onder het stilzwijgend mandaat indien de man arbeider is, vermits de aankoop disproportioneel is aan zijn financiële toestand.124 Het is dus een feitenkwestie.125 Er moet eveneens rekening worden gehouden met de situatie van de vrouw. Zo zal de vrouw die zich bezighoudt met de exploitatie van de boerderij van haar man een koe kunnen verkopen of een melkafromer kunnen aankopen126, terwijl de vrouw van een arbeider dat niet zal kunnen doen, vermits ze onvoldoende kennis bezit over het beroep van boer.127 Wanneer de vrouw zich bezighoudt met het dagelijks bestuur van de handelszaak van de man neemt de rechtspraak aan dat op grond van het stilzwijgend mandaat of van een mondelinge toestemming de vrouw, bij het uitoefenen van het dagelijks bestuur, de man op rechtsgeldige wijze kan verbinden. De
117
DE PAGE, Traité élémentaire, supra noot 31, 665-666. Rb. Brussel 6 februari 1884, Pas. 1885, III, 87. 119 Rb. Brussel 23 december 1885, Pas. 1886, III, 73; Rb. Brussel 6 mei 1891, Pas. 1891, II, 289. 120 Vred. Brussel, 5 juni 1924, JJP 1925, 141. 121 Brussel 4 maart 1931, Rev.prat.not.b. 1931, 584. 122 Brussel 25 november 1886, Pas. 1887, II, 248 ; Rb. Antwerpen 1887, Pas. 1887, II, 119. 123 Luik 3 juli 1890, Pas. 1891, II, 11; Rb. Brussel 10 februari 1909, JT 1909, III, 507. 124 Kh. Luik 30 april 1925, JL 1925, 174. 125 Vred. Aarlen 12 december 1885, Pas. 1886, III, 269; Vred. Templeuve, 11 februari 1902, JJP 1902, 196; Vred. Nijvel 9 oktober 1906, JT 1906, 1288. 126 Vred. Chimay 29 december 1916, JJP 1917, 404. 127 Vred. Waver, 6 december 1912, Pas. 1914, III, 242. 118
39
man zal de verbintenissen van de vrouw moeten uitvoeren.128 Het mandaat beperkt zich tot de daden van beheer wat tot gevolg heeft dat de daden van beschikking daar niet onder vallen. De verkoop van roerende goederen van de gemeenschap kan niet aanzien worden als een daad waarvoor de vrouw mandaat heeft gekregen. Enkel de man kan overgaan tot de verkoop, tenzij de vrouw machtiging heeft gekregen van haar man of van de rechtbank.129 Ook wordt aangenomen dat de vrouw geen huurcontract mag aangaan.130 Toch zijn er uitzonderlijke gevallen waar men kan aannemen dat de vrouw toch een huurcontract kan aangaan, namelijk wanneer haar man naar de oorlog is en het goed in overeenstemming is met de opbrengsten en het sociaal statuut van de echtgenoten en indien men kan aannemen dat de man het huren zou hebben aanvaardt.131 Indien de vrouw zich verbindt tot betaling van de uitgaven dan zullen beide echtgenoten gehouden zijn tot betaling.132 Het stilzwijgend mandaat kan steeds ingetrokken worden door de man. Vanaf het ogenblik dat de schuldeisers kennis hebben van de intrekking kunnen ze zich niet meer verhalen op de echtgenoot.133 Bovendien houdt het mandaat op te bestaan zodra de echtgenoten niet meer samen leven, tenzij men kan aantonen dat de man een fout begaan heeft door zich te onthouden de stopzetting van het stilzwijgend mandaat bekend te maken.134 Ondanks de beperkte rechtspraak kunnen er toch een aantal interessante zaken uit worden afgeleid. Ofschoon het Burgerlijk Wetboek van 1804 de gehuwde vrouw handelingsonbekwaam verklaard laat het stilzwijgend mandaat haar toe om daden te stellen waartoe ze in principe niet gehouden is. Het biedt haar een uitweg om te ontsnappen aan de strenge regels van de Code Napoléon. Hoewel men het gevoel krijgt dat het stilzwijgend mandaat de bevoegdheid van de gehuwde vrouw in ruime mate uitbreidt moet dit enigszins gerelativeerd worden. Zo kan aangenomen worden dat in al die jaren de rechtspraak inzake het stilzwijgend mandaat weinig gewijzigd is. Het stilzwijgend mandaat is steeds beperkt gebleven tot de uitgaven ten behoeve van het huishouden. Nooit heeft men aan de vrouw de mogelijkheid geboden om handelingen te stellen die buiten het huishouden vallen. Bovendien blijft het stilzwijgend mandaat beperkt tot daden van beheer. In geen enkel geval krijgt de vrouw de mogelijkheid om daden van beschikking te stellen. Vervolgens blijkt uit de 128
Rb. Melle 24 juni 1922, Rec.gén. 1924, 328. Antwerpen, 8 juli 1889, JPA 1889, 410. 130 Rb. Brussel 4 mei 1892, Pas. 1892, III, 274; Vred. Antwerpen, 16 november 1933, RW 1933-34, 417. 131 Vred. Nijvel 13 november 1917, Pas. 1918, III, 134. 132 Luik 3 juli 1890, Pas. 1891, II, 11. 133 Rb. Antwerpen 11 januari 1889, Pas. 1889, III, 218. 134 Vred. Brussel 9 januari 1914, Rev.prat.not.b. 1914, 703; Rb. Brussel 23 februari 1922, JJP 1923, 363. 129
40
rechtspraak dat één van de belangrijkste principes erin bestaat dat de uitgaven steeds in verhouding moeten zijn met de financiële toestand en het sociaal statuut van de echtgenoten. Indien dit niet het geval is zal de rechter de handeling van de vrouw moeten vernietigen. Uit dit alles kan men afleiden dat hoewel het stilzwijgend mandaat door de rechtspraak en de rechtsleer algemeen aanvaard wordt, de draagwijdte van dit principe steeds relatief beperkt is gebleven en nooit het voorwerp heeft uitgemaakt van een uitbreiding. Zoals reeds vermeld kan de gehuwde vrouw, overeenkomstig artikel 217 BW van 1804, niet schenken, vervreemden, verpanden, noch verkrijgen (hetzij om niet hetzij onder bezwarende titel) zonder de tussenkomst van de man of zijn schriftelijke toestemming.135 Men kan daaruit afleiden dat de toestemming van de man vereist is vooraleer de vrouw overgaat tot het contracteren. Uit de rechtspraak blijkt dat indien de man zijn maritale machtiging verleent nadat de vrouw een handeling gesteld heeft, deze handeling ontvankelijk wordt.136 Wel is vereist dat de vrouw haar instemming niet heeft ingetrokken vooraleer de man toestemming verleend heeft.137 Bovendien kan de vrouw zelfs de nietigheid wegens gebrek aan toestemming inroepen tegen haar eigen handelingen.138 De vrouw kan niet in rechte verschijnen zonder de toestemming van haar man, tenzij ze strafrechtelijk vervolgd wordt (artikel 215 en 216 BW van1804). Dit houdt in dat de gehuwde vrouw altijd de toestemming van haar man nodig heeft, zelfs wanneer ze tegen hem optreedt.139 Aangezien deze materie van openbare orde is zou men daaruit moeten afleiden dat de toestemming moet bestaan op het ogenblik waarop de gehuwde vrouw een proces aanspant. Toch hebben de hoven en rechtbanken daar anders over geoordeeld. Er wordt aanvaard dat de toestemming in de loop van de procedure kan worden gegeven. Indien de vrouw in rechte verschijnt zonder de toestemming van haar man kan de derde tegen wie zij optreedt aan de rechter de regularisatie van de procedure vragen. De rechter kan dan een termijn vastleggen waarbinnen de vrouw de maritale machtiging moet bekomen.140 De nietigheid kan echter niet ingeroepen worden. Dit is het gevolg van het feit dat de nietigheid wegens gebrek aan toestemming enkel kan ingeroepen worden door de vrouw, de man of diens erfgenamen en niet door derden. Sommige rechtscolleges gaan nog verder door te 135
G. BAETEMAN en D. HEIRBAUT (eds.), Cumulatieve editie van het Burgerlijk Wetboek, I, Inleiding, Mechelen, Kluwer, 2004, 191. 136 Vred. Brussel 27 februari 1903, JJP 1904, 40; Rb. Verviers, 1 juli 1903, PP 1906, 297; Luik 21 december 1904, Pas. 1905, II, 186. 137 Rb. Verviers, 1 juli 1903, PP 1906, 297. 138 Kh. Luik 24 februari 1913, JL 1913, 143. 139 Rb. Antwerpen 30 juni 1882, Pas. 1882, III, 217; Luik 25 mei 1883, Pas. 1883, II, 240. 140 Vred. Beauraing 20 november 1900, JJP 1901, 285; Brussel 24 maart 1903, Pas. 1904, II, 11; Kh. Brussel 15 november 1922, Jur.com.Brux. 1922, 456.
41
stellen dat het volstaat dat de maritale machtiging wordt bekomen vóór de definitieve uitspraak.141 Er bestaat een uitzondering, die ingevoerd is door de rechtspraak, op het principe dat de gehuwde vrouw steeds de maritale toestemming nodig heeft. Zo heeft de vrouw geen toestemming nodig wanneer zij wenst op te treden in kort geding.142 Dit is eigen aan de aard zelf van het kortgeding. De regels van deze procedure zijn onverenigbaar met de traagheid en de formaliteiten die gepaard gaan met het bekomen van de maritale machtiging. Hoewel de regels inzake het in rechte verschijnen van de gehuwde vrouw streng zijn, is de rechtspraak op een aantal punten erin geslaagd om deze enigszins te matigen. Een eerste belangrijke ontwikkeling betreft het moment waarop de machtiging moet worden verleend. De rechtspraak heeft aan de gehuwde vrouw veel meer ruimte gelaten dan wat de wet oorspronkelijk toeliet. Zo kan zij onmiddellijk beginnen procederen en kan zij pas later het bewijs leveren dat ze de machtiging heeft bekomen. Een andere belangrijke evolutie is dat de rechtspraak vrij snel heeft aangenomen dat de vrouw geen machtiging nodig heeft om in kort geding op te treden. Dit is ook logisch, anders heeft deze procedure geen enkel nut. Maar men mag niet overdrijven wanneer men meent dat de rechtspraak de regels versoepeld heeft. Ze heeft de regels ook verstrengd. Hoewel de wet niet duidelijk bepaalt of de machtiging geldt voor de hele procedure tot en met een eindbeslissing of enkel tot men een vonnis/arrest bekomt, heeft de rechtspraak de wettekst strikt geïnterpreteerd. Zo wordt geoordeeld dat de machtiging enkel geldt voor de procedure in eerste aanleg. Indien de vrouw in beroep wil gaan dan heeft ze een nieuwe machtiging nodig. Dit betekent dat de man zijn vrouw eerst kan toelaten haar belangen te verdedigen, maar dat hij nadien kan weigeren dat ze zich tegen een ongunstige beslissing verzet.143 Wel dient vermeld te worden dat sommige rechtscolleges van oordeel zijn dat de gehuwde vrouw wel in beroep mag gaan zonder de toestemming van haar man vermits bewarende maatregelen mogen worden genomen zonder toestemming.144 Hoger beroep wordt in deze gevallen aanzien als een bewarende maatregel. Ik ben van mening dat wanneer de vrouw gemachtigd wordt door haar man om te procederen, zij eveneens hoger beroep moet kunnen instellen. Echter moet het probleem geminimaliseerd worden, indien de man weigert dat zijn vrouw hoger beroep aantekent. Zij kan zich nog steeds tot de rechter wenden om de machtiging te bekomen. Aangezien de man zijn vrouw in eerste aanleg heeft 141
Rb. Luik 11 maart 1891, Pas. 1891, III, 246; Rb. Brussel 10 december 1902, JJP 1903, 52; Rb. Doornik 6 november 1924, Rev.prat.not.b. 1925, 125; Rb. Verviers, 15 december 1924, JL 1925, 28 142 Brussel 26 december 1888, Pas. 1889, II, 223; KG Brussel 10 januari 1908, Pas. 1908, III, 240; Rb. Brussel 5 december 1910, Pas. 1911, III, 184; Luik 22 oktober 1919, Pas. 1920, II, 20; Antwerpen 7 juli 1921, Rev.prat.not.b. 1922, 137; Gent 25 juni 1925, Rev.prat.not.b. 1926, 250. 143 Gent 17 juni 1891, Pas. 1891, II, 209; Gent 23 december 1927, J.C.Fl. 1928, 21. 144 Rb. Charleroi 19 december 1917, Pas. 1918, III, 70; Luik 6 maart 1920, Pas. 1920, II, 48; Luik 9 juli 1921, Pas. 1924, II, 205
42
toegelaten om te procederen zal het voor hem moeilijk worden om geldige redenen te kunnen aanvoeren die hem toelaten om aan zijn vrouw hoger beroep te weigeren. De man kan niet op willekeurige basis zijn toestemming weigeren. Daarom zal de rechter volgens mij in de meeste gevallen aan de gehuwde vrouw de toestemming verlenen om hoger beroep aan te tekenen. . Over het algemeen kan men stellen dat de rechten van de vrouw zeer beperkt zijn. Voor bijna alle handelingen die ze wil stellen is de tussenkomst van de man vereist. Hoewel in de besproken rechtspraak de tekens van evolutie eerder beperkt zijn, kan men toch stellen dat een hervorming hoogdringend is geworden. Eerst en vooral moet aan de gehuwde vrouw de mogelijkheid worden geboden om te kunnen optreden zonder dat er telkens opnieuw een machtiging van haar man vereist is. Daarnaast is het ook noodzakelijk om de samenwoningsplicht te temperen en eventueel in een aantal gevallen te voorzien waar deze plicht niet moet voldaan zijn. Of de wetgever aan deze noden een antwoord zal bieden zal worden nagegaan aan de hand van de parlementaire debatten.
Afdeling 2. Van ontwerp tot wet I. Inleiding Vooraleer een wetsvoorstel of een wetsontwerp in de Senaat of de Kamer terechtkomt, heeft het meestal een lange bespreking achter de rug. Tussen het moment waarop Wittemans zijn wetsvoorstel ingediend heeft en de eigenlijke wet is er tien jaar verstreken.145 De Commissie van Justitie van de Senaat vindt het wetsvoorstel te verregaand, ze zal het dan ook amenderen. Daarna wordt het ontwerp voorgelegd aan de Commissie tot Herziening van het Burgerlijk Wetboek die het dan op 9 mei 1924 terugstuurt naar de Commissie van Justitie. Het is op basis van die gegevens dat Braun, in naam van de Commissie van Justitie, een eerste verslag opmaakt. Op 29 juli 1925 wordt het ontwerp door Tschoffen, minister van Justitie, ingediend bij de Senaat.146 In zijn verslag herhaalt Braun dat de tijd rijp is voor een hervorming, maar dat het voorstel van Wittemans toch getemperd moet worden. De Commissie van Justitie had voorgesteld om de echtgenoten de mogelijkheid te geven tussen elkaar een gemeenschap te creëren en om een stelsel van voorbehouden goederen in te voeren. De Commissie tot Herziening van het BW verzet zich tegen de oprichting van een gemeenschap tussen de
145 146
Zie Hoofdstuk 1 A. PASQUIER, Droits et devoirs réspectifs des époux, supra noot 68, 7-11.
43
echtgenoten. In zijn verslag gaat Braun daarop in. Hij stelt zich de vraag of een gemeenschap tussen de echtgenoten toch niet zou kunnen. Sommige auteurs verzetten zich daartegen omdat het ingaat tegen de rechten van de man als hoofd van het gezin en tegen de onveranderlijkheid van de echtelijke overeenkomsten. Anderen menen dat het wel moet kunnen, nu het ook in andere landen mogelijk is. Misschien is België daar nog niet klaar voor. Ook wat het stelsel van voorbehouden goederen betreft heeft de Commissie tot Herziening van het BW wijzigingen aangebracht. Het stelsel van voorbehouden goederen heeft tot doel de toestand van de gehuwde vrouw te verbeteren. Door het toenemende aantal werkende vrouwen, zijn ook de misbruiken sterk toegenomen waardoor een mechanisme die de gehuwde vrouw beschermt noodzakelijk is geworden. Braun stelt vast dat het ontwerp opgesteld door de Commissie tot Herziening van het BW de draagwijdte van het stelsel van voorbehouden goederen aanzienlijk beperkt. Niet alle vrouwen, maar enkel zij die een beroepsactiviteit uitoefenen zullen van dit stelsel kunnen genieten. Bovendien zullen enkel de opbrengsten van de arbeid van de vrouw in aanmerking kunnen komen. Dit heeft tot gevolg dat de meerderheid van de gehuwde vrouwen handelingsonbekwaam zullen blijven. Braun wijst nog op een bijkomend probleem, namelijk het bewijs van het voorbehouden karakter van een goed.147 Op de zitting van 18 januari 1927 wordt door Braun de algemene bespreking van het ontwerp geopend. Deze tekst wordt bij eerste lezing aangenomen op de zitting van 23 februari 1927. Na een nieuw verslag van de Commissie van Justitie zal op 5 april 1927 het ontwerp aangenomen worden door de Senaat met 54 stemmen tegen 8 en 44 onthoudingen. Na een uitvoerige bespreking in de Senaat komt het ontwerp, pas vijf jaar later, terecht bij de Kamer. Daar wordt het ontwerp zonder enige bespreking aangenomen op 7 juli 1932 met 133 stemmen en 6 onthoudingen.148
II. Analyse van het wetsontwerp De discussies die gevoerd worden in de Kamer en de Senaat vormen een belangrijke bron om te verstaan hoe men tot die wet is gekomen. Het voorstel van Wittemans is zeer vooruitstrevend, maar uiteindelijk komt men tot een wet die slechts in beperkte mate de rechtstoestand van de gehuwde vrouw verbetert en die de maritale macht grotendeels laat voortbestaan. Hoe komt het dat de hervorming beperkt is gebleven? Wie waren de voor- en tegenstanders van een hervorming? Hoe komt het dat België één van de enige landen is waar 147
Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 4-7. 148 A. PASQUIER, Droits et devoirs réspectifs des époux, supra noot 68, 12-13.
44
de toestand van de gehuwde vrouw ongewijzigd bleef? Aan de hand van dit onderzoek zal ik trachten daar een antwoord op te geven. Uit de bespreking moet blijken hoe er gedacht wordt over de rechtstoestand van de gehuwde vrouw en hoe haar positie gezien wordt in het gezin en in de samenleving. Het is duidelijk dat de geest van die tijd nog niet klaar was voor een verregaande hervorming. Hoewel iedereen een hervorming noodzakelijk achtte, was er minder eensgezindheid over de draagwijdte van deze hervorming. Sommigen streefden ernaar aan de gehuwde vrouw zoveel mogelijk rechten toe te kennen en de maritale macht af te schaffen. Anderen waren van oordeel dat men alleen de gehuwde vrouw moest beschermen tegen het willekeurig optreden van de man en dat de man hoofd moest blijven van het gezin. Heel snel werd het duidelijk wie de voorstanders en wie de tegenstanders waren van een diepe hervorming. De socialisten waren de enigen die ervan overtuigd waren dat men moest overgaan tot de emancipatie van de gehuwde vrouw. De meeste amendementen kwamen dan ook van hun kant. De andere partijen poogden de hervorming zoveel mogelijk te beperken. Hoe minder wijzigingen aan het Burgerlijk Wetboek, hoe beter.
1. Argumenten voor de afschaffing van de maritale macht a. De opvatting van Vauthier De liberaal Maurice Vauthier149 stemt in met de voorgestelde hervormingen. Hij hoopt dat het ontwerp door de Senaat zal worden aangenomen, zonder dat er teveel amendementen worden neergelegd. Hij wil vermijden dat het ontwerp nog eens aan een onderzoek van de Commissie van Justitie onderworpen wordt. Niet tegenstaande dat hij instemt met het ontwerp is hij toch van oordeel dat het niet voldoende verregaand is. Hij maakt duidelijk dat hij gehoopt had op een meer radicale hervorming, die zou geleid hebben tot een volledige handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw in de economische verhouding. Toch beslist Vauthier om geen amendement in te dienen. Om het gewenste doel te bereiken volstaat het niet een aantal bepalingen te wijzigen, maar moeten verschillende hoofdstukken van het Burgerlijk Wetboek gewijzigd worden. Hij ziet het wetsontwerp als een stap vooruit in de richting van een grondige hervorming van de rechtstoestand van de gehuwde vrouw. Tenslotte vermeldt hij ook dat de volledige handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw geen
149
V. LAUREYS en M. VAN DEN WIJNGAERT, De geschiedenis van de Belgische Senaat, Tielt, Lannoo, 1999, 446.
45
revolutionair idee is. Een dergelijke emancipatie van de gehuwde vrouw werd reeds verwezenlijkt in Engeland, Noorwegen en de meeste staten van Amerika.150
b. De opvatting van Spaak Marie Spaak maakt deel uit van de socialistische partij en ze is de eerste vrouw die in het Belgische Senaat mocht zetelen.151 Eerst en vooral gaat Spaak wijzen op de ongelijkheid die het ontwerp invoert tussen de vrouw die een beroepsactiviteit uitoefent en de vrouw die zich uitsluitend met het huishouden bezighoudt. Zo komt de vergoeding die een arbeidster krijgt ten gevolge van een arbeidsongeval in haar eigen vermogen, terwijl de vergoeding die een vrouw krijgt voor een ongeval buiten de werksfeer binnen de gemeenschap valt. Vervolgens gaat ze in op artikel 213 BW dat zegt: “De man is aan zijn vrouw bescherming, de vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd.” Sommige auteurs willen deze formuleringen behouden, anderen willen het vervangen door “De man is het hoofd van het gezin”. Spaak wil het artikel gewoonweg afschaffen. Volgens haar is het artikel overbodig aangezien artikel 212 BW bepaalt dat de echtgenoten elkaar wederkerig getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd zijn. De idee van bescherming van de vrouw door de man vindt men terug in artikel 212 BW. Daarna stelt ze zich de vraag hoe de zaken in werkelijkheid verlopen? Ze meent dat in een huishouden met een goede verstandhouding, de discussies binnen het gezin zullen plaatsvinden. Er is geen gezinshoofd. Spaak beweert zelf dat de vrouw vaak de beslissingen van haar man beïnvloedt. Als laatste argument verwijst ze naar de buitenlandse wetgeving, waar men al lang begrepen heeft dat de gehoorzaamheidsplicht nutteloos is geworden.152 Samen met haar partijgenoot Albéric Deswarte heeft zij verschillende amendementen ingediend.
2. Argumenten tegen de afschaffing van de maritale macht a. De opvatting van Braun De katholiek153 Alexander Braun was voorzitter en verslaggever van de Commissie van Justitie van de Senaat. Zoals reeds uit zijn verslag blijkt, is Braun van oordeel dat de gehuwde vrouw slechts geleidelijk aan moet geëmancipeerd worden. Zo verklaart hij dat de hiërarchie die in het gezin aanwezig is geoorloofd en noodzakelijk is om te kunnen waken op de familiale belangen. Maar zij heeft niet de burgerlijke onbekwaamheid van de gehuwde 150
Hand. Senaat 1926-27, 18 januari 1927, 110. P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 306. 152 Hand. Senaat 1926-27, 20 januari 1927, 116-117. 153 P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 26. 151
46
vrouw tot gevolg. Hoewel hij meent dat de tijd rijp is voor een hervorming, is hij eveneens van mening dat de maritale macht geoorloofd is en dus moet blijven voortbestaan.154 De man en de vrouw zijn zeer verschillend van elkaar, bijgevolg is het logisch dat ze verschillende rechten en plichten hebben. De man is sterk en dapper, terwijl de vrouw verlegen en bescheiden is. De man en de vrouw kunnen niet dezelfde werken uitvoeren, noch dezelfde lasten dragen. Dit is niet het gevolg van de wet, maar van de natuur. De vrouw heeft bescherming nodig omdat ze zwak is, terwijl de man onafhankelijk is omdat hij sterk is. De gehoorzaamheid van de vrouw moet aanzien worden als een hulde aan haar man voor de bescherming die zij verkrijgt.155
b. De opvatting van Deploige De katholiek Simon Deploige was hoogleraar aan de Universiteit van Leuven. Bij zijn toespraak gaat Deploige onmiddellijk in op de bepaling betreffende de maritale macht. Net zoals de regering en de Commissie van Justitie van de Senaat wil hij de maritale macht behouden. Hij gaat na wat de grondslag is van de maritale macht. Hij stelt zich de vraag of het huwelijk een monarchie of een diarchie is. Wordt de macht voorbehouden aan één persoon of komt ze toe aan twee personen? Hij beweert dat een diarchie perfect mogelijk is zolang er geen conflicten optreden. Maar zodra er conflicten optreden en niemand een beslissende stem heeft, wordt de situatie volledig geblokkeerd. Wat zal men dan moeten doen? Volgens Laurent zal men zich tot de rechter moeten wenden, maar Deploige is het daar niet mee eens. Hij is van oordeel dat men geen derde, in casu de rechter, kan laten beslissen over het lot van het gezin. De familie is geen handelsvennootschap. De problemen moeten binnen het gezin worden opgelost. Daaruit leidt hij af dat de monarchie de enige oplossing is. Het zal natuurlijk de man zijn die de leiding zal hebben. Deploige vraagt zich ook af wat onder de maritale macht moet worden verstaan. Het is geen willekeurige macht die aan de sterkste partij wordt toegekend om de zwakkere partij te vernederen. Volgens hem is de maritale macht dienaar van het recht. Ze is onderworpen aan een wet die de grenzen van haar handelingen aanwijst. De maritale macht moet aanzien worden als een functie. Vermits de echtgenoten verschillende competenties hebben, hebben ze ook verschillende functies. De vrouw houdt zich bezig met het huishouden en de man met de
154 155
Hand. Senaat 1926-27, 18 januari 1927, 109-110. Hand. Senaat 1926-27, 25 januari 1927, 124.
47
‘buitenhuise’ zaken. Deploige is ervan overtuigd dat de maritale macht rechtvaardig is en dat ze niet beledigend is voor de gehuwde vrouw.156
c. De opvatting van Hymans Paul Hymans was minister van Justitie (1926-1927). Hij was een liberaal politicus.157 Volgens hem doet de Commissie tot Herziening van het Burgerlijk Wetboek er goed aan om enkel het hoofdstuk betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten te herzien en niet het hoofdstuk betreffende de huwelijkscontracten. Het belang van dit laatste hoofdstuk moet gerelativeerd worden. Slechts een beperkt aantal vrouwen kunnen trouwen met een huwelijkscontract, namelijk degene die goederen bezitten. Voor alle andere vrouwen heeft dit hoofdstuk geen enkel belang. Deze vrouwen hebben enkel de ambitie om te bezitten wat ze door hun arbeid verwerven. Dit heeft tot gevolg dat de invoering van het stelsel van voorbehouden goederen een belangrijke sociale hervorming zal zijn.158 Wat de grondslag van de maritale macht betreft is Hymans ervan overtuigd dat deze niet berust op een ongelijkheid tussen de man en de vrouw. Niets kan deze ongelijkheid verantwoorden. Ook het Burgerlijk Wetboek gaat uit van de gelijkheid tussen de man en de vrouw, aangezien de vrouw in beginsel dezelfde rechten heeft als de man. Maar eens ze in het huwelijk treedt verandert haar rechtstoestand. Vanaf dat moment treedt zij in een geheel waar zij bijdraagt tot de stichting van een gezin. Er ontstaat een gemeenschap die door één van de partijen moet geleid worden. Uiteraard zal dat de man zijn, niet omdat hij sterker is, maar omdat hij beter geschikt is om de zaken te leiden. Het is dus begrijpelijk dat het wetboek de rechtshandelingen van de gehuwde vrouw onderwerpt aan de controle van de man. Maar de ontwikkeling van de zeden heeft ertoe geleid dat het toch billijk zou zijn om de toepassing van dit principe te beperken en aan de gehuwde vrouw een grotere zelfstandigheid en een bescherming tegen machtsmisbruiken te geven. Hymans is van oordeel dat de maritale macht noodzakelijk is om het evenwicht binnen het gezin te kunnen waarborgen.159
III. Bespreking van de artikelen De afzonderlijke bespreking van de artikelen zal het mogelijk maken om na te gaan waar de knelpunten juist zaten, welke artikelen aanleiding hebben gegeven tot discussies en welke zonder meer werden aanvaard. De bespreking van de artikelen begint op 25 januari 156
Hand. Senaat 1926-27, 20 januari 1927, 115-116. P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 188. 158 Hand. Senaat 1926-27, 20 januari 1927, 118. 159 Hand. Senaat 1926-27, 20 januari 1927, 119. 157
48
1927 en eindigt pas op 23 februari 1927. In totaal zijn er zeven zittingen aan de bespreking gewijd.
1. De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten Artikel 212 BW wordt zonder veel discussie en ongewijzigd aangenomen. Dit betekent dat de echtgenoten elkaar nog steeds wederkerig getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd zijn. Over artikel 213a BW wordt zeer lang gediscussieerd. Er zijn drie verschillende voorstellen. Eerst hebben we het voorstel van de Commissie tot Herziening van het Burgerlijk Wetboek, waar het artikel 213a BW moet vermelden dat de man hoofd is van het gezin. Volgens Emile Godenir160 verslaggever van de Commissie tot Herziening van het BW zou deze tekst meer aangepast zijn omdat het niet uitdrukkelijk zegt dat de vrouw gehoorzaamheid verschuldigd is aan haar man, hoewel de tekst zich daar impliciet bij aansluit. De tekst zou minder vernederend zijn voor de vrouw.161 Braun is het daar echter niet mee eens, volgens hem is deze formulering even vernederend voor de vrouw en zelfs van dwingende aard. Hij is van oordeel dat de oude formulering moet worden behouden nl. “De man is aan zijn vrouw bescherming, de vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd.” Dit is ook de mening van de Commissie van Justitie. Het derde voorstel, die uitgaat van Spaak en Deswarte, pleit voor de afschaffing van artikel 213 BW. Volgens hen heeft het artikel geen enkel nut meer. Enerzijds is de maritale macht niet in overeenstemming met de gedachten en ideeën van deze tijd, anderzijds is de maritale macht niet onschendbaar daar de wet voorziet in gevallen waar de vrouw zich tot de rechter kan wenden wanneer de man op onrechtmatige wijze gebruik maakt van zijn macht. Bijgevolg is er niets dat het behoud van artikel 213 BW rechtvaardigd.162 Deswarte voegt daaraan toe dat het niet juist is dat de man moreel en intellectueel beter geschikt is om te besturen dan de vrouw. Uiteindelijk zal artikel 213a BW als volgt luiden: “De man is aan zijn vrouw bescherming, de vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd”. Het amendement van Spaak en Deswarte wordt verworpen met 75 tegen 43 stemmen.163
160
Emile Godenir was geen politicus maar raadsheer bij het hof van beroep. Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 3. 162 Hand. Senaat 1926-27, 25 januari 1927, 124-126. 163 Hand. Senaat 1926-27, 26 januari 1927, 140-141. 161
49
Artikel 213b BW heeft betrekking op de naam van de echtgenoten. “De vrouw die afzonderlijk een beroep uitoefent of een handel drijft, kan niet in haar beroeps- of handelsbetrekkingen zonder de toestemming van haar man diens naam gebruiken. Evenmin mag de man, tenzij mits toestemming van zijn vrouw haar naam bij de zijne voegen in zijn beroeps- of handelsbetrekkingen. De verleende toelating kan slechts om gewichtige redenen ingetrokken worden.” De bedoeling is om de respectievelijke toestand van de echtgenoten te regelen wanneer de vrouw een beroep uitoefent. De vrouw kan misbruik maken van de naam van haar man, de man kan op zijn beurt misbruik maken van de naam van zijn vrouw, daarom wordt de wederkerigheid ingevoerd. Wat onder gewichtige redenen moet worden verstaan wordt overgelaten aan het oordeel van de rechter. Aanvankelijk was het de bedoeling om aan de gehuwde vrouw het recht toe te kennen om in de openbare akten haar eigen familienaam te gebruiken en om haar in alle andere gevallen te verplichten de naam van haar man te gebruiken. Sommige auteurs waren het daar niet mee eens, ze hadden het gevoel dat er een stap achteruit werd gezet, vermits vroeger de vrouw de keuze en niet de plicht had om de naam van haar man te gebruiken. Dit gaf aanleiding tot hevige discussies, waardoor werd besloten zich te beperken tot het regelen van het gebruik van de naam in de professionele relaties.164 Artikel 214a BW bepaalt dat de vrouw verplicht is om met haar man samen te wonen en hem overal te volgen waar hij het dienstig acht, terwijl de man verplicht is om zijn vrouw in ontvangst te nemen. Het oud artikel 214 BW blijft behouden. Sommige auteurs hebben zich daartegen verzet. Ze vonden dat het artikel te steng was. In de parlementaire debatten wijst Braun op de verzachting die de rechtspraak aan dit principe gebracht heeft. Zo heeft de rechtspraak geoordeeld dat de samenwoningsplicht niet moest worden nageleefd wanneer de man geen geschikte woning ter beschikking stelt van zijn vrouw, indien de woning niet verenigbaar is met de gezondheidstoestand van de vrouw, wanneer de man haar mishandelt, enz. Dit heeft ertoe geleid dat het artikel zonder enige wijziging goedgekeurd wordt door de Senaat.165 Artikel 214b BW luidt als volgt: “Elke echtgenoot draagt bij in de lasten van het huishouden volgens zijn vermogen en zijn staat. Voldoet één der echtgenoten niet aan deze 164
G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932 sur les droits et devoirs respectifs des époux. Texte legal et travaux parlementaires, Brussel, Puvrez, 1932, 19-25 (hierna verkort G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932); P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932 traitant des droits et devoirs respectifs des époux et portan modifications du Chapitre VI du Titre V du Livre I du Code civil”, P.P. 1932, 539-540. (hierna verkort P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”) 165 Hand. Senaat 1926-27, 1 februari 1927, 153; P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 540.
50
verplichting, dan kan de andere echtgenoot, onder voorbehoud van de rechten van derden, zich door de vrederechter van de laatste echtelijke woonplaats machtiging laten verlenen om, bij uitsluiting van de eerst bedoelde echtgenoot, de inkomsten, de schuldvorderingen en de opbrengsten van diens arbeid in ontvangst te nemen, volgens de voorwaarden en tot beloop van een bedrag, door de vrederechter te bepalen.” In tegenstelling tot het oud artikel 214 BW moeten nu beide echtgenoten bijdragen in de lasten van het huishouden. Dit heeft tot gevolg dat de vrouw nu ook gehouden kan worden tot bijdrage in die lasten. Men moet dat zien als de tegenprestatie van de rechten die zij opeist. Aldus is deze nieuwe bepaling een grote stap vooruit naar de volledige gelijkheid tussen de echtgenoten.166 De bedoeling van artikel 214b BW bestaat erin om in een snelle en goedkope procedure te voorzien, om te kunnen verhelpen aan de misbruiken die zich op zeer frequente wijze in de praktijk voordoen. Heel wat vrouwen worden door hun man achtergelaten, en wanneer ze een alimentatievordering instellen is de procedure voor derdenbeslag zodanig traag dat de man aan de uitvoering ervan kan ontsnappen door van werkgever te veranderen.167 Men kan zich afvragen wat onder “de lasten van het huishouden” wordt verstaan. Volgens Braun heeft de commissie tot herziening van het BW deze bewoording niet willekeurig gekozen. Deze bewoording wordt door het Burgerlijk Wetboek eveneens gebruikt in het oud artikel 214 BW. Braun verklaart dat het huishouden zich niet beperkt tot de huishoudelijke behoeften, maar zich uitstrekt tot alles wat betrekking heeft op het onderhoud en de opvoeding van de kinderen en op het gezinsleven.168 Aanvankelijk was in het artikel opgenomen dat de echtgenoot zich door de vrederechter van de woonplaats van de man moest laten machtigen. Zowel Braun als Spaak en Deswarte hebben een amendement ingediend zodat de vrederechter van de laatste echtelijke woonplaats bevoegd zou worden. Dit amendement werd aangenomen. Wat de sommen betreft spreekt artikel 214b BW van de inkomsten, de schuldvorderingen en de opbrengsten van diens arbeid. De inkomsten hebben betrekking op alle sommen die voortvloeien uit kapitaal bijvoorbeeld: huurgelden en dividenden. De schuldvorderingen zijn alle sommen die derden verschuldigd zijn aan de echtgenoot, en de opbrengsten uit diens arbeid verwijzen naar de wedde, het loon en de vergoeding.169 Artikel 214b BW is van toepassing indien de echtgenoten feitelijk gescheiden 166
A. PASQUIER, Droits et devoirs réspectifs des époux, supra noot 68, 40-41. Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 11; P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 541. 168 Hand. Senaat 1926-27, 1 februari 1927, 155. 169 G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 38-39. 167
51
zijn, maar of deze bepaling ook van toepassing is wanneer één van de echtgenoten de echtscheiding of de scheiding van tafel en bed heeft gevorderd wordt betwist. In het verslag van de Commissie van Justitie wordt aangenomen dat het mogelijk is, maar die vraag werd niet meer aangehaald tijdens de parlementaire debatten. De Franse rechtspraak en rechtsleer zijn verdeeld. Volgens sommige auteurs heeft de vrouw de keuze tussen de vrederechter en de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg. Anderen menen dat eens het verzoekschrift ingediend is alleen de voorzitter van de rechtbank bevoegd is om voorlopige maatregelen te nemen.170 De katholiek Hector Lebon171 stelt zich nog een laatste vraag. Beschikt de vrouw over een schuldvordering tegen haar man die vergelijkbaar is met de schuldvorderingen van derden of gaat het om een mandaat? Bij de eerste lezing wordt aangenomen dat het degelijk om een schuldvordering gaat en niet om een mandaat. Zo verklaart Braun dat indien er onvoldoende middelen zijn om alle schuldeisers te betalen, de som pondspondsgewijze zal worden verdeeld tussen alle schuldeisers, de vrouw inbegrepen.172 Bij de tweede lezing komt men daarop terug en wordt een ander standpunt ingenomen. Daar neemt men aan dat de rechten die de vrederechter toekent aan de ene echtgenoot slechts een mandaat doen ontstaan en geen schuldvordering. Dit heeft tot gevolg dat de schuldeisers het recht hebben om beslag te leggen op de sommen die de echtgenoot op grond van artikel 214b BW in ontvangst mag nemen.173 Artikel 214c BW tot en met artikel 214h BW hebben betrekking op de procedure en op technische aspecten. Artikel 214i BW voorziet in het geval van onmondigverklaring, afwezigheid of verhindering van één van de echtgenoten. Artikel 214j BW voegt een nieuwe bepaling in: “Verzuimt één van de echtgenoten op ernstige wijze aan zijn plichten, dan eist de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, in het belang van de andere echtgenoot en van de kinderen, spoedeisende en voorlopige maatregelen. Onder meer kan hij de vervreemding van de roerende en onroerende goederen van de echtgenoten verbieden, alsmede de verplaatsing van het meubilair, behoudens nadere bepalingen waardoor hij aan de ene of de andere echtgenoot de vrije beschikking zou toekennen.” Het doel van artikel 214j BW wordt vermeld in het verslag van de Commissie tot Herziening van het BW. Men wil de mogelijkheid bieden aan de benadeelde of beledigde echtgenoot om zich te beroepen op een rechterlijke overheid en om zo een onherstelbaar 170
G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 44-47 P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 213. 172 Hand. Senaat 1926-27, 1 februari 1927, 155. 173 G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 40-41; P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 542. 171
52
kwaad te voorkomen. Er worden maatregelen genomen om het merkelijk wangedrag van één van de echtgenoten te beëindigen. Meestal zullen die maatregelen tot gevolg hebben dat de misbruiken van gezag vanwege de man, waartegenover de vrouw machteloos staat, bedwongen worden. Daar de beslissingen van de voorzitter van de rechtbank voorlopig zijn en alleen door de noodwendigheid van het ogenblik ingegeven zijn, hoeft er geen beroep voorzien te worden. Dergelijk beroep zou trouwens moeilijk verenigbaar zijn met een gezinsrechtsmacht waarbij elke ingewikkelde rechtspleging dient vermeden te worden.174 Maar wat moet worden verstaan onder een ernstig verzuim van zijn plichten? Het verslag van Godenir verwijst naar een welbekend wangedrag. Gedurende de tweede lezing in de Senaat gaat Deswarte daarop in. Volgens hem moeten deze woorden ruimer geïnterpreteerd worden. Ook wanneer de man de goederen van de gemeenschap verkwist of wanneer hij de goederen slecht beheert zal de voorzitter van de rechtbank kunnen tussenkomen. Om zijn stelling te staven verwijst hij naar artikel 224c BW dat voorziet in de mogelijkheid voor de rechtbank van eerste aanleg om de macht van de vrouw op haar voorbehouden goederen in te trekken indien zij tot verkwisting overgaat.175 Aangezien noch de verslaggever, noch de minister van Justitie, noch enig ander lid van de Senaat zich tegen deze ruime interpretatie verzet heeft kan men aannemen dat ze aanvaard is.
2. De handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw De artikelen 215 BW tot en met 222 BW hebben betrekking op de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw. De wet van 20 juli 1932 betekent op ontegensprekelijke wijze een vooruitgang voor de gehuwde vrouw. Ze verleent aan de gehuwde vrouw waarborgen tegen de misbruiken van de maritale macht en ze kent, aan de gehuwde vrouw die een beroep uitoefent, rechten toe op de opbrengsten van haar arbeid. Maar
daar
blijft
het
bij.
De
wetgever
behoudt
de
maritale
macht
en
de
handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw als algemeen principe.176 Een eerste reeks artikelen heeft betrekking op de toestemming om in rechte te verschijnen. Artikel 215 BW bepaalt dat de vrouw zonder de toestemming van haar man niet in rechte kan verschijnen. Spaak en Deswarte hebben een amendement ingediend. Zij stelden 174
Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 5-6. 175 Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 5; Hand. Senaat 1926-27, 31 maart 1927, 467-468. 176 G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 79-80.
53
voor om aan de gehuwde vrouw het recht toe te kennen om zonder toestemming van haar man in rechte te verschijnen. Het amendement werd afgewezen door de Senaat.177 Artikel 216 BW en artikel 222 BW voorzien in de uitzonderingen op artikel 215 BW. Zo is de toestemming van de man niet vereist wanneer de vrouw in strafzaken wordt vervolgd, in alle geschillen tussen de echtgenoten en in alle geschillen betreffende de goederen waarover de vrouw het beheer heeft of betreffende de rechten die haar toegekend zijn met het oog op het uitoefenen van een beroep, van een nijverheids- of handelsbedrijf. De toestemming van de man is evenmin vereist wanneer de man afwezig, onmondig verklaard, in de onmogelijkheid verkeerd zijn wil te kennen te geven of indien hij veroordeeld is tot een criminele straf.178 Waar vroeger in deze laatste twee gevallen de machtiging van de rechtbank vereist was opdat de vrouw in rechten kon verschijnen, is dat nu niet meer het geval. Zo meent de Commissie van Justitie dat de onbevoegdheid of de afwezigheid van de man de echtelijke vereniging ontbindt. Vermits het hoofd van het gezin afwezig is, is er geen enkele reden om de onbevoegdheid van de gehuwde vrouw te behouden.179 Indien de man minderjarig is heeft de vrouw de machtiging van de rechtbank nodig zowel om te contracteren als om in rechte te verschijnen (artikel 224g BW). Artikel 218 BW is ongewijzigd gebleven. Indien de man weigert om zijn vrouw toestemming te geven om in rechte te verschijnen kan de rechter haar machtigen. Een tweede reeks bepalingen heeft betrekking op de toestemming om te contracteren. Artikel 217 BW luidt als volgt: “De vrouw kan zonder de toestemming van haar man niet geven, onder bezwarende titel vervreemden, verpanden, verkrijgen (hetzij om niet hetzij onder bezwarende titel) of een verbintenis aangaan, behoudens de bij de wet voorziene uitzonderingen.” Gedurende de tweede lezing wordt een amendement ingediend door de Commissie van Justitie. Ze zouden graag hebben dat het woord “uitdrukkelijke” vóór het woord “toestemming” wordt toegevoegd aan het artikel. Deswarte en Lebon verzetten zich daartegen. Zij zijn van oordeel dat door deze wijziging de hele rechtspraak en rechtsleer betreffende deze materie overhaalt zal worden, vermits volgens het oud artikel 217 BW een stilzwijgende machtiging volstaat. Bovendien kan het amendement niet ontvankelijk zijn
177
Hand. Senaat 1926-27, 2 februari 1927, 165-166. Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 6-8. 179 Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 17-18. 178
54
aangezien het artikel niet werd geamendeerd tijdens de eerste lezing. Uiteindelijk wordt het amendement ingetrokken door Braun, verslaggever van de Commissie van Justitie.180 De uitzonderingen op artikel 217 BW worden opgenomen in artikel 220 en 222 BW. Zo bepaalt artikel 220 BW dat de vrouw die een beroep, een nijverheids- of een handelsbedrijf uitoefent, zich zonder de machtiging van haar man, kan verbinden voor alles wat haar beroep, haar bedrijf of haar handel betreft. Aanvankelijk werd deze mogelijkheid enkel voorzien voor de vrouw die een handelsbedrijf uitoefent. De Commissie van Justitie was van oordeel dat dit in strijd was met de rechtspraak die het artikel ruim interpreteerde waardoor zij een amendement indiende, dat aangenomen werd.181 De gehuwde vrouw die een beroep uitoefent ziet zo haar bevoegdheden op een aanzienlijke wijze uitbreiden. Bovendien bepaalt het artikel dat de vrouw ook haar man verbindt indien er tussen hen een gemeenschap bestaat. Wel wordt bepaald dat de vrouw enkel een openbare koopvrouw kan zijn indien ze afzonderlijk handel drijft. Het volstaat niet dat ze de waren van haar man verkoopt (artikel 220 tweede lid BW). Vervolgens bepaalt artikel 222 BW dat de vrouw bevoegd is, indien haar man afwezig, onmondig verklaard, in de onmogelijkheid verkeert om zijn wil te kennen te geven of indien hij veroordeeld is tot een criminele straf. Deze bepaling geldt zowel voor gerechtelijke als voor buitengerechtelijke akten.182 Er wordt ook voorzien in een beroepsmogelijkheid voor de gehuwde vrouw. Indien de man weigert zijn vrouw te machtigen om een akte aan te gaan, kan de vrouw haar man rechtstreeks dagvaarden voor de rechtbank van eerste aanleg (artikel 219 BW). Als laatste hebben we artikel 221 BW dat betrekking heeft op de algemene machtiging die de man aan zijn vrouw kan verlenen. Vroeger kon de algemene machtiging alleen betrekking hebben op het beheer van de goederen die aan de vrouw toebehoren. Vanaf nu kan de man, ongeacht het huwelijkstelsel, gedurende het huwelijk, aan zijn vrouw algemene machtiging verlenen om in rechte te verschijnen en om te contracteren. Deze machtiging kan alleen worden verleend tijdens het huwelijk en dus niet vooraf via een huwelijkscontract. Dit is het gevolg van het feit dat een huwelijkscontract niet herroepbaar is terwijl een algemene machtiging herroepbaar moet zijn. De man heeft de bevoegdheid om de algemene machtiging te weigeren of in te trekken. Tegen de weigering kan de vrouw niets doen. Daarentegen kan ze tegen de intrekking wel optreden, voor zover de intrekking willekeurig is. Om de rechten 180
Hand. Senaat 1926-27, 31 maart 1927, 469-471. Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 19-20; Hand. Senaat 1926-27, 2 februari 1927, 167-168. 182 Hand. Senaat 1926-27, 31 maart 1927, 472-473; G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 83-84. 181
55
van de derden te waarborgen vereist de wet dat de machtiging slechts kan verleend of ingetrokken worden bij een ter griffie van de rechtbank van eerste aanleg afgelegde verklaring.183
3. Het uitoefenen van een beroepsactiviteit door de gehuwde vrouw De artikelen 223a BW tot en met 223d BW hebben betrekking op de beroepsactiviteit van de gehuwde vrouw. Volgens artikel 223a BW kan de vrouw, mits uitdrukkelijke machtiging van de man, een beroep, een nijverheid- of een handelsbedrijf uitoefenen. De tekst die bij de eerste lezing werd aangenomen voorzag in de uitdrukkelijke of stilzwijgende toestemming. Maar gedurende de tweede lezing werd een amendement ingediend door Braun. Volgens Braun moet de toestemming uitdrukkelijk zijn. Hij steunt zich daarvoor op vier redenen. Ten eerste is een uitdrukkelijke machtiging vereist zodat deze bepaling in overeenstemming zou zijn met de wetten betreffende de uitoefening van openbare functies en de uitoefening van het beroep van advocaat. Ten tweede opdat het artikel in overeenstemming zou zijn met artikel 221 BW volgens hetwelke een algemene machtiging slechts aan de vrouw kan verleend worden bij een ter griffie van de rechtbank van eerste aanleg afgelegde verklaring. Ten derde is de uitdrukkelijke machtiging aanbevolen omdat ze essentieel is om de geloofwaardigheid van de gehuwde vrouw te versterken. Ten laatste vergemakkelijken ze het bewijs voorzien in artikel 224d BW volgens hetwelk de vrouw het bewijs moet leveren dat ze aan de hand van haar eigen beroep voorbehouden goederen heeft kunnen verwerven.184 Dit amendement werd aangenomen. Aangezien vroeger de machtiging uitdrukkelijk of stilzwijgend mocht zijn zet de wet van 20 juli 1932 een stap achteruit. Dit heeft tot gevolg dat de onbevoegdheid van de gehuwde vrouw wordt versterkt. De uitdrukkelijke machtiging is vereist voor alle beroepsactiviteiten met uitzondering voor de arbeidsters en de bedienden. Dit volgt uit artikel 223d BW welke bepaalt dat de wet van 10 maart 1900 op de arbeidsovereenkomst en de wet van 7 augustus 1922 betreffende de bediendenarbeidsovereenkomsten van toepassing blijven. Daarnaast is evenmin een machtiging vereist wanneer de man afwezig is, uit zijn rechten ontzet is of in de onmogelijkheid verkeert om zijn wil te kennen te geven (artikel 223a eerste lid BW).185 De nieuwe wet voorziet in de mogelijkheid voor de gehuwde vrouw om zich te verzetten wanneer de man de machtiging weigert of intrekt. Ze kan zich wenden tot de 183
A. PASQUIER, Droits et devoirs réspectifs des époux, supra noot 68, 58-59. Hand. Senaat 1926-27, 31 maart 1927, 470. 185 Hand. Senaat 1926-27, 2 februari 1927, 171-171; G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 96-97. 184
56
rechtbank van eerste aanleg van de laatste echtelijke verblijfplaats, die uitspraak doet overeenkomstig artikel 219 BW. Zo verklaart Godenir, verslaggever van de Commissie tot Herziening van het BW: “Dikwijls zal de rechter als bemiddelaar moeten optreden en zich beijveren geschillen te beslechten die van zulke aard zijn dat het onmogelijk is deze door de man alleen te laten oplossen. Zonder twijfel zullen de rechtbanken bezorgd hoeven te zijn om elke te verregaande inmenging in het intieme leven van het gezin te vermijden. In de ergste gevallen komt het erop aan, de vrouw op doeltreffende wijze te beschermen tegen het systematisch verzet van een onwaardige echtgenoot.”186 De Commissie van Justitie is het daarmee eens en meent dat de bedoeling van deze bepaling erin bestaat de gehuwde vrouw te beschermen tegen tergende weigeringen en tegen de mogelijke misbruiken van de maritale macht. Maar de morele belangen van het gezin en van de man zullen geëerbiedigd worden door de rechtbank wanneer deze kennis zal nemen van een weigering of een intrekking van de machtiging om een beroepsactiviteit uit te oefenen.187 Wanneer de vrouw enkel door de rechter gemachtigd wordt om een beroep, een nijverheid- of handelsbedrijf uit te oefenen, dan zullen de schulden die door de vrouw gemaakt worden uitsluitend op haar voorbehouden goederen kunnen verhaald worden en niet op de gemeenschapsgoederen (artikel 223b tweede lid BW). Hetzelfde geldt wanneer de man afwezig is, uit zijn rechten ontzet is of in de onmogelijkheid verkeert om zijn wil te kennen te geven en dat de vrouw zonder enige toestemming een beroepsactiviteit uitoefent. De uitdrukkelijke machtiging of de intrekking ervan geschieden bij een verklaring ter griffie van de rechtbank van eerste aanleg van de woonplaats van de echtgenoten. In geval van machtiging tot het drijven van handel of van intrekking van deze machtiging, wordt een afschrift verstuurd naar de griffie van de rechtbank van koophandel (artikel 223c BW).188
4. De voorbehouden goederen Een laatste belangrijke innovatie is de invoering van het stelsel van de voorbehouden goederen. Dit stelsel wordt ingevoerd om de opbrengsten van de vrouw te beschermen tegen de verspilling van de man en om aan de gehuwde vrouw een grotere juridische bekwaamheid te verlenen. Het stelsel wijkt af van een aantal belangrijke principes uit het Burgerlijk 186
Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 8. 187 Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 22. 188 P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 553.
57
Wetboek onder ander van artikel 217 en 1124 BW betreffende de onbevoegdheid van de gehuwde vrouw en artikel 1421 BW dat bepaalt dat de man alleen beheerder is van de gemeenschapsgoederen.189 Aanvankelijk was het de bedoeling om enkel de vrouwen die gehuwd waren onder een gemeenschapsstelsel te laten genieten van het stelsel van voorbehouden goederen, maar uiteindelijk besloot de wetgever om alle gehuwde vrouwen van deze bepaling te laten genieten. Waarschijnlijk zal de toepassing van soortgelijke stelsels in heel wat andere landen eveneens een invloed hebben gehad op de invoering van het stelsel van voorbehouden goederen in het Belgisch Burgerlijk Wetboek.190 Uit artikel 224a BW vloeit voort dat alle gehuwde vrouwen van het stelsel van voorbehouden goederen kunnen genieten, voor zover ze een onderscheiden beroep uitoefenen van dat van hun man en dat ze geen handel drijven met behulp van goederen of middelen die aan hun man toebehoren. De reden van de beperking voor de handeldrijvende vrouw is dat onder het regime van de voorbehouden goederen de schuldeisers van de handeldrijvende vrouw geen verhaal hebben op de goederen van de gemeenschap.191 Men kan zich afvragen wat onder voorbehouden goederen wordt verstaan. Het betreft alle opbrengsten uit de persoonlijke arbeid van de vrouw evenals, haar spaargeld. De wet is van toepassing op alle lonen ongeacht hun aard: wedde, honoraria, commissie, fooien, werkloosheidsvergoeding, enz. Ook de zaken die bestemd zijn voor het persoonlijk gebruik van de vrouw vallen onder de voorbehouden goederen zoals de kledingstukken, de juwelen en het arbeidsgereedschap. Om te vermijden dat de vrouw de bewijslast moet dragen heeft de wetgever een vermoeden juris tantum ingevoerd. De echtgenoot, de rechthebbenden of derden kunnen dit vermoeden steeds weerleggen. Tenslotte vallen ook de vergoedingen en schadeloosstellingen die aan de vrouw toekomen uit hoofde van een ongeval en die de beroepsinkomsten vervangen waarop zij gerechtigd was onder het stelsel van de voorbehouden goederen.192 In het ontwerp was aangenomen dat het moest gaan om een arbeidsongeval. De Commissie van Justitie was het daar niet mee eens. Zo vermeldt Braun in zijn verslag dat er geen redenen zijn om een onderscheid te maken tussen de loonvervangingsvergoeding en de vergoeding die de morele en fysieke schade vergoedt. Evenmin zijn er redenen om een onderscheid te maken tussen een arbeidsongeval en een 189
P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 555. G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 108-109. 191 Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 9-10. 192 Hand. Senaat 1926-27, 3 februari 1927, 176; P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 556. 190
58
ongeval die vreemd is aan de uitoefening van een beroep. Braun gaat verder door te stellen dat deze vergoedingen niet alleen deel uitmaken van de voorbehouden goederen van de vrouw maar dat het tevens eigen goederen van de vrouw zijn. Dit heeft tot gevolg dat deze vergoedingen, overeenkomstig artikel 224e BW bij de ontbinding van de gemeenschap geen deel uitmaken van de te verdelen opbrengsten aangezien ze eigen zijn. Daaraan moet worden toegevoegd dat alle vergoedingen en schadeloosstellingen ten gevolge van een ongeval voor alle gehuwde vrouwen het karakter van eigen goederen hebben ongeacht of ze een beroepsactiviteit uitoefenen of niet. Het enige verschil is dat de gehuwde vrouw, die tijdens het huwelijk een beroepsactiviteit uitoefent, het beheer en de beschikking van deze vergoedingen zal hebben vermits het voorbehouden goederen zijn. Uiteindelijk zal het woord arbeidsongeval vervangen worden door ongeval.193 Spaak een Deswarte hebben drie amendementen ingediend die tot doel hebben de vrouw die samen met haar man een beroepsactiviteit uitoefent eveneens te laten genieten van het stelsel van voorbehouden goederen. Deze amendementen werden verworpen.194 Om te vermijden dat partijen zouden afwijken van het stelsel van de voorbehouden goederen heeft de wetgever besloten om alle afwijkende bepalingen die in een huwelijkscontract zijn opgenomen nietig te verklaren ongeacht of zij van vóór of na de wet dateren. Maar niets verbiedt de vrouw om aan haar man een mandaat te verlenen die hem toelaat om haar voorbehouden goederen te beheren. Dit mandaat is herroepbaar door de vrouw en kan niet in het huwelijkscontract opgenomen worden.195 Over de rechten van de vrouw op haar voorbehouden goederen wordt gedurende de parlementaire debatten lang gediscussieerd. Men kan twee voorstellen onderscheiden. Enerzijds hebben we de Commissie tot Herziening van het Burgerlijk Wetboek die meent dat artikel 224b BW als volgt moet luiden: “Gedurende het huwelijk gelden voor de voorbehouden goederen dezelfde regelen als voor de goederen van de gerechtelijk van goederen gescheiden vrouw.” De bedoeling is om de moeilijkheden van een nieuwe wetgeving te vermijden. De artikelen 1448 en 1449 BW zouden van toepassing zijn. De vrouw kan dus enkel haar roerende goederen vervreemden, voor haar onroerende goederen
193
Hand. Senaat 1926-27, 3 februari 1927, 176; Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 24-25. 194 Hand. Senaat 1926-27, 3 februari 1927, 179-181. 195 P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 557.
59
heeft ze de toestemming van haar man nodig of indien hij weigert van de rechtbank.196 Anderzijds hebben we de Commissie van Justitie die van oordeel is dat artikel 224b BW als volgt moet luiden: “Alleen de vrouw heeft het beheer en het genot van haar voorbehouden goederen; zij mag die alleen gebruiken voor de verkrijging van roerende en onroerende goederen; zij mag zonder toestemming van haar man de aldus verkregen goederen verhuren, verpanden, onder bezwarende titel vervreemden en daarover kosteloos beschikken in het belang van het gezin en van de gemeenschappelijke kinderen.” Braun meent dat het niet volstaat dat de voorbehouden goederen ontrokken worden aan de macht van de man, de vrouw moet ook over haar voorbehouden goederen kunnen beschikken. Het voornaamste argument tegen het voorstel van Braun is dat artikel 11 W.Kh. de handeldrijvende vrouw toelaat om haar onroerende goederen te verhuren, vervreemden of verpanden zonder toestemming van haar man. Het voorstel van Braun zou aanleiding geven tot verwarring aangezien artikel 11 W.Kh. enkel betrekking heeft op de eigen goederen van de vrouw, terwijl artikel 224b BW betrekking heeft op de voorbehouden goederen. Maar Braun slaagt erin om het argument in zijn voordeel te gebruiken. Zo verklaart hij dat de handeldrijvende vrouw het recht heeft om haar onroerende goederen te vervreemden voor louter winstgevende doeleinden, terwijl de vrouw die een beroepsactiviteit uitoefent niet het recht zou hebben om wat ze door haar arbeid verworven heeft te vervreemden in het belang van de echtelijke vereniging. Uiteindelijk zal de tekst van Braun aangenomen worden.197 Het is vanzelfsprekend dat de vrouw nu ook de opbrengsten van haar arbeid kan ontvangen zonder dat een uitdrukkelijke of stilzwijgende machtiging van haar man vereist is. De man kan zijn vrouw niet beletten om haar loon in ontvangst te nemen, tenzij de vrouw weigert bij te dragen in de lasten van het huishouden. De vrouw kan de ontvangen sommen ofwel uitgeven ofwel sparen. Haar vrijheid is echter beperkt door een belangrijke voorwaarde: de macht van de gehuwde vrouw op haar voorbehouden goederen is haar slechts toegekend in het belang van het gezin. Deze vereiste bemoeilijkt op aanzienlijke wijze de toepassing van artikel 224a BW.198 Artikel 224c BW voorziet in de mogelijkheid voor de man om aan de burgerlijke rechtbank van de woonplaats van de echtgenoten de intrekking van de macht van zijn vrouw te vragen, die haar in het belang van het huishouden wordt toegekend, wanneer de vrouw 196
Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 10. 197 Hand. Senaat 1926-27, 3 februari 1927, 181-183; Hand. Senaat 1926-27, 22 februari 1927, 232-233. 198 G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 119-120.
60
misbruik maakt van die macht. De wet voorziet in een exemplatieve opsomming van gevallen waar de man zich tot de rechtbank kan wenden. Het gaat onder meer om gevallen van verkwisting, onvoorzichtigheid en wanbeheer.199 De Commissie van Justitie stelt zich vragen over de interpretatie van de woorden “in het belang van het huishouden”. Moet daaronder worden verstaan dat de machten die aan de vrouw zijn toegekend op grond van artikel 224b BW haar enkel in het belang van het huishouden zijn verleend of hebben deze woorden als doel het recht van de man om zich tot de rechtbank te wenden te rechtvaardigen? Volgens de commissie is de eerste interpretatie de juiste, vermits het belang van het huishouden de hervorming voorschrijft is het ook dit belang dat de gevolgen ervan beperkt.200 Deswarte is het daar niet mee eens, volgens hem geldt de tweede interpretatie. Hij meent dat het belang van het huishouden determinerend moet zijn wanneer de man de tussenkomst van de rechter vordert en aan de hand daarvan moet de rechter oordelen of er misbruik is geweest. Het is de interpretatie van de Commissie van Justitie die het zal halen.201 De intrekking heeft tot gevolg dat de vrouw haar bekwaamheid verliest die zij op grond van artikel 224a en 224b BW had verworven. Indien de echtgenoten onder een gemeenschapsstelsel getrouwd zijn, zullen alle voorbehouden goederen hun bijzonder karakter verliezen en zal de man opnieuw over deze goederen kunnen beschikken. Dit heeft tot gevolg dat wanneer de man zich verbonden heeft, zelfs voor zijn persoonlijke belangen, zijn schuldeisers hun onderpand zien groeien. Zij zullen nu ook beslag kunnen leggen op de voorbehouden goederen. Indien de echtgenoten getrouwd zijn onder het regime van scheiding van goederen zal de vrouw eigenaar blijven van haar voorbehouden goederen maar haar rechten op deze goederen zullen beperkt worden. Zo zal zij haar onroerende goederen niet meer kunnen vervreemden of verpanden zonder toestemming. De vrouw behoud de voorrechten die artikel 216 en 220 BW haar toekennen. Zij zal de akten die betrekking hebben op haar beroepsactiviteit nog steeds kunnen vervullen. Ze zal nog steeds overeenkomsten kunnen aangaan, zich verbinden en in rechte verschijnen.202 Daarnaast stelt artikel 224c derde alinea BW dat in spoedeisende gevallen de voorzitter van de rechtbank de man ertoe kan machtigen om zich te verzetten tegen akten die de vrouw zich voorneemt met derden aan te gaan. Artikel 224d BW bepaalt dat de goederen van de vrouw door haar schuldeiser in beslag kunnen worden genomen. Zij kunnen ook in beslag worden genomen indien de 199
Hand. Senaat 1926-27, 23 februari 1927, 242. Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 28-29. 201 Hand. Senaat 1926-27, 23 februari 1927, 241-242. 202 G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 140-142. 200
61
echtgenoten zich gezamenlijk of afzonderlijk hebben verbonden in het belang van het gezin. Het bewijs dat de schuld in het belang van het gezin werd aangegaan moet door de schuldeiser worden geleverd.203 Artikel 224e BW heeft betrekking op het bewijs dat de gehuwde vrouw in verschillende gevallen moet leveren. Volgens de eerste alinea mag de vrouw aan de schuldeiser, waarmede zij zonder bedrog een overeenkomst sloot, door middel van een akte van bekendheid of door elk ander middel bewijzen dat zij een beroep uitoefent, dat onderscheiden is van het beroep van haar man. Zo zal de koopvrouw het bewijs kunnen leveren door middel van een uittreksel van haar inschrijving in het handelsregister of indien ze werkneemster is zal een attest van haar baas volstaan.204 Daarnaast zullen derden ook het bewijs moeten eisen dat de gehuwde vrouw toestemming gekregen heeft van haar man om een beroep uit te oefenen. Derden zullen een uittreksel kunnen eisen van de uitdrukkelijke toestemming die door de man aan de griffie van de rechtbank van eerste aanleg van het arrondissement werd gegeven of indien de toestemming door de rechtbank werd gegeven zal een afschrift van het vonnis volstaan. De vraag stelt zich of de vrouw, eens ze het bewijs geleverd heeft dat ze een afzonderlijk beroep uitoefent, overeenkomstig alinea twee en drie ook het bewijs moet leveren dat de goederen waarover ze wil beschikken werkelijk uit haar arbeid voorkomen? Volgens een eerste opvatting volstaat het dat de vrouw aantoont dat ze een afzonderlijk beroepsactiviteit uitoefent om te vermoeden dat de goederen waarover ze wil beschikken voorbehouden goederen zijn. De alinea’s twee en drie zijn enkel van toepassing in geval er betwistingen ontstaan over de samenstelling van de voorbehouden goederen van de vrouw. Deze opvatting is gesteund op het doel van de wet en de intentie van de wetgever. Volgens de tweede opvatting kan men niet op grond van het doel van de wet en de intentie van de wetgever artikel 224e BW iets laten zeggen wat het niet vermeldt. De vrouw moet aantonen dat ze een afzonderlijk beroep uitoefent en dat de goederen waarover ze wil beschikken voorbehouden goederen zijn. Aangezien deze hypothese de enige is die de letter van de wet volgt is het aangeraden om zich bij deze interpretatie aan te sluiten zolang de rechtspraak geen ruimere interpretatie gegeven heeft of de wetgever deze bepalingen niet heeft gewijzigd.205 Artikel 224e tweede alinea BW stelt dat de gehuwde vrouw het bewijs van de herkomst en de omvang van haar voorbehouden goederen, zowel tegenover haar man als 203
Ontwerp van wet tot wijziging van de bepalingen van HoofdstukVI, Titel V, van Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten.”, Parl.St. Kamer 1926-27, nr. 171, 8. 204 P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 560. 205 G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 155-159; P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 561.
62
tegenover derden, kan leveren door middel van alle wettelijke middelen, behalve door de algemene bekendheid. Zo kan het bewijs geleverd worden door middel van een geschrift, van getuigen, van een akte van bekendheid of door vermoedens. De laatste alinea heeft betrekking op onroerende goederen die voorbehouden goederen zijn. Bij aankoop van onroerende goederen of rechten op onroerende goederen zal het bewijs slechts ontvankelijk zijn indien de akte de verklaring van de vrouw bevat volgens dewelke de aankoop door haar gedaan werd met behulp van voorbehouden goederen en om deze voorbehouden goederen te vervangen.206 In de wet wordt een bepaling opgenomen welke bepaalt wat met de voorbehouden goederen moet gebeuren bij de ontbinding van het huwelijk. Bij de ontbinding van de gemeenschap of de gemeenschap van aanwinsten verliezen de voorbehouden goederen in principe hun bijzonder karakter. Tenzij deze goederen tevens deel uitmaken van de eigen goederen van de vrouw, worden zij onder de te verdelen baten begrepen. Wat de schulden van de voorbehouden goederen betreft wordt aangenomen dat zij het lot van deze goederen volgen. Weliswaar voorziet de wet in de mogelijkheid voor de vrouw om van de gemeenschap af te zien. Dit heeft tot gevolg dat de vrouw haar voorbehouden goederen kan behouden en dat deze goederen vrij en onbelast blijven van alle andere schulden dan die waarvoor zij vroeger tot pand strekten (artikel 224f, § 1 BW).207 Aan de vrouw wordt eigenlijk een voorrecht toegekend. Zij kan de gemeenschap aanvaarden wanneer de door de man gemaakte winst de aanzienlijkste is en aldus recht hebben op de helft van die winst. In het tegenovergestelde geval kan zij van de gemeenschap afzien en alle voorbehouden goederen voor zich behouden. Volgens de Commissie tot Herziening van het BW dient dit voorrecht aangenomen te worden om het door de wet beoogde doel te bereiken. Het komt erop neer de vrouw aan te moedigen, in het belang van het gezin, haar spaargeld te vermeerderen.208 Dit artikel is niet van openbare orde. In haar verslag verklaart de Commissie van Justitie dat de echtgenoten zelf de regels bepalen die van toepassing zijn voor de toekenning van hun goederen. Indien zij dat wensen moeten ze de mogelijkheid hebben om een voor de vrouw meer gunstige clausule uit te werken.209 De voorbehouden goederen zullen overeenkomstig het huwelijkscontract worden
206
Ontwerp van wet tot wijziging van de bepalingen van HoofdstukVI, Titel V, van Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten.”, Parl.St. Kamer 1926-27, nr. 171, 9. 207 G. CISELET, Commentaire de la loi du 20 juillet 1932, supra noot 164, 164-165; P. REYNTENS, “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, supra noot 164, 562-563. 208 Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek : “De wederzijdsche Rechten en Plichten van de Echtgenooten” en memorie van toelichting, Parl.St. Senaat BZ 1925, nr. 30, 30. 209 Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat 1925-26, nr. 101, 7.
63
verdeeld en bij gebrek aan huwelijkscontract zullen deze goederen volgens de wet worden verdeeld. Vervolgens bepaalt de eerste paragraaf dat de man of zijn erfgenamen een boedelbeschrijving van de voorbehouden goederen van de vrouw kunnen opmaken waardoor zij slechts instaan voor die schulden tot beloop van de waarde van de voorbehouden goederen. Tenslotte stelt artikel 224f, § 2 BW dat onder al de stelsels die noch een gemeenschap, noch een gemeenschap van aanwinsten uitmaken de voorbehouden goederen eigen bezit zijn van de vrouw. Verder bepaalt artikel 225 BW dat de nietigheid die gegrond is door het ontbreken van de machtiging alleen door de vrouw, de man of hun erfgenamen kan worden ingeroepen en artikel 226 BW dat de gehuwde vrouw zonder bewilliging van haar man, uiterste wilsbeschikkingen kan maken. De wet eindigt met een overgangsbepaling.
Afdeling 3. Besluit Het voorstel van Wittemans is zeer vooruitstrevend, maar uiteindelijk komt men tot een wet die slechts in beperkte mate de rechtstoestand van de gehuwde vrouw verbetert en die de maritale macht grotendeels laat voortbestaan. Sommige politica zoals Spaak en Deswarte hebben geprobeerd om de hervorming zo ver mogelijk te brengen, maar met weinig succes. De meeste van hun amendementen werden verworpen, waardoor de belangrijkste hervormingen gewoonweg aan de kant werden geschoven. Volgens mij is dit te verantwoorden doordat men bang was dat de gehuwde vrouw teveel macht zou krijgen en dat ze van die macht misbruik zou maken. Men wil niet teveel rechten in één keer aan de vrouw toekennen, maar men gaat liever in kleine stappen tewerk. Wittemans had gehoopt dat de gehuwde vrouw een beroepsactiviteit zou mogen uitoefenen zonder dat een maritale machtiging vereist zou zijn, maar zonder succes, in tegendeel, men heeft op dat vlak een stap terug gezet. Nu is een uitdrukkelijke machtiging vereist. Hij had eveneens gehoopt dat de vrouw in rechte zou kunnen optreden zonder dat een maritale machtiging noodzakelijk zou zijn. Maar zelfs dat heeft men niet gehaald. Wel worden er in de nieuwe wet een aantal gevallen opgesomd waarvoor geen toestemming meer vereist is, maar daarbij blijft het. Bovendien blijft de gehuwde vrouw onderworpen aan de gehoorzaamheid van de man en is ze nog steeds grotendeels handelingsonbekwaam. Alleen de vrouw die een beroep uitoefent geniet van een iets betere positie. Toch mag men niet vergeten dat er ook een aantal gunstige bepalingen worden ingevoerd. Zo wordt in de mogelijkheid voorzien om aan de vrouw een algemene machtiging te verlenen die haar toelaat om alleen in rechte te verschijnen en om
64
allerlei handelingen te stellen. Ook wordt een stelsel van voorbehouden goederen ingevoerd. Dit is toch een belangrijke stap geweest alhoewel men liever zou gehad hebben dat dit stelsel voor alle gehuwde vrouwen van toepassing zou geweest zijn. Ook begint men stilaan in te zien dat de man misbruik kan maken van zijn macht, waardoor bepalingen worden ingevoerd die tot doel hebben de vrouw tegen dergelijke misbruiken te beschermen. Het resultaat van de wet van 20 juli 1932 is een eerder oppervlakkige hervorming die het gevoel creëert dat men tot een hervorming is overgegaan om iedereen tevreden te stellen en om aan de publieke opinie te tonen dat de wetgever ook eens iets doet voor de gehuwde vrouw. Bovendien heeft de wetgever uit het oog verloren dat echtgenoten die eensgezind zijn geen gebruik zullen maken van het Burgerlijk Wetboek en bijgevolg dat deze bepalingen enkel zullen worden ingeroepen wanneer echtgenoten het oneens zijn. Het is dan ook niet billijk dat de beslissing van de man determinerend is. Het is spijtig dat het ontwerp van Wittemans het niet gehaald heeft. Zijn ideeën waren niet revolutionair, maar ze hadden wel tot doel de onrechtvaardigheden die aanwezig zijn tussen man en vrouw weg te werken. Noch de juridische bekwaamheid, noch de juridische gelijkheid van de gehuwde vrouw en de man wordt verwezenlijkt, maar enkel de gelijkheid van de echtgenoten in geval van machtsmisbruiken.210
210
G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en van enkele rechtsproblemen door haar toepassing gesteld”, RW 1958-59, 1020-1022. (Hierna verkort G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958”)
65
Hoofdstuk 3: de wet van 30 april 1958 Afdeling 1. Rechtspraak Net zoals in hoofdstuk twee zal ik enkel de relevante zaken analyseren en zullen de andere uitspraken in de bibliografie worden opgenomen. Hier komt de rechtspraak aan bod die tot stand kwam tussen de wet van 20 juli 1932 en de wet van 30 april 1958. Ik zal opnieuw een opsplitsing maken in twee delen. Enerzijds de rechten en plichten van de echtgenoten en anderzijds de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw.
I. De rechten en plichten van de echtgenoten Rond de artikelen 214b en 214j BW is heel wat rechtspraak ontstaan. Daarom heb ik besloten om mijn onderzoek te beperken tot deze twee bepalingen. Artikel 214b BW verplicht beide echtgenoten om bij te dragen in de lasten van het huishouden. Indien één van de echtgenoten dat niet doet kan de andere gemachtigd worden door de vrederechter om sommen te ontvangen die normaal in ontvangst zouden moeten worden genomen door de echtgenoot die zijn plicht niet nakomt. Wat is de aard van de rechten die de vrederechter toekent aan één van de echtgenoten? Na een onderzoek van de parlementaire stukken blijkt dat het gaat om een mandaat.211 Dit standpunt wordt gevolgd door de rechtspraak. Het gaat dus niet om een onderhoudsuitkering.212 Kan de vrederechter optreden wanneer de echtgenoten feitelijk gescheiden zijn? Het antwoord is ja en daar bestaat weinig twijfel over. Volgens de wet is de vrederechter van de laatste echtelijke woonplaats bevoegd, wat betekent dat het perfect mogelijk is dat één van de echtgenoten de echtelijke woning verlaten heeft.213 Wel wordt geoordeeld dat de echtgenoot die de echtelijke woonplaats verlaat geen beroep meer kan doen op artikel 214b BW, tenzij de echtgenoot de woning verlaten heeft ten gevolge van een fout van
de
andere
echtgenoot.214
Kan
de
vrederechter
optreden
wanneer
een
echtscheidingsprocedure of een procedure tot scheiding van tafel en bed aan de gang is? Ook hier krijgt men een bevestigend antwoord. De hoven en rechtbanken hebben aangenomen dat artikel 214b BW verenigbaar is met artikel 268 BW. Beide artikelen voorzien in een 211
Vred. Anderlecht 23 februari 1933, Pas. 1933, III, 112; Brussel 14 oktober 1953, Pas. 1955, II, 43. Vred. Schaarbeek 8 maart 1933, JJP 1933, 102; Rb. Luik 17 juni 1933, JL 1933, 275; Cass. 24 september 1934, Pas. 1934, I, 383. 213 Vred. Antwerpen 25 oktober 1932, RW 1932-33, 146; Vred. Luik 23 februari 1933, Pas. 1933, III, 112; Rb. Luik 17 juni 1933, JL 1933, 275 214 Vred. Namur-Sud 10 januari 1933, JJP 1934, 147; Vred. Luik 20 juni 1933, JL 1933, 240; Vred. Gembloux 31 oktober 1933, JJP 1934, 148; Rb. Luik 16 januari 1934, JL 1934, 252. 212
66
procedure die bestemd is om de echtgenoten te doen bijdragen in de lasten van het huishouden.215 Geleidelijk aan ziet men dat meer en meer rechters weigeren om artikel 214b BW toe te passen wanneer een echtscheidingsprocedure aan de gang is. Zij menen dat artikel 214b BW niet meer kan worden toegepast aangezien het betrekking heeft op de lasten van het huishouden en er door de echtscheidingsprocedure of de procedure tot scheiding van tafel en bed geen huishouding meer bestaat.216 Uiteindelijk zal deze stelling de heersende strekking worden. Ten gevolge daarvan stelt zich een nieuwe vraag: vanaf wanneer is een echtscheidingsprocedure aanhangig bij de rechtbank van eerste aanleg? Dit is belangrijk want vanaf dat moment is de vrederechter onbevoegd. De rechtspraak is verdeeld. Volgens een eerste strekking is de vrederechter onbevoegd vanaf de neerlegging van het verzoekschrift. Een andere strekking meent dat de vrederechter pas later onbevoegd wordt, namelijk vanaf de beschikking die de partijen oproept om te verschijnen.217 Deze vraag wordt uiteindelijk beantwoord door een koninklijk besluit. Het koninklijk besluit van 7 februari 1936 wijzigt artikel 268 BW die aan de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg toelaat om zetelend in kort geding voorlopige maatregelen te nemen. Het verslag aan de koning die het koninklijk besluit voorafgaat, vermeldt dat de voorzitter bevoegd is vanaf de neerlegging van het verzoekschrift tot in Cassatie. De bedoeling is dat alle maatregelen door eenzelfde instantie worden genomen. Daaruit volgt dat de vrederechter zijn bevoegdheid verliest vanaf de neerlegging van het verzoekschrift.218 De vrederechter blijft wel bevoegd wanneer de eisende partij over een titel beschikt waaruit volgt dat de andere partij haar een onderhoudsuitkering moet betalen.219 Verschillende keren hebben mannen gepoogd om op het laatste moment aan hun vrouw de opdracht te geven de echtelijke woonplaats opnieuw te integreren. Rechters hebben geoordeeld dat indien deze handeling enkel wordt gesteld met de bedoeling om aan artikel 214b BW te ontsnappen, aan de gehuwde vrouw toch een mandaat zal worden toegekend om bepaalde sommen te innen.220 Artikel 214j BW laat de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg toe om dringende en voorlopige maatregelen te nemen wanneer één van de echtgenoten op ernstige wijze aan zijn plichten verzuimt. Deze maatregelen kunnen zowel betrekking hebben op de persoon als op de goederen. Eerst moet vermeldt worden dat de discretionaire macht welke 215
Vred. Schaarbeek 22 maart 1933, JJP 1934, 419; Vred. Antwerpen 13 april 1933, Pas. 1933, III, 219; Vred. Seraing 28 februari 1934, Pas. 1935, III, 46 216 Rb. Leuven 24 december 1934, Pas. 1935, III, 160; Vred. Hollogne-aux-Pierres 4 februari 1936, JJP 1937, 23;Vred. Eupen 22 november 1938, JT 1939, 81; Vred. Leuven 24 september 1946, RW 1948-49, 987. 217 Vred. Sint-Jans-Molenbeek 20 december 1938, JJP 1939, 46. 218 X, noot onder Vred. Sint-Jans-Molenbeek 20 december 1938, JJP 1939, 47. 219 Vred. Ekeren 12 december 1946, RW 1946-47, 733. 220 Vred. Elsene 21 december 1933, JJP 1934, 111
67
artikel 214j BW toekent aan de voorzitter van de rechtbank niet mag verward worden met uitspraken gedaan in kortgeding die vatbaar zijn voor hoger beroep, terwijl tegen de beslissing genomen op grond van de wet van 20 juli 1932 geen hoger beroep open staat.221 Wel kan tegen deze beslissing hoger beroep worden ingesteld indien de voorzitter zijn bevoegdheid ratione materiae en ratione loci te buiten gaat.222 De voorzitter kan alleen dringende en voorlopige maatregelen nemen. Een onderhoudsuitkering voor onbeperkte duur valt buiten zijn bevoegdheden aangezien deze maatregel niet kan worden beschouwd als dringend noch als voorlopig.223 Ook wanneer de voorzitter aan de gehuwde vrouw de toestemming verleent om een handelsactiviteit uit te oefenen zonder verdere details te bepalen gaat hij zijn bevoegdheid te buiten.224 Er wordt aangenomen dat de man op ernstige wijze aan zijn plichten verzuimt wanneer hij roerende goederen, die aan de vrouw toebehoren, zonder haar toestemming vervreemd. In dergelijke gevallen kan de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg aan de vrouw het tijdelijk beheer van haar roerende goederen toekennen voor zover het gaat om een dringend geval.225 De voorzitter kan eveneens de man verbieden om zijn eigen onroerende goederen te vervreemden of te verpanden.226 Wat indien de man de beschikking van de voorzitter niet naleeft? Wanneer de voorzitter de man verbiedt om bepaalde goederen van de gemeenschap te vervreemden of te verpanden heeft dit niet tot gevolg dat de man onbevoegd wordt of dat de goederen onvervreemdbaar worden. Indien de man de beschikking niet naleeft en de goederen toch verpandt dan kan de beschikking niet worden ingeroepen om de nietigheid van de hypotheekstelling te verkrijgen. De schending van de beschikking heeft enkel tot gevolg dat de man en de derde te kwader trouw schadevergoeding zullen moeten betalen aan de vrouw zodra is aangetoond dat ze schade geleden heeft, dat haar man bedrieglijk gehandeld heeft en dat de derde medeplichtig was. Dit heeft tot gevolg dat de hypotheekstelling niet tegenwerpelijk is aan de vrouw.227 Wat de rechten en plichten van de echtgenoten betreft ziet men dat de rechtspraak vooral gediend heeft om leemtes in de wet van 20 juli 1932 op te vangen. Deze wet is zeer ongelukkig geformuleerd en heeft aanleiding gegeven tot een aantal problemen. Het is vooral op het vlak van interpretatie dat er problemen ontstaan zijn. Hoewel sommige problemen aan 221
Brussel 10 juli 1935, RW 1935-36, 423. Brussel 10 april 1937, RW 1937-38, 850; Gent 30 januari 1954, RW 1954-55, 223. 223 Brussel 10 april 1937, RW 137-38, 850. 224 Rb. Dendermonde 22 mei 1937, Pas. 1938, III, 161. 225 KG Brussel 17 november 1932, Pas. 1933, III, 9; KG Brussel 16 december 1932, Pas. 1934, III, 11. 226 Cass. 27 januari 1949, Pas. 1949, I, 83. 227 Antwerpen 13 december 1951, RW 1952-53, 164. 222
68
de hand van de parlementaire stukken kunnen worden opgelost, heeft de rechtspraak toch een belangrijke rol gespeeld.
II. De handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw De rechtspraak betreffende de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde is eerder beperkt. Wat opvalt, is dat sinds het einde van de 19de eeuw de rechtspraak weinig veranderd is. De wet van 20 juli 1932 heeft wel een aantal bepalingen gewijzigd, maar deze wijzigingen zijn eerder beperkt gebleven. Dit heeft tot gevolg dat ook de rechtspraak weinig gewijzigd is. De rechtspraak betreffende het stilzwijgend mandaat en de toestemming om in rechte te verschijnen zullen hier niet meer aan bod komen. Enkel het uitoefenen van een beroepsactiviteit door de gehuwde vrouw zal hier besproken worden. Overeenkomstig artikel 223a BW kan de gehuwde vrouw, mits uitdrukkelijke machtiging van de man, een beroep, een nijverheids- of een handelsactiviteit uitoefenen. De wet zet hier een stap terug vermits vroeger een stilzwijgende machtiging volstond. Deze bepaling wordt door de rechtspraak zeer strikt geïnterpreteerd. Indien de vrouw geen uitdrukkelijke toestemming gekregen heeft mag ze geen beroepsactiviteit uitoefenen.228 Zo kan de vrouw die een handelszaak uitbaat zonder uitdrukkelijke toestemming van haar man niet failliet worden verklaard.229 Ook wanneer de echtgenoten feitelijk gescheiden zijn kan de vrouw geen beroep uitoefenen zonder de toestemming van haar man. Men gaat nog verder door te stellen dat de vrouw die voor de inwerkingtreding van de wet van 20 juli 1932 een stilzwijgende machtiging gekregen had haar beroep niet meer kan uitoefenen indien ze geen uitdrukkelijke machtiging verkrijgt.230 Indien de gehuwde vrouw een beroepsactiviteit uitoefent zonder de toestemming van haar man zal de sanctie erin bestaan dat de opbrengsten van haar arbeid niet als voorbehouden goederen zullen worden beschouwd.231
Afdeling 2. Van ontwerp tot wet I. Inleiding Na de Tweede Wereldoorlog worden in de Senaat en in de Kamer verschillende wetsvoorstellen ingediend. Deze voorstellen voorzien in de afschaffing van de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw en sommige stellen voor om de 228
Kh. Sint-Niklaas 12 april 1938, RW 1938-39, 790. Luik 29 januari 1937, Pas. 1937, II, 108; Kh. Sint-Niklaas 17 januari 1939, RW 1938-39, 1762. 230 Vred. Seraing 16 januari 1957, JL 1958-59, 56. 231 Vred. Mechelen 10 juli 1942, JJP 1943, 233. 229
69
huwelijksvermogensstelsels te herzien. Deze voorstellen worden gevolgd door het verslag van het Vast Comité van de Raad voor Wetgeving. Volgens het verslag is het onmogelijk de rechtstoestand van de gehuwde vrouw te wijzigen zonder te voorzien in een herziening van de huwelijksstelsels. De verschillende wetsvoorstellen zijn door de wetgevende kamers nooit onderzocht geweest, maar ten gevolge van hun aantal en vooral van het advies van het Vast Comité van de Raad voor Wetgeving beslist de minister van Justitie om een studiecommissie op te richten die onder het voorzitterschap van Procureur-generaal Hayoit de Termicourt komt te staan. Deze commissie wordt op 14 mei 1948 bij koninklijk besluit opgericht en heeft als doel zowel de bepalingen betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten als de bepalingen inzake de huwelijksstelsels te herzien. Na een lange voorbereiding van bijna acht jaar, worden op 21 april 1956 twee voorontwerpen overhandigd aan de minister van Justitie. Het ene heeft betrekking op de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, het andere betreft het huwelijksvermogensrecht. Nog voor de commissie haar werkzaamheden beëindigd heeft, wordt door de minister van Justitie het wetsontwerp tot wijziging van de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten aan de ministerraad voorgelegd. Na advies van de afdeling Wetgeving van de Raad van State wordt het ontwerp op 19 december 1956 ingediend in de Senaat. Dit wetsontwerp wordt uiteindelijk de wet van 30 april 1958. Het ontwerp betreffende de hervorming van de huwelijksstelsels wordt op 18 januari 1957 goedgekeurd door de ministerraad. Vermits het advies van de Raad van State op zich laat wachten zal het nog een tijdje duren vooraleer het ontwerp kan ingediend worden in de Senaat. Deze zeer lange voorbereiding van het tweede ontwerp en de drang naar ontvoogding hebben ertoe geleid dat de wetgever beslist heeft om de twee ontwerpen afzonderlijk te behandelen. Wie zou ooit gedacht hebben dat pas in juli 1976 het tweede ontwerp wet zou worden. Ons land heeft zich gesteund op het Frans model dat de hervorming van de rechten en plichten van de echtgenoten en van de huwelijksstelsels in twee stappen heeft verwezenlijkt. De studie van de Franse wetgeving, rechtsleer en rechtspraak kan dan ook bijzonder nuttig zijn. In West-Duitsland daarentegen is men er wel in geslaagd om het hoofdstuk betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en het huwelijksvermogensrecht in eenzelfde wet te hervormen. Hoewel de wet van 30 april 1958 nog maar een gedeeltelijke hervorming is, is ze toch van groot belang omdat ze de gelijkheid tussen de echtgenoten heeft ingevoerd.232
232
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 133; G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958”, supra noot 210, 1020-1022.
70
II. Analyse van het wetsontwerp De gevoerde discussies in de Kamer en de Senaat vormen een belangrijke bron om te verstaan hoe men tot die wet is gekomen, waar de knelpunten zaten en hoe er gedacht werd over de afschaffing van de maritale macht en de handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw. Ze gaan ons toelaten om na te gaan wat de rol was van de gehuwde vrouw in de samenleving en in het huishouden. De parlementaire handelingen maken het tevens mogelijk om na te gaan wie de voorstanders waren van een gelijkheid tussen de man en de vrouw en wie eerder streefde naar het behouden van de maritale macht. Hoewel iedereen een hervorming noodzakelijk achtte, was er minder eensgezindheid over het moment waarop de hervorming moest plaatsvinden. Sommige senatoren waren van oordeel dat de hervorming betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en de hervorming van het huwelijksvermogensrecht samen moesten behandeld worden. Ze meenden dat de wet weinig praktische betekenis zou hebben indien de huwelijksstelsels niet samen met de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten hervormd worden, aangezien de bekwaamheid van de gehuwde vrouw nauw verbonden is met het gekozen huwelijksstelsel. Anderen meenden dat de hervormingen toch afzonderlijk konden gebeuren. Zij waren ervan overtuigd dat men niet langer kon wachten voor de ontvoogding van de gehuwde vrouw, zelfs al was het ontwerp betreffende het huwelijksvermogensrecht nog niet klaar. Reeds aan het begin van de parlementaire discussies bij de regeling van de werkzaamheden bleek dat iedereen het eens was over het belang van het ontwerp. Het was duidelijk dat het ontwerp een revolutie was in het burgerlijk recht, aangezien de gehuwde vrouw volledig handelingsbekwaam ging worden. Daarom stelt zich de vraag of de bespreking niet beter uitgesteld wordt tot aan het nieuw parlementaire jaar. Iedereen was het erover eens dat het ontwerp het voorwerp was geweest van een lange voorbereiding en dat men dus tijd genoeg moest voorzien voor de bespreking. Een zo belangrijke wet mocht niet met overhaast worden gestemd. De socialist Henri Rolin233 was ervan overtuigd dat men beter vóór het einde van de zitting tot de bespreking zou moeten overgaan zodat het ontwerp bij het begin van de nieuwe zitting door de Kamer zou kunnen worden besproken. Hij wou zeker zijn dat de wet nog in de huidige legislatuur zou worden gestemd. Ook de minister van Justitie Lilar en de verslaggeefster Ciselet waren van mening dat de bespreking voor het einde van de zitting moest plaatsvinden, maar enkel als er voldoende tijd werd voorzien. De katholiek
233
P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 284.
71
Struye en de liberaal Coulonvaux waren niet van die mening. Met de vakantie in het vooruitzicht was volgens hen de kans groot dat de bespreking leidde tot overhaaste beslissingen. Uiteindelijk werd de verdaging aangenomen en werd besloten om het ontwerp op de eerste dag van de nieuwe zitting te bespreken.234
1. Argumenten voor de hervorming De belangrijkste voorstanders van de hervorming waren Ciselet, Vandervelde, Lilar en Nihoul. Ik zal dan ook hun uiteenzettingen bespreken. Opmerkelijk is dat regelmatig dezelfde argumenten naar voor komen. Men kan in totaal zes argumenten onderscheiden. Als eerste hebben we de veranderende rol van de vrouw in de maatschappij die tot gevolg heeft dat de vrouw meer en meer de noodzaak voelt om handelingsbevoegd te worden verklaard. Ten tweede zijn zij van oordeel dat de kloof tussen de tekst en de praktijk moet gedicht worden. Ten derde menen ze dat de wetswijziging de stabiliteit van het huwelijk niet zal aantasten. Ten vierde verwijzen zij ook naar de vele stemmen die reeds opgegaan zijn voor de hervorming. Ten vijfde wordt verwezen naar andere landen die er wel in geslaagd zijn om de gelijkheid tussen man en vrouw en de handelingsbevoegdheid van de gehuwde vrouw in te voeren en tenslotte naar het feit dat de hervorming niet als revolutionair moet worden aanzien maar als een stap vooruit binnen de evolutie naar de ontvoogding van de gehuwde vrouw. Ook de christen-democraat Custers en de socialist Rolin waren grote voorstanders van de hervorming, maar in hun toespraak gaan zij eerder bepaalde artikelen argumenteren dan overgaan tot een hervorming.
a. De opvatting van Ciselet Georgette Ciselet maakte deel uit van de liberale partij. Ze was advocaat, lid van de Raad van State en voorzitter van de Nationale Federatie van de liberale vrouwen. Ze werd aanzien als de woordvoerster van de Belgische vrouwenbewegingen.235 Op 13 november 1957 gaan de parlementaire handelingen van start. Mevrouw Ciselet heeft de eer om als eerste haar standpunt te verdedigen. Eerst en vooral wijst ze erop dat de hervorming noodzakelijk is geworden ten gevolge van de maatschappelijke evolutie. Deze maatschappelijke evolutie vindt haar oorsprong in de economische omstandigheden die ontstaan zijn door de twee wereldoorlogen en in de sociale vooruitgang. De hervorming dringt zich op ten gevolge van de plaats die de vrouw inneemt in de samenleving en in het gezin. De vrouw heeft haar rol als 234 235
Hand. Senaat 1957-58, 3 juli 1957, 1606-1607. P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 42; www.liberaalarchief.be/C.html
72
echtgenote, als moeder en als huisvrouw altijd met heel bewust en met veel efficiëntie uitgeoefend, maar men mag niet uit het oog verliezen dat vandaag de dag de vrouw in alle domeinen van het dagelijks leven aanwezig is. Bijgevolg kan men de vrouw niet langer als een onbekwame beschouwen daar zij aan alle sociale en economische activiteiten deelneemt en zij in staat is om alle politieke functies uit te oefenen, uitgezonderd de functie van koning. Vervolgens is ze ervan overtuigd dat de afschaffing van de maritale macht de stabiliteit van het huwelijk niet zal aantasten. Onder de nieuwe wet zullen de echtgenoten de beslissingen in onderling overleg moeten nemen en zullen ze de taken en de verantwoordelijkheden volgens hun bekwaamheid moeten verdelen. In de meeste gezinnen waar de echtgenoten eensgezind zijn is dit reeds het geval en zal de afschaffing van de maritale macht weinig invloed hebben. Maar men mag niet vergeten dat er gezinnen bestaan waar de echtgenoten niet overeenkomen en waar de man misbruik maakt van zijn macht. Juist voor die gevallen is een wetswijziging noodzakelijk. Ciselet wijst erop dat zij niet de enige is die de hervorming noodzakelijk acht. De gevraagde hervorming wordt eveneens gesteund door eminente juristen en sociologen zowel van rechtse als van linkse levensbeschouwingen. Tevens zijn alle vrouwenverenigingen vragende partij, ongeacht hun politieke kleur en hun economisch en sociaal milieu. Ze somt de verschillende organisaties op die zich tot haar gericht hebben als verslaggeefster van dit wetsvoorstel: de Nationale Raad van de Belgische vrouwen, de Belgische Federatie van Universitair gediplomeerde vrouwen, de Associatie van Vrouwelijke Ondernemers, le Groupement belge de la Porte ouverte en de Nationale Federatie van Liberale Vrouwen. Deze lijst moet aangevuld worden door alle socialistische verenigingen. Ook de Kamer van Koophandel van Brussel verklaart voorstander te zijn van de volledige juridische emancipatie van de gehuwde vrouw en de gelijkschakeling tussen de echtgenoten. Ciselet is blij dat ze de steun krijgt van deze kamer die hoofdzakelijk is samengesteld uit mannelijke handelaars en industriëlen. Als laatste vermeldt ze dat de hervorming van het huwelijksrecht opgenomen is in de regeringsverklaring van 5 mei 1954. Tenslotte gaat Ciselet in op het feit dat België zich internationaal verbonden heeft om een volledige gelijkheid van de rechten en plichten van de echtgenoten in de wetgeving in te voeren. Het beginsel van gelijkheid tussen man en vrouw wordt opgenomen in de Handvest van de Verenigde Naties dat in 1945 in San Francisco werd aangenomen en waarvan België lid is. Dit principe wordt nog eens herhaald in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens welke in 1948 is aangenomen. De meeste landen hebben dan ook hun huwelijkswetgeving aangepast. Ciselet benadrukt dat België één van de enige landen is die 73
dat nog niet gedaan heeft en waar de wetgeving in tegenstrijd is met de maatschappelijke evolutie.236
b. De opvatting van Vandervelde Mevrouw Jeanne Vandervelde is lid van de socialistische partij. Ze heeft geen rechten gestudeerd maar geneeskunde.237 Volgens haar is deze hervorming niet revolutionair maar moet ze aanzien worden als de normale evolutie van een proces die sinds de 19de eeuw aan de gang is. In de loop van de 19de en 20ste eeuw zijn de vrouwen gaan inzien dat ze gediscrimineerd werden en zijn ze geleidelijk aan nieuwe eisen gaan stellen. Eerst hebben ze gestreefd naar gelijkheid op het vlak van opleiding, werkgelegenheid en vergoeding. Deze eis vond haar oorsprong in het proletariaat. De proletarisering die gepaard gaat met de industriële revolutie dwong de vrouw om buitenshuis te gaan werken. Eerst hield de vrouw zich bezig met arbeid die weinig betaald werd, waarvoor geen specifieke vaardigheden vereist waren en die in grote mate overeenstemde met huishoudelijke activiteiten, maar geleidelijk aan begonnen de vrouwen in te zien dat ze hun vaardigheden optimaal moesten benutten. Dit heeft de vrouw ertoe aangezet om naar gelijkheid te streven. Vervolgens streefden ze naar gelijke politieke rechten. Reeds tijdens de Franse Revolutie werd aan de man en de vrouw gelijke politieke rechten toegekend, maar de wetgevers van het Burgerlijk Wetboek waren het daar niet mee eens waardoor de vrouw haar rechten verloor. Meer dan een eeuw later in 1919 worden aan de vrouwen de eerste politieke rechten toegekend en het is pas in 1948 dat het vrouwenstemrecht aanvaard wordt. Hun derde eis heeft betrekking op de gelijkheid in het huwelijk, de handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw en de afschaffing van de maritale macht. Dit is juist wat vandaag aan bod komt. Vandervelde leidt daaruit af dat deze eis moet worden vervuld, aangezien dit het gevolg is van de normale evolutie naar de ontvoogding van de gehuwde vrouw. Zoals reeds aangehaald door Ciselet herhaalt Vandervelde dat de hervorming vooral gericht is op gezinnen waar de echtgenoten niet meer akkoord gaan en waar de man het Burgerlijk Wetboek strikt gaat toepassen. Ook herhaalt ze dat ze ervan overtuigd is dat de wetswijziging de stabiliteit van het huwelijk niet zal aantasten. Ze sluit haar toespraak af door te vermelden dat alle socialistische vrouwenverenigingen achter de hervorming staan en dat alle Belgische vrouwen een hervorming dringend en noodzakelijk vinden.238
236
Hand. Senaat 1957-58, 13 november 1957, 14-15. P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 347. 238 Hand. Senaat 1957-58, 13 november 1957, 19. 237
74
c. De opvatting van Lilar Lilar is de liberale minister van Justitie van 1946 tot 1947, van 1949 tot 1950 en van 1954 tot 1958. Hij studeerde rechten en was advocaat.239 Net als Vandervelde wijst Lilar erop dat de afschaffing van de maritale macht geen nieuw idee is. In het eerste ontwerp van Cambacérès werd reeds een einde gemaakt aan de maritale macht en aan de onbevoegdheid van de gehuwde vrouw. Lilar benadrukt dat de hervorming enkel tot doel heeft de kloof tussen de tekst en de werkelijkheid te dichten. Hoewel er verschillende wetten zijn geweest die betrekking hadden op de onbevoegdheid van de gehuwde vrouw zijn deze wetten er nooit in geslaagd om de gehuwde vrouw volledig bevoegd te verklaren. Vervolgens gaat hij in op het nadeel van het Burgerlijk Wetboek. Volgens hem stemt de Code Napoléon in de meeste gevallen niet overeen met de realiteit, vermits in de meeste gezinnen de vrouw wel van gezag, vrijheid en verantwoordelijkheid geniet. Maar in de gezinnen waar het niet goed gaat maakt het wetboek het mogelijk voor de man om zijn vrouw te doen afzien, om haar kinderen af te nemen en in de meeste gevallen om haar aan haar lot over te laten zonder bestaansmiddelen. Het is duidelijk dat de samenhang binnen het gezin niet meer kan steunen op de maritale macht en de gehoorzaamheidsplicht van de vrouw maar dat deze moet steunen op de eendracht in de echtelijke gemeenschap.240
d. De opvatting van Nihoul Nihoul was notaris en lid van de Christelijke Volkspartij.241 Hij meent dat de sociaaleconomische evolutie de rol van de gehuwde vrouw heeft gewijzigd. Hij vermeldt daarbij dat haar rol niet alleen in de administratieve -, handels- en nijverheidssector is gewijzigd, maar ook binnen het huishouden. De vrouwen die niet buitenshuis gaan werken hebben een opvoedingsplicht en deze plicht heeft tot gevolg dat ze belangrijke verplichtingen binnen het gezin moeten vervullen en het is om deze verdienste te belonen dat men de vrouw op voet van gelijkheid met de man moet stellen. Als christen-democraat gaat hij in op het verschil tussen de gehoorzaamheidsplicht die in het Burgerlijk Wetboek is opgenomen en de gehoorzaamheidsplicht die door religieuze wetten wordt opgelegd. Zo tracht hij de christenen ervan te overtuigen dat een burgerlijke wet die de gelijkheid tussen de echtgenoten invoert en een religieuze wet die aan de vrouw de gehoorzaamheidsplicht oplegt naast elkaar kunnen
239
P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 225. Hand. Senaat 1957-58, 14 november 1957, 26. 241 P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 253. 240
75
blijven voortbestaan. Hij staaft zijn stelling aan de hand van een aantal citaten uit de Code familial. Hierin staat dat de gehuwde vrouw gelijk is aan haar man en omdat ze als gehuwd koppel een gemeenschappelijk leven delen, hebben man en vrouw gelijke rechten. Verder verwijst Nihoul naar een uitspraak van paus Pius XII: “De vrouw is gelijk aan de man en iedere echtgenoot moet bijdragen in de lasten van het huwelijk in overeenstemming met zijn natuur en zijn vaardigheden.”242
2. Argumenten tegen de hervorming De twee grote tegenstanders van de hervorming zijn De Baeck en Orban. Enerzijds hebben ze kritiek op het feit dat de hervorming in twee stappen gebeurt. Volgens hen moet de hervorming betreffende het hoofdstuk van de rechten en plichten van de echtgenoten en het huwelijksvermogensrecht samen behandeld worden. Zolang het huwelijksvermogensrecht niet hervormd is zullen de gevolgen voor de gehuwde vrouw beperkt zijn aangezien haar bekwaamheid nauw verbonden is met het huwelijksstelsel van de echtgenoten. Anderzijds bekritiseert Orban de afschaffing van de bepaling die de man aanstelt als hoofd van de echtvereniging.
a. De opvatting van De Baeck De Baeck begint zijn toespraak door te verklaren dat hij voorstander is van de gelijkheid en de ontvoogding van de vrouw. Maar volgens hem kan het wetsontwerp deze wens niet verwezenlijken. Vervolgens stelt hij zich de vraag of het eerste ontwerp wet kan worden vooraleer het tweede ontwerp wet wordt. Zou het niet beter zijn om beide ontwerpen samen te bespreken? De Baeck meent dat de afzonderlijke behandeling van de twee ontwerpen
nog
ergere
onrechtvaardigheden
in
het
leven
gaat
roepen
dan
de
onrechtvaardigheden die reeds bestaan. Volgens het ontwerp heeft de vrouw het recht handel te drijven zonder machtiging van haar echtgenoot. Wanneer een vrouw handel drijft zonder machtiging van haar man is de gemeenschap door haar verbintenis verbonden, maar met een beperking ten voordele van de man. Hieronder moet worden verstaan dat de man niet met zijn persoonlijke goederen moet instaan voor de schulden van zijn vrouw. Hoewel dit blijkt uit het verslag is De Baeck het daar niet mee eens. Volgens hem is dat in strijd met de essentie zelf van het begrip “gemeenschap” en bovendien spreekt men van gelijkheid maar vergeet men dat er een verschil blijft bestaan zolang het huwelijkvermogensrecht niet gewijzigd is. Om zijn
242
Hand. Senaat 1957-58, 14 november 1957, 32-33.
76
stelling te staven verwijst hij naar De Page die zegt dat het gemeenschappelijk vermogen en het vermogen van de man een paar vormen. Derden mogen ervan uitgaan dat de gemeenschap de man is. Dit heeft tot gevolg dat de schuldeisers van de vrouw die handel drijft met machtiging van haar man verhaal kunnen uitoefenen op de eigen goederen van de vrouw, de gemeenschappelijke goederen en bijgevolg ook de eigen goederen van de man. Aangezien het ontwerp de vrouw toelaat om handel te drijven zonder machtiging van haar man en dat in dat geval de gemeenschap verbonden is door de verbintenissen van de vrouw is ook het eigen vermogen van de man verbonden. Onder de wet van 20 juli 1932 hebben de echtgenoten twee mogelijkheden. Ofwel verleent de man machtiging aan zijn vrouw om handel te drijven met het gevolg dat de gemeenschap door haar verbintenissen verbonden is, ofwel weigert de man de machtiging te verlenen en wordt zij door de rechtbank gegeven. In dat geval kunnen de verbintenissen van de vrouw de gemeenschap niet verbinden. Het verschil tussen de twee mogelijkheden is zodanig groot dat wanneer de echtgenoten een ervaren advocaat raadplegen deze hun steeds zal aanraden om de machtiging door de rechter te laten verlenen althans indien ze onder het regime van gemeenschap van goederen zijn gehuwd. Wanneer men de huidige wetgeving vergelijkt met het ontwerp stelt men vast dat de positie van de man aanzienlijk zal verslechten vermits hij onder de huidige wetgeving mag kiezen of hij de gemeenschap verbindt terwijl het ontwerp hem geen keuze meer toelaat. Bovendien wijst De Baeck erop dat wanneer de echtgenoten feitelijk gescheiden leven en indien de vrouw aan haar man problemen wil bezorgen, zij hem met behulp van een advocaat die de wet aandachtig heeft gelezen binnen de acht dagen kan ruïneren, zonder dat hij enige mogelijkheid bezit om zich daartegen te verzetten. Sommige merken echter op dat, indien de man de scheiding van goederen aanvraagt en bekomt, dit pas in de toekomst geldig wordt.243
b. De opvatting van Orban Paul Orban was een christen democraat en hoogleraar aan de faculteit rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Gent.244 Net als De Baeck begint hij zijn uiteenzetting met de verklaring dat hij van oordeel is dat de rechtsbekwaamheid en de ontvoogding van de gehuwde vrouw zover mogelijk moet worden doorgevoerd. Maar onmiddellijk daarna verklaart hij dat hij toch tegen het ontwerp zal stemmen, omdat hij ervan overtuigd is dat de liberalen en de socialisten, onder het voorwendsel aan de vrouw volledige rechtsbekwaamheid te verzekeren, niets anders voor ogen hebben dan het voorbereiden van 243 244
Hand. Senaat 1957-58, 13 november 1957, 20-23. P. VAN MOLLE, Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 253.
77
een kiesplatform voor de vrouwelijke kiezers van het land. Wanneer de Belgische vrouwen zullen beseffen dat ze werden misleid, zullen de verkiezingen al lang voorbij zijn. Het ontwerp is een oplichterij aangezien noch de maritale macht noch de onbekwaamheid van de gehuwde vrouw afgeschaft worden en Orban weigert om met zo een bedriegerij in te stemmen. Zolang het huidige regime van de huwelijksstelsels zal blijven bestaan, zal de volledige rechtsbekwaamheid van de Belgische vrouw schijn zijn. Orban verzet zich tegen het ontwerp omdat hij meent dat de hervorming van het hoofdstuk betreffende de rechten en plichten van de echtgenoten en van de huwelijksstelsels samen moeten worden behandeld. Hij brengt in herinnering dat de studiecommissie, het Vast Comité van de Raad voor Wetgeving en de Raad van State deze opsplitsing afgewezen hebben. Vervolgens stelt hij zich de vraag of de hervorming van de huwelijksstelsels wel werkelijk binnen de zes maanden zal kunnen doorgevoerd worden zoals vermeld in het verslag van de verslaggeefster. Aangezien de minister van Justitie hem geen bevestigend antwoord kan geven, kan Orban het wetsontwerp niet goedkeuren. Ten eerste verwijst hij hiervoor naar Frankrijk waar men de hervorming in twee stappen heeft verwezenlijkt en waar men vier jaar heeft moeten wachten op de hervorming van het huwelijksvermogensrecht. Ten tweede verwijst hij naar de lange en moeizame voorbereiding die het huidige ontwerp voorafgegaan zijn, wetende dat de hervorming van het huwelijksvermogensrecht veel ingewikkelder zal zijn. Ten derde meent hij dat men vergeten is dat de bekwaamheid van de gehuwde vrouw en het gekozen huwelijksstelsel nauw verbonden zijn met elkaar. In de Code Napoléon had de wijziging van het huwelijksstelsel een rechtstreekse invloed op de bekwaamheid van de gehuwde vrouw. Vandaag is dit nog steeds het geval, maar deze invloed is nog groter geworden vermits de gehuwde vrouw in de regel handelingsbekwaam is en de regels met betrekking tot de huwelijksstelsels uitgaan van de onbekwaamheid van de gehuwde vrouw.245 Hij wil een hervorming niet enkel op papier maar die ook in de praktijk kan worden doorgevoerd. Heel wat juristen waren het eens met Orban. Doordat het huwelijksvermogensrecht niet gewijzigd wordt, wordt de onder gemeenschap van goederen gehuwde vrouw wel handelingsbekwaam maar niet handelingsbevoegd. Onder het stelsel van gemeen recht heeft de man niet alleen het bestuur van de gemeenschap en het recht erover te beschikken, maar hij bestuurt tevens het eigen vermogen van de vrouw. Derden die met een gehuwde vrouw wensen te contracteren zullen steeds de tussenkomst van haar man vereisen.
245
Hand. Senaat 1957-58, 14 november 1957, 28-31.
78
Voor velen was de wet van 30 april 1958 slechts een morele genoegdoening voor de gehuwde vrouw.246 Orban verzet zich ook tegen de afschaffing van het principe dat bepaalt dat de man hoofd is van de echtvereniging. Zoals eerder vermeld, is hij het ermee eens dat de maritale macht sensu stricto wordt afgeschaft. Dit houdt in dat artikel 213 BW waarin bepaalt wordt dat de man aan zijn vrouw bescherming en de vrouw aan haar man gehoorzaamheid verschuldigd is, wordt afgeschaft. Volgens hem moeten de vrouw en de man gelijk behandeld worden. Maar het ontwerp voorziet tevens in de afschaffing van het principe dat de man hoofd is van de echtvereniging en dat kan hij niet aanvaarden. Volgens hem moet één van de echtgenoten de leiding hebben van het gezin en dit is de man. Indien er geen leider is dan staan beide echtgenoten op gelijke voet en kunnen ze allebei het gezin besturen. Men krijgt dan een diarchie die ongetwijfeld leidt tot een anarchie. Orban wordt gesteund door zijn partijgenoot Gerard Philips en door de liberaal Jean Van Impe. Beide hebben tot doel de integriteit en de leefbaarheid van het gezin veilig te stellen. Van Impe meent dat het huidige systeem niet zo slecht is voor de vrouw. Hoewel de gemeenschap bestuurd wordt door de man heeft hij geen absolute macht. De vrouw wordt door een aantal wettelijke bepalingen beschermd waardoor zij niet verplicht is om al zijn beslissingen te ondergaan. Volgens Philips komt het erop neer dat man en vrouw niet zonder meer twee naast elkaar staande mensen zijn. Het zijn mensen die hun leven in gemeenschap brengen, waarbij in geval van onenigheden één van hen een doorslaggevende stem moet hebben om een eindeloze discussie te vermijden. Volgens hem tracht men alle sporen van het vorige regime uit te wissen, met inbegrip van het woord “gezinshoofd”. Natuurlijk kan misbruik worden gemaakt maar dit kan volgens hem met alle woorden gebeuren. Voor hem is het woord gezinshoofd een adeltitel die spreekt van verantwoordelijkheid, van overgave en van getrouwheid van de man.247
III. Bespreking van de artikelen Aan de hand van de parlementaire handelingen zal ik trachten na te gaan waar de knelpunten juist zitten. Echter moet worden vermeld dat heel wat bepalingen werden aangenomen zonder enige discussie.
246
G. BAETEMAN, De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, supra noot 15, 136; W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958, RW 1958-1959, 329; J. GERLO, Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 8. 247 Hand. Senaat 1957-58, 14 november 1957, 31-32; Hand. Senaat 1957-58, 14 november 1957, 37-38.
79
1. De wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten Artikel één dat betrekking heeft op de artikelen 212 tot en met 226bis van het Burgerlijk Wetboek werd besproken op de parlementaire vergaderingen van 19 en 20 november 1957. Op artikel 213 BW worden twee opmerkingen gemaakt met betrekking tot de terminologie: namelijk dat de Nederlandse tekst wordt aangepast aan de officiële vertaling van het Burgerlijk Wetboek die door de Commissie van Dievoet is gedaan en een tweede opmerking met betrekking op het onderscheid tussen de woorden “woonplaats” en “verblijfplaats”. De wet bepaalt dat de echtgenoten een echtelijke verblijfplaats moeten hebben, maar dat ze elk een afzonderlijke woonplaats mogen hebben. De vraag stelt zich of het artikel 102 BW niet moet worden aangepast. Overeenkomstig artikel 102 BW heeft ieder Belg zijn woonplaats waar zijn hoofdverblijfplaats zich bevindt. Dit heeft tot gevolg dat wanneer echtgenoten een afzonderlijke woonplaats hebben, hun hoofdverblijfplaats zich aldaar situeert. Ciselet is van oordeel dat die bepalingen niet moeten worden gewijzigd wat tot gevolg heeft dat alle betekeningen aan de afzonderlijke woonplaats (indien zij er één hebben) van de echtgenoten dient te gebeuren. Deze toelichtende bespreking was noodzakelijk om rechtsonzekerheid te voorkomen.248 Artikel 214 BW waar bepaalt wordt dat het huwelijk de burgerlijke bekwaamheid van de echtgenoten niet wijzigt en de volledige handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw invoert, werd zonder discussie aangenomen. Dit bevestigt dat iedereen het eens was met de afschaffing van de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw. Op artikel 217 BW dat betrekking heeft op procedureregels werd een amendement ingediend dat eerder van praktische aard was. Zo werd door De Baeck en Custers gevraagd om de woorden “de medewerking van een pleitbezorger is niet verplicht” toe te voegen aan het artikel. De bedoeling was om een einde te maken aan de betwistingen die ontstaan waren in de rechtspraak. Hoewel de meeste rechtbanken hadden aangenomen dat de medewerking van een pleitbezorger249 bij de toepassing van het vroegere artikel 214j BW niet verplicht was, waren er toch een aantal rechtbanken die de ambt van een pleitbezorger vereisten omdat het niet uitdrukkelijk was afgeschaft. De geest van de wet was nochtans dat de medewerking van een pleitbezorger niet noodzakelijk zou zijn omdat het ging om een snelle procedure die goedkoop en toegankelijk voor iedereen moest zijn. Dit amendement werd aangenomen.250 Overeenkomstig artikel 218 BW kunnen de echtgenoten zich tot de vrederechter wenden wanneer één van de echtgenoten niet bijdraagt in de lasten van het 248
Hand. Senaat 1957-58, 19 november 1957, 46-47. Bij de herziening van het Gerechterlijk Wetboek werd de ambt van pleitbezorger afgeschaft. 250 Hand. Senaat 1957-58, 19 november 1957, 49. 249
80
huwelijk. Er werd een amendement ingediend door Custer. Net zoals bij artikel 217 BW was het amendement van praktisch aard en had het opnieuw als doel een einde te stellen aan betwistingen die in de rechtspraak waren ontstaan. Zo werd voorgesteld om een nieuwe alinea in te voeren die als volgt luidde: “Deze bepaling is eveneens van toepassing om de uitvoering te verzekeren van de voorlopige regelingen bij bevelschrift van de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, van de onderhoudsverplichting in geval van procedure in echtscheiding of in scheiding van tafel en bed.” Hoewel iedereen van oordeel was dat het amendement moest worden aangenomen, was men het niet eens over de plaats van deze bepalingen in het Burgerlijk Wetboek. Struye was echter van mening dat het amendement beter zijn plaats zou vinden in artikel 268 BW aangezien het gaat om de procedure van voorlopige maatregelen inzake echtscheiding. In dat geval moest het amendement aangepast worden, daarom werd een nieuw amendement ingediend. Uiteindelijk zal de nieuwe alinea aan artikel 268 BW worden toegevoegd.251 Artikel 219 BW heeft betrekking op de procedure die van toepassing is wanneer één van de echtgenoten artikel 218 BW inroept. Er werd een amendement ingediend door de christen-democraat Lagae. Hij stelde voor om in de Franse tekst de woorden “demande principale” te vervangen met “demande originaire” om zo de Franse tekst in overeenstemming te brengen met de Nederlandse tekst die spreekt van “oorspronkelijke vordering”. Dit amendement werd aangenomen. Daarnaast werden bijkomende toelichtingen gevraagd omtrent de interpretatie van artikel 218 BW. Zo werd de vraag gesteld of de vrederechter maatregelen kan nemen voor een onbeperkte duur. Deze vraag werd bevestigend beantwoord door Ciselet en De Baeck. Dit was echter de bedoeling geweest van de Commissie van Justitie.252 Een laatst amendement werd ingediend met betrekking tot artikel 225 BW. Het amendement had opnieuw betrekking tot de terminologie. Overeenkomstig artikel 225 BW zijn alle akten verleden met schending van een verbodsbeschikking of verbodsverzoekschrift nietig, na de overschrijving van die beschikking of van dat verzoekschrift en gedurende de geldigheidstermijn daarvan. Nihoul stelde voor om de woorden “nietig zijn” te vervangen door de woorden “kunnen tegen de eisende echtgenoot niet worden ingeroepen”. De commissie had de nietigheid erga omnes ingevoerd maar Nihoul vond dat te verregaand. Dit had tot gevolg dat indien de eisende echtgenoot verzaakte aan de nietigheid en de verkoop goedkeurde, de derde verkrijger zelf nog de nietigheid kon vorderen indien hij spijt kreeg van zijn daad. Het amendement werd aangenomen.253 Men stelt vast dat
251
Hand. Senaat 1957-58, 19 november 1957, 51-54; Hand. Senaat 1957-58, 20 november 1957, 57-58. Hand. Senaat 1957-58, 20 november 1957, 58-59. 253 Hand. Senaat 1957-58, 20 november 1957, 61-62. 252
81
de meeste amendementen van bijkomstige aard waren en dat ze vooral betrekking hadden op de terminologie. De bespreking van het eerste artikel is zeer snel gegaan, heel wat artikelen werden aangenomen zonder enige discussie. Dit toont aan dat alle partijen het eens waren met de meeste bepalingen en dat slechts een beperkt aantal bepalingen voor problemen zorgden.
2. Wijzigingen aan andere artikelen Artikel twee, drie en vier worden zonder enige discussie aangenomen. De bespreking van artikel vijf verloopt moeilijker. Ciselet en Rolin stellen voor om artikel vijf aan te vullen met paragraaf negen bis. Hierin staat dat, wanneer een minderjarige zich wil inschrijven in het handelsregister, hij gemachtigd moet zijn door zijn voogd en dat, wanneer een gehuwde vrouw zich wil inschrijven in het handelsregister, zij het bewijs moet leveren dat haar man op de hoogte is van deze inschrijving. Haar man moet met deze inschrijving uitdrukkelijk of stilzwijgend hebben ingestemd of zijn beroep moet afgewezen zijn. Dit amendement wordt ingediend om tegemoet te komen aan de kritiek van De Baeck die meent dat de vrouw de man kan ruïneren, aangezien zij buiten weten van haar man handel kan drijven en zo de gemeenschap kan verbinden. Maar het amendement blijkt echter onvoldoende te zijn voor De Baeck. Ten eerste stelt hij vast dat het amendement geen antwoord biedt indien de echtgenoot weigert zijn toestemming te geven voor de inschrijving in het handelsregister. Ten tweede stelt hij zich de vraag wat onder stilzwijgende toestemming moet worden verstaan en hoe men deze toestemming kan bewijzen. Ten derde stelt hij voor om een bepaling op te nemen die de vrouw belet om de gemeenschap te verbinden wanneer zij een handelsactiviteit uitoefent zonder toestemming van haar man. Ciselet gaat niet akkoord met het standpunt van De Baeck. Volgens haar volstaat het dat de vrouw die zich wenst in te schrijven in het handelsregister een aangetekend schrijven met bericht van ontvangst verstuurt naar haar echtgenoot. Aan de hand daarvan zal het bewijs kunnen worden geleverd dat haar echtgenoot op de hoogte is gebracht van de inschrijving en zal de stilzwijgende toestemming bewezen zijn. Bovendien kan de echtgenoot die bezwaren heeft tegen deze inschrijving beroep aantekenen bij de rechtbank. Het al dan niet akkoord gaan met de beslissing van de vrouw om handel te drijven is een totaal andere zaak die hier niet aan bod komt. Ook George volgt het standpunt van Ciselet. Aangezien het de bedoeling is om de gehuwde vrouw zoveel mogelijk te emanciperen, moet men haar de mogelijkheid bieden om handel te drijven zonder dat ze hiervoor toestemming nodig heeft van haar man zoals De Baeck het voorstelt. Dit zou tot gevolg hebben dat haar rechten opnieuw beperkt worden. Ciselet en Rolin hebben besloten
82
om hun amendement aan te passen. Ten eerste moet het bewijs geleverd worden door beide echtgenoten en niet enkel door de vrouw. Ten tweede wordt de stilzwijgende instemming vervangen door het bewijs van instemming aan de hand van een aangetekend schrijven met bericht van ontvangst. Als laatste wordt een termijn van één maand ingevoerd waarbinnen de echtgenoten beroep kunnen instellen tegen de inschrijving in het handelsregister. Ook hier heeft De Baeck kritiek op. Volgens hem kan het niet dat de echtgenoten één maand moeten wachten vooraleer ze hun handelsactiviteit mogen uitoefenen. Dit gaat in tegen het principe van vrijheid en tegen het ontwerp dat bepaalt dat de meerderjarige echtgenoten elkaars machtiging niet nodig hebben om handel te drijven. Het is volgens hem aangeraden om enkel de eerste zinsnede van het amendement te behouden volgens dewelke een minderjarige echtgenoot het bewijs moet leveren dat hij gemachtigd is door zijn voogd. Opmerkelijk is dat zijn redenering opeens een volledige andere dimensie neemt. Waar De Baeck eerst suggereert dat de vrouw de machtiging van haar man nodig heeft om een handel uit te baten is hij nu van mening dat de echtgenoten de vrijheid moeten hebben om handel te drijven zonder machtiging van de andere echtgenoot. Uiteindelijk zal alleen de eerste zinsnede van het amendement behouden worden.254 Vervolgens wordt een amendement ingediend door Orban. Hij stelt voor om een vijfentwintigste paragraaf toe te voegen aan artikel vijf. Hierin staat dat elke verbintenis aangegaan door de man ten laste van de gemeenschap of elke vervreemding van aan de gemeenschap behorende onroerende goederen, op verzoek van de vrouw nietig zal verklaard worden indien zij het bedrieglijk inzicht van haar man bewijst en voor zover die handelingen haar rechten schaden. Dit amendement zou aan artikel 1421 BW een nieuw lid toevoegen. In dit artikel staat geschreven dat de man hoofd is van de gemeenschap en dat hij over de goederen van die gemeenschap, ook wanneer het onroerende goederen zijn, mag beschikken. Daarnaast zou artikel 271 BW, dat betrekking heeft op de voorlopige maatregelen die kunnen worden genomen gedurende een echtscheidingsprocedure of een procedure van scheiding van tafel en bed, worden afgeschaft. Zijn amendement heeft als doel de vrouw die gehuwd is onder het stelsel van gemeenschap van goederen te beschermen. Volgens hem had men beter hier en daar de rechten en de belangen van de vrouw beschermd in plaats van steeds te spreken van de onafhankelijkheid van de vrouw. Hij is tevens van oordeel dat de man hoofd van het gezin moet blijven. Het amendement werd zeer sterk bekritiseerd. Volgens de christen-democraat Charles Van Hemelrijck zal het amendement de positie van de gehuwde
254
Hand. Senaat 1957-58, 20 november 1957, 67-70; Hand. Senaat 1957-58, 21 november 1957, 85-87.
83
vrouw op aanzienlijke wijze verslechten, vermits zij niet alleen het bewijs moet leveren van de schade die zij geleden heeft maar ook het bedrieglijk inzicht van de man zal moeten aantonen. Bovendien wordt de vrouw alleen beschermd als de man van slechte wil is en niet wanneer de man de gemeenschap slecht beheert. Als laatste wijst Van Hemelrijck erop dat het amendement enkel de vrouw beschermt tegen de vervreemding van onroerende goederen. Ook De Baeck verzet zich tegen het amendement van Orban. Hij meent dat het amendement buiten het kader van het huidige wetsontwerp ligt en dat het eerder past bij de herziening van het huwelijksvermogensrecht. Van Impe gaat in op een ander aspect van het amendement. Volgens hem verdwijnt door het amendement de zekerheid die er bestaat in de relatie tussen de man en de derden, vermits het voor de vrouw altijd mogelijk is om fraude aan te tonen wanneer het goed tegen een lagere prijs werd verkocht dan de geschatte waarde. Hij is van oordeel dat het amendement niet kan worden aangenomen want anders zou de man niet meer kunnen contracteren zonder de tussenkomst van zijn vrouw. Het amendement werd verworpen.255
3. De tijdelijke bepalingen Artikel zes heeft betrekking op de tijdelijke bepalingen die van toepassing zijn zolang het huwelijksvermogensrecht niet hervormd is. Er worden twee amendementen ingediend: het eerste door George en het tweede door Lagae. Het eerste heeft betrekking op het vierde puntje van artikel zes. Volgens dit puntje kan de vrouw die een beroepsactiviteit uitoefent zonder machtiging van haar man de gemeenschap verbinden voor alles wat haar activiteit betreft. George stelt voor om dit puntje aan te passen zodat de vrouw de gemeenschap enkel kan verbinden indien ze daarvoor een uitdrukkelijke of een stilzwijgende machtiging van haar man heeft gekregen. De Baeck is het daarmee eens, op één woord na namelijk het woord “stilzwijgend”. Hij meent dat de Senaat de wijzigingen aan het huwelijksvermogensrecht moet beperken tot het strikt noodzakelijke om de wet in overeenstemming te brengen met het huidige stelsel. Bovendien vraagt hij zich af hoe het bewijs van de stilzwijgende machtiging zal worden gegeven. Ook Ciselet en Rolin zijn daarmee eens. Het amendement wordt aangenomen, maar het woord “stilzwijgend “ wordt weggelaten.256 Het amendement van Lagae heeft als doel de gehuwde vrouw die getrouwd is onder het gemeenschapsstelsel te beschermen tegen de man die de goederen van de gemeenschap beheert. Het amendement heeft betrekking op artikel 1421 BW en is vergelijkbaar met het amendement van Orban 255 256
Hand. Senaat 1957-58, 20 november 1957, 70-75. Hand. Senaat 1957-58, 20 november 1957, 77-78.
84
behalve dat het hier om tijdelijke bepalingen gaat. Net als het amendement van Orban wordt dit amendement verworpen omdat men van oordeel is dat de bepalingen die betrekking hebben op de huwelijksstelsels zo weinig mogelijk moeten worden gewijzigd.257
Afdeling 3. Morele genoegdoening of reële onafhankelijkheid? Na de bespreking van de parlementaire handelingen kan men zich de vraag stellen of de wet van 30 april 1958 wel werkelijk iets veranderd heeft aan de positie van de gehuwde vrouw of als het eerder ging om een morele genoegdoening. Aan de hand van de rechtsleer zal ik trachten daarop een antwoord te geven. Hoewel het nog maar een gedeeltelijke hervorming is, is Gustaaf Baeteman hoogleraar aan de vrije Universiteit van Brussel van mening dat de wet van 30 april 1958 van groot belang is vermits ze de grondbeginselen van de staat van de echtgenoten en van hun bekwaamheid wijzigt. Hij is ervan overtuigd dat de hervorming haar invloed in het dagelijkse leven zal doen voelen door de ommekeer die zij teweegbrengt in de concepties, gedachten en gewoonten. Deze ommekeer wordt verwezenlijkt, niet alleen in de persoonlijke verhouding van de echtgenoten, maar ook in de patrimoniale verhouding en tegenover derden.258 Professor Willy Delva van de Universiteit van Gent is niet van die mening. Volgens hem is de wet van 30 april 1958 voor de gehuwde vrouw slechts een morele genoegdoening. Zolang het huwelijksvermogensrecht niet hervormd is zal de juridische emancipatie van de gehuwde vrouw grotendeels verlamd zijn. Bovendien is hij van mening dat de wetgever grote rechtsonzekerheid heeft geschapen, die zo spoedig mogelijk moet ongedaan gemaakt worden.259 Ook professor Paul Orban van de Universiteit van Gent kan de mening van Baeteman niet delen. Volgens hem is de wet slechts oogverblinding en verandert ze in feite niets aan de bestaande toestanden. Hij is van oordeel dat de wet met teveel overhaasting en om louter politieke redenen werd gestemd. Ten slotte verwijst hij naar de ongelukkige gevolgen die de wet onvermijdelijk zal hebben bij het bepalen van een huwelijksvermogensstelsel en op de stabiliteit in de familiale instellingen.260 De bepalingen van het Burgerlijk Wetboek van 1804 maakte van de gehuwde vrouw een handelingsonbekwame die volledig onderworpen was aan de maritale macht. Dit had tot 257
Hand. Senaat 1957-58, 20 november 1957, 78-80. G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958”, supra noot 210, 1017-1018 en 1055. 259 W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958, RW 1958-1959, 330. 260 P. ORBAN, “Kritische beschouwingen over de wet van 30 april 1958, betreffende de wederzijdse rechten en plichten der echtgenoten”, RW 1960-61, 457-458. 258
85
gevolg dat de gehuwde vrouw wel titularis was van rechten en plichten maar dat ze deze niet vrij kon uitoefenen. Door de wet van 30 april 1958 wordt aan de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw een einde gesteld. Deze belangrijke innovatie vindt men terug in het nieuw artikel 214 BW dat bepaalt dat het huwelijk de burgerlijke bekwaamheid van de echtgenoten niet wijzigt. Daarnaast zijn er nog een aantal andere innovaties. Vooreerst is de gehuwde vrouw nu volkomen vrij voor wat betreft haar persoon qua status civitatis. Dit heeft tot belangrijkste gevolg dat de vrouw een afzonderlijke woonplaats kan hebben indien zij dat wenst. Ze kan dus een andere woonplaats hebben dan die van haar man. Wel is de vrouw net zoals de man verplicht om de echtelijke verblijfplaats te betrekken. In principe wordt de echtelijke verblijfplaats door de beide echtgenoten vastgelegd, wanneer ze het niet eens zijn beslist de man. Dit beslissingsrecht is de enige voorrang die de wet nog toekent aan de man. Bovendien gaat het om een beperkte voorrang want de vrouw heeft het recht om zich tot de rechtbank van eerste aanleg te wenden indien er wettige redenen zijn voor de keuze van een andere verblijfplaats. Vervolgens zijn alle plichten die uit het huwelijk voortvloeien wederkerig. Vroeger was dit niet het geval: tegenover de gehoorzaamheidsplicht van de vrouw stond de plicht voor de man om zijn vrouw te beschermen.261 Ten derde kan de gehuwde vrouw een beroep, nijverheids- of handelsbedrijf uitoefenen zonder machtiging van haar man. Indien de echtgenoten gehuwd zijn onder een gemeenschapsstelsel dan zal de vrouw de gemeenschap alleen kunnen verbinden indien zij toestemming gekregen heeft van haar man om een beroepsactiviteit uit te oefenen. Indien dit niet het geval is dan kan zij alleen haar persoonlijke goederen, dit zijn haar handelsgoederen, de naakte eigendom van haar eigen goederen en de volle eigendom van haar voorbehouden goederen verbinden. Wanneer de echtgenoten gehuwd zijn met scheiding van goederen dan is ze volledig handelingsbekwaam en zal zij enkel haar eigen goederen verbinden.262 Volgens Delva en Orban is haar toestand dezelfde gebleven als vóór de nieuwe wet.263 Ten vierde is de gehuwde vrouw in principe bekwaam om, zelfs buiten haar beroepsactiviteit, alle gerechtelijke en buitengerechtelijke akten te stellen. Dit principe wordt op twee verschillende manieren beperkt. Enerzijds zijn er beperkingen die opgenomen zijn in de wetgeving. Zo bepaalt de wet dat de minderjarige gehuwde vrouw geen rechtshandelingen 261
G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958”, supra noot 210, 1018-1023 en 1037; W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958”, RW 1958-1959, 313. 262 G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958”, supra noot 210, 1041-1042. 263 W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958, RW 1958-1959, 329; P. ORBAN, “Kritische beschouwingen over de wet van 30 april 1958, betreffende de wederzijdse rechten en plichten der echtgenoten”, RW 1960-61, 463.
86
kan stellen zonder de machtiging van haar echtgenoot. Ook wanneer de gehuwde vrouw een nalatenschap wil aanvaarden blijft vooralsnog de machtiging van haar man vereist.264 Anderzijds speelt het gekozen huwelijksstelsel een belangrijke rol. Delva is ervan overtuigd dat het probleem zich hier situeert. Volgens hem blijft de met gemeenschap van goederen gehuwde vrouw, zoals voorheen, volkomen onbekwaam om zonder de toestemming van haar man of van de rechtbank op te treden. Zo kan de gehuwde vrouw geen daden stellen van genot,
noch
van
beheer,
noch
van
beschikking.
Dit
geldt
zowel
voor
de
gemeenschapsgoederen als voor haar eigen goederen en zowel de roerende goederen als de onroerende goederen. De vrouw kan in twee gevallen alleen optreden namelijk wanneer de echtgenoten het zo overeengekomen zijn in het huwelijkscontract of wanneer ze de toestemming van haar man of van de rechter heeft gekregen.265 Donnay treedt dit standpunt bij. Volgens hem heeft de nieuwe wet geen enkele wijziging gebracht in de machten van de gehuwde vrouw die getrouwd is met gemeenschap van goederen.266 Baeteman is niet van die mening, volgens hem moeten de huwelijksstelsels niet meer aanzien worden als de voortzetting van de onbekwaamheid van de gehuwde vrouw, maar eerder als beperkte uitzonderingen op de uitoefening van haar rechten. Het karakter van de tussenkomst van de man is veranderd: hij machtigt geen onbekwame meer maar stemt enkel toe overeenkomstig de machten die hem toegekend zijn. Hij meent dat de gehuwde vrouw op haar onroerende goederen wel bepaalde machten verkrijgt. Zo kan de vrouw de naakte eigendom van een onroerend goed vervreemden. Ook wat de vrouw die onder het stelsel van scheiding van goederen gehuwd betreft, is Baeteman ervan overtuigd dat haar positie verbeterd is. Waar ze vroeger al onbeperkte machten had op haar roerende goederen geldt dit nu ook voor haar onroerende goederen, aangezien de wetgever artikel 1538 BW heeft afgeschaft. Immers artikel 1538 BW verbood de van goederen gescheiden vrouw haar onroerende goederen te vervreemden zonder de toestemming van haar man of van de rechter.267 Delva is echter niet van die mening. Volgens hem was dit niet de werkelijke bedoeling van de wetgever aangezien het verbod voor de vrouw, gerechtelijk gescheiden van goederen en voor deze met een dotaal stelsel, om te beschikken over haar onroerende goederen wordt behouden. Bovendien verwijst hij naar het feit dat de opheffing van artikel 1538 BW niet voorzien was in het wetsontwerp 264
W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958”, RW 1958-1959, 317318. 265 W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958”, RW 1958-1959, 321322. 266 M. DONNAY, “La loi du 30 avril 1958 relative aux droits et devoirs respectifs des époux”, Rec.gén.enr.not. 1958, 284-286. 267 G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958”, supra noot 210, 1030.
87
en dat noch de voorbereidende werken, noch de parlementaire bespreking hieromtrent iets laten blijken.268 Baeteman ziet wel in dat de hervorming niet volledig is. De wet van 30 april 1958 bepaalt dat de gehuwde vrouw voortaan alleen rechtshandelingen mag stellen maar ze bepaalt niet welke goederen haar rechtshandelingen waarborgen. Er ontstaat een tegenstrijdigheid doordat de wet de gelijke burgerlijke bekwaamheid voor beide echtgenoten invoert terwijl het Burgerlijk Wetboek aan de man nog steeds verregaande bevoegdheden inzake het beheer en de beschikking van zowel de eigen goederen van de vrouw als de goederen van de gemeenschap toekent. Dit heeft tot gevolg dat de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek inzake huwelijksstelsels zo snel mogelijk moeten hervormd worden in functie van het beginsel van de gelijke rechtsbekwaamheid van de echtgenoten. Dit belet niet dat de nieuwe wet van groot belang is omdat zij een ommekeer heeft verwezenlijkt in de grondbeginselen van de wetten die tot op heden de verhouding tussen de echtgenoten beheersten. Volgens Baeteman moet de wet aanzien worden als een mijlpaal op het gebied van de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten. Het is de voorlaatste stap naar de volledige ontvoogding van de gehuwde vrouw. Voor de laatste stap, de hervorming van het huwelijksvermogensrecht, zal de wetgever moeten uitgaan van de principiële gelijkheid tussen de echtgenoten.269 Net als Delva is Orban ervan overtuigd dat de wet voor de vrouw een louter morele voldoening is. Verschillende keren herhaalt hij dat hij het wel eens is met het principe dat de handelingsbekwaamheid en de ontvoogding van de gehuwde vrouw zover mogelijk moet worden doorgevoerd, maar toch moet volgens hem deze hervorming samen met de hervorming betreffende het huwelijksvermogensrecht worden doorgevoerd. Daarnaast betreurt hij de wijze waarop de wetgever gehandeld heeft. Zoals eerder vermeld is hij ervan overtuigd dat zijn politieke tegenstrevers namelijk de socialisten en de liberalen als enige doel de voorbereiding van een uitstekend kiesplatform voor ogen hadden. Ze zullen kunnen rond vertellen dat het op hun initiatief is dat de gehuwde vrouw handelingsbekwaam is geworden. Orban verstaat niet dat men om politieke redenen de zedelijke belangen kan opofferen. Onder zedelijke belangen verstaat hij de stabiliteit van het gezin en van het huwelijk. Om die stabiliteit te verzekeren heeft de familie een leider nodig, in casu de man. Hij verzet zich dus tegen de afschaffing van het begrip gezinshoofd. Volgens hem mocht de oplossing voor het probleem van de noodzakelijkheid om aan de gehuwde vrouw meer zelfstandigheid toe te 268 269
W. DELVA, “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958”, RW 1958-1959, 327. G. BAETEMAN, “Overzicht van de wet van 30 april 1958”, supra noot 210, 1055.
88
kennen niet worden gezocht in de afschaffing van het leidend element van het gezin.270 Dit zal onvermijdelijk leiden tot de verzwakking van het gezin. De argumentatie van Orban is eigenaardig. Enerzijds wil hij de handelingsbekwaamheid en de ontvoogding van de gehuwde vrouw doorvoeren, maar anderzijds is hij van oordeel dat de man hoofd van het gezin moet blijven. Dit houdt in dat indien er zich een geschil voordoet, de man de doorslaggevende stem zal hebben. Hij wil de gelijkheid tussen de echtgenoten, maar hij wil de vreemde inmenging binnen het gezin voorkomen door de man als gezinshoofd te plaatsen. Orban is niet consequent in zijn redenering. Volgens mij gaat het om tegenstrijdige belangen die niet samen kunnen worden gerealiseerd. Ook Joseph Rutsaert raadsheer bij het Hof van Cassatie kan zich niet tevreden stellen met de nieuwe wet. Hij ziet de wet als een aantasting van het gezin. Dit is het gevolg van de afschaffing van de maritale macht en de invoering van de gelijkheid tussen de echtgenoten. Net als Orban verzet hij zich tegen de afschaffing van het begrip “gezinshoofd”. Ook verzet hij zich tegen de mogelijkheid voor de gehuwde vrouw om een beroepsactiviteit uit te oefenen zonder toestemming van haar echtgenoot. Volgens hem zal dit ertoe leiden dat de gehuwde vrouw die een beroepsactiviteit uitoefent zonder toestemming van haar man zich van haar rol van echtgenote en van moeder zal kunnen onttrekken. Hij is van mening dat deze beide innovaties gaan leiden tot de desorganisatie van het gezin.271 Wanneer men de verschillende redeneringen bekijkt ziet men duidelijk dat iedereen het erover eens is dat de wet weinig gevolgen zal hebben zolang het huwelijksvermogensrecht niet herzien wordt. De twee ontwerpen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zolang het huwelijksvermogensrecht niet hervormt is zullen de gevolgen voor de gehuwde vrouw beperkt blijven aangezien haar bekwaamheid nauw verbonden is met het gekozen huwelijksstelsel van de echtgenoten. Hoewel Baeteman het eens is met het feit dat de hervorming pas volledig zal zijn als beide ontwerpen aangenomen zijn, is hij één van de enige die meent dat de wet wel degelijke een belangrijke impact heeft gehad op de positie van de gehuwde vrouw. Ik ben eerder geneigd om de positie van Orban en Delva te volgen. Volgens mij was de hervorming noodzakelijk al was het maar om aan te tonen dat veranderingen op komst waren. Ik denk dat het de bedoeling was om een duidelijk signaal te sturen naar de bevolking, om een antwoord te bieden aan de evolutie, om de gehuwde vrouw erop te wijzen dat men ze niet vergeten was. Men mag niet vergeten dat België één van de enige landen is
270
P. ORBAN, “Kritische beschouwingen over de wet van 30 april 1958, betreffende de wederzijdse rechten en plichten der echtgenoten”, RW 1960-61, 463-464. 271 J. RUTSAERT, “La destruction de la famille par la loi”, JT 1958, 70.
89
waar de gehuwde vrouw niet volledig geëmancipeerd is. Maar toch ben ik van mening dat de impact van de nieuwe wet eerder beperkt is gebleven. Verschillende instanties hadden erop gewezen dat de splitsing van de hervormingen tot gevolg zou hebben dat het ontwerp waardeloos zou worden. Zo stelt de Raad van State: “Al is het theoretisch gezien geoorloofd nu reeds een onderzoek te wijden aan de bepalingen die de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten wijzigen, en de studie van de voorgenomen hervorming inzake de huwelijks voorwaarden aan te houden, toch bestaat er tussen beide materies een zo nauw verband, dat de desbetreffende regels praktisch tegelijkertijd moeten worden omgewerkt, zodat de nieuwe voorschriften allen op hetzelfde tijdstip in werking kunnen treden.”272 Of de nabije verkiezing een invloed hebben gehad kan ik niet met zekerheid zeggen naar mijn mening is dit niet het geval. De hervorming was al jaren aan de gang en de meeste senatoren waren ervan overtuigd dat de hervorming van de huwelijksvermogensstelsels snel zou volgen.
272
Advies van de Raad van State, Parl.St. Senaat 1956-57, nr. 69, 27.
90
Hoofdstuk 4: Algemeen besluit Het uitgangspunt van deze masterproef is de vraag hoe het komt dat men tot 1958 heeft moeten wachten voor de ontvoogding van de gehuwde vrouw. Na een grondige analyse van de rechtspraak en van de parlementaire debatten kan ik daar verschillende antwoorden op geven. In het algemeen kan men stellen dat de ontvoogding van de gehuwde vrouw het resultaat is van een lang proces dat jaren geduurd heeft met enkele grote, maar vooral kleine stappen voorwaarts. De maritale macht werd in 1804 ingevoerd en bleef in de wetgeving bestaan tot 1958. Het is pas in 1976 dat de volledige gelijkheid tussen man en vrouw binnen het huwelijk ook in de praktijk zijn voltooiing vond door de hervorming van het huwelijksvermogensstelsels. De eerste wijziging aan het hoofdstuk betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten kwam er pas in 1932. Hoewel men zou verwachten dat de wet de rechtstoestand van de gehuwde vrouw op aanzienlijke wijze ging verbeteren was dit niet het geval. De wet had slechts in beperkte mate de rechtstoestand van de gehuwde vrouw verbeterd en liet de maritale macht en de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw grotendeels voortbestaan. De wet had enkel de gelijkheid in geval van machtsmisbruik ingevoerd. Zoals ik eerder vermeld heb was de wet van 20 juli 1932 een eerder oppervlakkige hervorming die het gevoel creëerde dat men tot een hervorming was overgegaan om iedereen tevreden te stellen en om aan de publieke opinie te tonen dat de wetgever ook eens iets deed voor de gehuwde vrouw. Maar meer dan dat was het niet. De parlementaire voorbereidingen hebben mij toegelaten om na te gaan wat de maatschappelijke context was waarin de wet tot stand kwam en wie de voor- en tegenstanders waren. Al snel bleek dat België nog niet klaar was voor een verregaande hervorming. Bovendien waren de meeste senatoren het eens met een hervorming maar deze moest beperkt blijven. Deze terughoudendheid was te verantwoorden doordat men enerzijds de gehuwde vrouw nog steeds aanziet als een onbekwame en anderzijds omdat men bang was dat de gehuwde vrouw teveel macht zou krijgen en dat ze van die macht misbruik zou maken. De volgende wet die de rechtstoestand van de gehuwde vrouw verbeterde kwam er in 1958. Waarschijnlijk zal de Tweede Wereldoorlog die geleid heeft tot een evolutie van de geest een belangrijke invloed gehad hebben want onmiddellijk na de oorlog werden verschillende wetsontwerpen ingediend. Ze hadden tot doel de maritale macht af te schaffen
91
en te verhelpen aan de technische tekortkomingen van de wet van 20 juli 1932. Uit de analyse van de parlementaire debatten kan besloten worden dat iedereen het eens was met een hervorming. Het was eerder het moment waarop de hervorming moest plaatsvinden die voor problemen zorgde. Sommige politici waren van oordeel dat de hervorming betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en de hervorming van het huwelijksvermogensrecht samen moesten behandeld worden. De wet van 30 april 1958 heeft belangrijke gevolgen gehad voor de gehuwde vrouw. Ten eerste werd de maritale macht afgeschaft en werd aan de man de hoedanigheid van gezinshoofd ontnomen. Dit had de gelijkheid van de echtgenoten tot gevolg. Vervolgens werd een einde gesteld aan de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw. Toch moet dit enigszins genuanceerd worden. Het feit dat het huwelijksvermogensrecht niet op hetzelfde moment hervormd werd zorgde voor belangrijke consequenties. Zo bleef de man hoofd van de gemeenschap waardoor hij nog steeds het beheer van de gemeenschappelijke goederen en van de goederen van de gehuwde vrouw in handen had. Dit had tot gevolg dat de handelingsbekwaamheid van de gehuwde vrouw in de praktijk weinig betekenis had.273 Wanneer men de rechtsleer analyseert stelt men vast dat de meerderheid van de auteurs van mening was dat het eerder om een louter morele genoegdoening ging dan eerder om een reële onafhankelijkheid. Dit was het gevolg van het feit dat de hervorming betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en de hervorming van het huwelijksvermogensrecht niet op hetzelfde moment werden doorgevoerd: de bekwaamheid van de gehuwde vrouw was nauw verbonden met het huwelijkstelsel van de echtgenoten. Hoewel men had kunnen verwachten dat de wet van 1958 een breuk ging maken met het verleden was dit niet het geval, althans wat de praktijk betreft aangezien de wet slechts een beperkte invloed heeft gehad op het huwelijksvermogensrecht dat nog altijd niet hervormd was. Men zal moeten wachten tot 1976 om eindelijk de volledige gelijkheid tussen de echtgenoten te bekomen. Uit de analyse van de rechtspraak kan worden besloten dat de rechter steeds de wet heeft toegepast, zonder rekening te houden met de werkelijkheid en met de maatschappelijke evolutie. Het is eigenaardig want in andere materies zoals bij de echtscheiding heeft de rechter dat wel gedaan. Een verklaring daarvoor kan ik niet geven. Dit principe moet enigszins genuanceerd worden. In een aantal gevallen heeft de rechtspraak de positie van de gehuwde vrouw in beperkte mate verbeterd. Heel snel na de invoering van het Burgerlijk Wetboek van 1804 werd het stilzwijgend mandaat algemeen aanvaard door de rechtspraak en door de 273
J. PAUWELS, Rechten en plichten van gehuwden : het primair huwelijksstelsel (art. 212-224 BW), Leuven, Acco, 1980, 30-31.
92
rechtsleer. Dit maakte het mogelijk voor de gehuwde vrouw om een aantal rechtshandelingen, die betrekking hadden op de uitgaven ten behoeve van het gezin, te stellen waartoe ze in principe niet gehouden was. Het bood haar een uitweg om te ontsnappen aan de strenge regels van de Code Napoléon. Dit had tot gevolg dat de rechter geen zuivere toepassing maakte van de wet wat de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw betrof. Ook begon de rechtspraak soepeler te worden ten aanzien van de gehuwde vrouw wanneer de man misbruikt maakte van zijn macht. Zo werd de gehuwde vrouw toegelaten om de echtelijke woonplaats te verlaten wanneer het gedrag van de man onaanvaardbaar was. De samenwoningsplicht van de vrouw was niet meer absoluut. Maar behalve deze twee gevallen kan men stellen dat de rechters de wetgeving bleven toepassen zonder rekening te houden met de maatschappelijke evolutie. Daarnaast heeft de rechtspraak een belangrijke rol gespeeld bij het invullen van leemtes die ontstaan waren door de wet van 20 juli 1932. Vooraleer ik aan mijn masterproef begon had ik een gevoel van onrechtvaardigheid. Hoe was het mogelijk dat de gehuwde vrouw vijftig jaar geleden nog steeds onderworpen was aan de maritale macht? Ten eerste kan worden besloten dat voor 1958 België nog niet klaar was om de maritale macht af te schaffen en om de gelijkheid tussen de echtgenoten in te voeren. Een eerste reden daarvoor was dat de politici, de rechtspraak en sommige grote rechtsgeleerden zeer conservatief waren. De grote meerderheid van deze personen waren mannen bijgevolg was deze houding te verantwoorden doordat men enerzijds bang was dat de gehuwde vrouw misbruiken zou maken van haar macht en anderzijds dat de man zijn positie als gezinshoofd zou verliezen. Zo was De Page van mening dat de invoering van de volledige gelijkheid tussen de echtgenoten de deur zou openen voor rivaliteit en diarchie.274 Vervolgens was er voor de Tweede Wereldoorlog weinig vraag naar hervorming. Bovendien volgt uit de parlementaire debatten dat in de gezinnen waar alles goed ging de maritale macht geleidelijk aan niet meer werd toegepast en dat de gehuwde vrouw grotendeels handelingsbekwaam werd. De wetgeving werd enkel nog gebruikt voor gezinnen waar er problemen waren. De naoorlogse situatie en de steeds groter wordende druk van de vrouwenbewegingen heeft ertoe geleid dat in 1958 de gelijkheid tussen de echtgenoten werd ingevoerd. Ook mag niet vergeten worden dat België in 1948 de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens ondertekend had waarin men zich engageerde om de gelijkheid tussen de echtgenoten in te voeren. Ten slotte was de gehuwde vrouw in tal van Europese landen geëmancipeerd
274
H. DE PAGE, Traité élémentaire, supra noot 31, 639.
93
bijgevolg werd het ook tijd voor België om over te gaan tot de ontvoogding van de gehuwde vrouw.
94
Bibliografie Wetgeving A. Belgische wetgeving - Burgerlijk Wetboek. - Wet van 20 juli 1932 tot wijziging van de bepalingen van hoofdstuk VI, titel V, van boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, BS 12 augustus 1932. - Wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, BS 10 mei 1958. - Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976.
B. Voorbereidende documenten - Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, Parl.St. Senaat, BZ 1925, nr. 30. - Rapport de la Commission de la Justice chargée d’examiner le Projet de loi portant modification des dispositions du chapitre VI, Titre V, du Livre 1er du Code Civil: “Des droits et des devoirs respectifs des époux”, Parl.St. Senaat, 1925-26, nr. 101. - Tekst in eerste lezing aangenomen met betrekking tot het ontwerp van wet tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, Parl.St. Senaat 1926-27, nr. 51. - Aanvullend verslag uit naam der Commissie voor de Justitie, belast met het onderzoek van den door den Senaat bij eerste lezing aangenomen tekst van het Wetsontwerp tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, Parl.St. Senaat, 1926-27, nr. 64. - Hand. Senaat 1926-27, 18, 20, 25 en 26 januari 1927. - Hand. Senaat 1926-27, 1, 2, 3, 22 en 23 februari 1927. - Hand. Senaat 1926-27, 31 maart 1927. - Hand. Senaat 1926-27, 5 april 1927. - Ontwerp van wet door de Senaat overgemaakt aan de Kamer tot wijziging van de bepalingen van Hoofdstuk VI, Titel V, Boek I van het Burgerlijk Wetboek: “De wederzijdsche rechten en plichten van de echtgenooten”, Parl.St. Kamer 1926-27, nr. 171. - Hand. Kamer 1931-32, 30 juni 1932. - Hand. Kamer 1931-32, 7 juli 1932.
95
- Memorie van toelichting en wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Senaat 1956-57, nr. 69. - Verslag van de Commissie van Justitie belast met het onderzoek van het wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Senaat 1956-57, nr. 346. - Amendementen, Parl.St. Senaat 1957-58, nrs. 10, 15, 17, 19, 20, 22, 23, 24, 27, 28, 31, 36, 37 en 39. - Tekst in eerste lezing aangenomen met betrekking tot het wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Senaat 1957-58, nr. 41. - Aanvullend verslag van de Commissie van Justitie, belast met het onderzoek van het wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Senaat, nr. 46. - Wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten geamendeerd door de Kamer der Volksvertegenwoordigers, Parl.St. Senaat 1957-58, nr. 243. - Verslag van de Commissie van Justitie, belast met het onderzoek van het wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Senaat, nr. 272. - Hand. Senaat 1957-58, 13, 14, 19, 20, 21, 26 en 27 november 1957. - Hand. Senaat 1957-58, 2 april 1958. - Ontwerp door de Senaat overgezonden naar de Kamer betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Kamer 1957-58, nr. 811-1. - Amendementen, Parl.St. Kamer 1957-58, nrs. 811-2, 811-3, 811-4 en 811-6. - Verslag namens de Commissie voor de Justitie met betrekking tot het wetsontwerp betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten, Parl.St. Kamer 1957-58, nr. 811-5. - Hand. Kamer 1957-58, 12 maart 1958. - Hand. Kamer 1957-58, 13 maart 1958.
Rechtspraak - Cass. 18 mei 1899, Pas. 1899, I, 259. - Cass. 9 juni 1910, Pas. 1910, I, 337. - Cass. 13 november 1913, Pas. 1913, I, 461. - Cass. 15 januari 1917, Pas. 1917, I, 373. - Cass. 22 april 1926, Pas. 1926, I, 344. - Cass. 15 februari 1934, Pas. 1934, I, 170. - Cass. 24 september 1934, Pas. 1934, I, 383. - Cass. 27 november 1941, Pas. 1941, I, 437. - Cass. 7 mei 1942, Pas. 1942, I, 120. - Cass. 6 juni 1946, Pas. 1946, I, 236. - Cass. 27 januari 1949, Pas. 1949, I, 83. - Antwerpen, 8 juli 1889, JPA 1889, 410.
96
- Antwerpen 12 november 1904, PP 1906, 427. - Antwerpen 7 juli 1921, Rev.prat.not.b. 1922, 137. - Antwerpen 13 december 1951, RW 1952-53, 164. - Brussel 25 november 1886, Pas. 1887, II, 248. - Brussel 26 december 1888, Pas. 1889, II, 223. - Brussel 20 mei 1902, Pas. 1903, II, 145. - Brussel 24 maart 1903, Pas. 1904, II, 11. - Brussel 20 juli 1903, Pas. 1904, II, 12. - Brussel 24 juli 1915, Pas. 1916, II, 147. - Brussel 22 april 1922, Pas. 1922, II, 105. - Brussel 4 maart 1931, Rev.prat.not.b. 1931, 584. - Brussel 2 maart 1935, Rev.prat.not.b. 1936, 45. - Brussel 10 juli 1935, RW 1935-36, 423. - Brussel 10 april 1937, RW 1937-38, 850. - Brussel 14 oktober 1953, Pas. 1955, II, 43. - Brussel 20 april 1956, RW 1955-56, 1732. - Gent 17 juni 1891, Pas. 1891, II, 209. - Gent 15 juni 1895, Pas. 1896, II, 101. - Gent 11 januari 1896, Pas. 1896, II, 165. - Gent 23 maart 1898, Pas. 1899, II, 38. - Gent 23 juni 1910, Pas. 1910, II, 385. - Gent 16 december 1920, Pas. 1921, II, 43. - Gent 17 juli 1924, Pas. 1924, II, 50. - Gent 25 juni 1925, Rev.prat.not.b. 1926, 250. - Gent 23 december 1927, J.C.Fl. 1928, 21. - Gent 23 maart 1949, RW 1949-50, 942. - Gent 30 januari 1954, RW 1954-55, 223. - Luik 25 mei 1883, Pas. 1883, II, 240. - Luik 3 juli 1890, Pas. 1891, II, 11. - Luik 16 juni 1897, Pas. 1898, II, 31. - Luik 5 juli 1899, Pas. 1900, II, 94. - Luik 9 januari 1901, Pas. 1901, II, 305. - Luik 1 maart 1904, Pas. 1904, II, 196. - Luik 21 december 1904, Pas. 1905, II, 186. - Luik 22 oktober 1919, Pas. 1920, II, 20. - Luik 6 maart 1920, Pas. 1920, II, 48. - Luik 9 juli 1921, Pas. 1924, II, 205. - Luik 29 maart 1922, Pas. 1922, II, 111. - Luik 21 november 1928, JL 1928, 315. - Luik 6 november 1934, JL 1935, 145. - Luik 29 januari 1937, Pas. 1937, II, 108. - Luik 8 juli 1948, Pas. 1948, II, 117. - Luik 13 oktober 1955, RW 1955-56, 939. - Rb. Aarlen 16 januari 1934, Pas. 1934, III, 128. - Rb. Antwerpen 30 juni 1882, Pas. 1882, III, 217. - Rb. Antwerpen 3 augustus 1883, Pas. 1883, III, 286. - Rb. Antwerpen 13 januari 1887, Pas. 1887, III, 119. - Rb. Antwerpen 11 januari 1889, Pas. 1889, III, 218. - Rb. Antwerpen 17 maart 1917, Pas. 1917, III, 288. - Rb. Antwerpen 7 juli 1921, Rev.prat.not.b. 1922, 137.
97
- Rb. Antwerpen 22 mei 1921, Pas. 1921, III, 138. - Rb. Antwerpen 28 november 1927, Pas. 1928, III, 223. - Rb. Antwerpen 27 maart 1935, RW 1934-35, 1427. - Rb. Antwerpen 10 december 1947, RW 1947-48, 547. - Rb. Antwerpen 12 mei 1951, RW 1951-52, 86. - Rb. Antwerpen 13 december 1951, RW 1952-53, 163. - Rb. Antwerpen 8 februari 1952, RW 1951-52, 1348. - Rb. Antwerpen 11 januari 1956, RW 1956-57, 678. - Rb. Brugge 8 november 1897, Pas. 1898, III, 79. - Rb. Brugge 15 januari 1936, RW 1936-37, 17. - Rb. Brussel 6 februari 1884, Pas. 1885, III, 87. - Rb. Brussel 23 december 1885, Pas. 1886, III, 73. - Rb. Brussel 6 mei 1891, Pas. 1891, III, 289. - Rb. Brussel 4 mei 1892, Pas. 1892, III, 274. - Rb. Brussel 30 januari 1901, Pas. 1901, III, 140. - Rb. Brussel 10 december 1902, JJP 1903, 52. - Rb. Brussel 21 november 1903, Pas. 1904, III, 55. - Rb. Brussel 10 december 1902, JJP 1903, 52. - Rb. Brussel 10 februari 1909, JT 1909, III, 507. - Rb. Brussel 5 december 1910, Pas. 1911, III, 184. - Rb. Brussel 13 maart 1913, Pas. 1913, III, 144. - Rb. Brussel 29 november 1917, Pas. 1918, III, 308. - Rb. Brussel 23 februari 1922, JJP 1923, 363. - Rb. Brussel 27 juni 1929, Rev.prat.not.b. 1930, 252. - Rb. Brussel 22 juni 1935, Pas. 1936, III, 152. - Rb. Brussel 19 oktober 1935, JJP 1936, 23. - Rb. Brussel 18 februari 1937, Rev.prat.not.b. 1937, 473. - Rb. Brussel 26 oktober 1937, Pas. 1940, III, 40. - Rb. Brussel 10 mei 1940, Pas. 1942, III, 60. - Rb. Brussel 4 december 1952, JT 1953, 362. - Rb. Charleroi 19 december 1917, Pas. 1918, III, 70. - Rb. Charleroi 5 april 1928, Pas. 1929, III, 123. - Rb. Charleroi 1 mei 1943, Rev.prat.not.b. 1943, 368. - Rb. Charleroi 29 december 1955, Rev.prat.not.b. 1956, 122. - Rb. Dendermonde 22 mei 1937, Pas. 1938, III, 161. - Rb. Dinant 18 mei 1933, Pas. 1933, III, 221. - Rb. Doornik 6 november 1924, Rev.prat.not.b. 1925, 125. - Rb. Doornik 30 april 1940, JJP 1940-41, 258. - Rb. Gent 28 oktober 1898, Pas. 1899, III, 97. - Rb. Gent 9 juni 1937, Rev.prat.not.b. 1939, 477. - Rb. Gent 29 juni 1938, RW 1938-39, 655. - Rb. Gent 27 januari 1940, Rev.prat.not.b. 1942, 367. - Rb. Gent 5 februari 1941, Pas. 1942, III, 28. - Rb. Kortrijk 27 maart 1880, Pas. 1881, III, 353. - Rb. Kortrijk 7 oktober 1949, RW 1949-50, 1239. - Rb. Hasselt, 12 maart 1924, JL 1924, 120.
98
- Rb. Hasselt 29 juli 1955, RW 1955-56, 1774. - Rb. Huy 30 juni 1938, Pas. 1940, III, 23. - Rb. Huy 16 november 1939, Pas. 1940, III, 41. - Rb. Leuven 24 december 1934, Pas. 1935, III, 160. - Rb. Luik 10 mei 1884, Pas. 1884, III, 239. - Rb. Luik 31 juli 1890, Pas. 1891, III, 66. - Rb. Luik 11 maart 1891, Pas. 1891, III, 246. - Rb. Luik 24 maart 1909, Pas. 1909, III, 220. - Rb. Luik 23 juli 1913, Rev.prat.not.b. 1914, 346. - Rb. Luik 19 februari 1916, Pas. 1918, III, 351. - Rb. Luik 20 december 1924, Rev.prat.not.b. 1925, 243. - Rb. Luik 1 juli 1932, JL 1932, 248. - Rb. Luik 31 maart 1933, JL 1933, 243. - Rb. Luik 17 juni 1933, JL 1933, 275. - Rb. Luik 16 januari 1934, JL 1934, 252. - Rb. Luik 9 januari 1935, JL 1935, 165. - Rb. Luik 13 april 1935, Pas. 1937, III, 54. - Rb. Luik 6 april 1936, Pas. 1938, III, 52. - Rb. Luik 28 januari 1949, JL 1948, 188. - Rb. Luik 4 april 1958, JL 1957-58, 236. - Rb. Melle 24 juni 1922, Rec.gén. 1924, 328. - Rb. Namen 2 juli 1928, JL 1928, 243. - Rb. Nijvel 21 juni 1933, Pas. 1933, III, 223. - Rb. Oudenaarde 13 maart 1956, RW 1956-57, 538. - Rb. Tienen 10 mei 1935, Ann.not. 1938, 155. - Rb. Tienen 22 mei 1937, Pas. 1938, III, 161. - Rb. Verviers, 1 juli 1903, PP 1906, 297. - Rb. Verviers, 9 juni 1908, Rev.prat.not.b. 1908, 509. - Rb. Verviers 9 maart 1910, Pas. 1910, III, 268. - Rb. Verviers, 15 december 1924, JL 1925, 28. - Kh. Antwerpen 5 oktober 1917, Pas. 1918, III, 10. - Kh. Brussel 29 december 1903, Rev.prat.not.b. 1904, 188. - Kh. Brussel 15 november 1922, Jur.com.Brux. 1922, 456. - Kh. Brussel 18 maart 1931, Pas. 1931, III, 173. - Kh. Brussel 28 januari 1932, Rev.prat.not.b. 1932, 472. - Kh. Brussel 20 mei 1946, JT 1947, 330. - Kh. Luik 24 februari 1913, JL 1913, 143. - Kh. Luik 30 april 1925, JL 1925, 174. - Kh. Luik 4 april 1927, JL 1927, 199. - Kh. Luik 4 mei 1928, JL 1928, 182. - Kh. Luik 13 februari 1933, JL 1933, 104. - Kh. Luik 20 november 1934, JL 1935, 85. - Kh. Luik 23 januari 1935, JL 1935, 134.
99
- Kh. Sint-Niklaas 12 april 1938, RW 1938-39, 790. - Kh. Sint-Niklaas 17 januari 1939, RW 1938-39, 1762. - KG Brussel 10 januari 1908, Pas. 1908, III, 240. - KG Brussel 17 juli 1915, Pas. 1915-16, III, 115. - KG Brussel 17 november 1932, Pas. 1933, III, 9. - KG Brussel 16 december 1932, Pas. 1934, III, 11. - Vred. Aarlen 12 december 1885, Pas. 1886, III, 269. - Vred. Anderlecht 23 februari 1933, Pas. 1933, III, 112. - Vred. Antwerpen 23 april 1931, Rev.prat.not.b. 1931, 569. - Vred. Antwerpen 25 oktober 1932, RW 1932-33, 146. - Vred. Antwerpen 13 april 1933, Pas. 1933, III, 219. - Vred. Antwerpen 16 november 1933, RW 1933-34, 417. - Vred. Beauraing 20 november 1900, JJP 1901, 285. - Vred. Bergen 2 juni 1932, JJP 1933, 106. - Vred. Bilzen 9 maart 1938, RW 1938-39, 762. - Vred. Brussel 23 januari 1886, Pas. 1886, 83. - Vred. Brussel 27 februari 1903, JJP 1904, 40. - Vred. Brussel 9 januari 1914, Rev.prat.not.b. 1914, 703. - Vred. Brussel 10 januari 1923, Rev.prat.not.b. 1923, 415. - Vred. Brussel 5 juni 1924, JJP 1925, 141. - Vred. Brussel 21 augustus 1926, Pas. 1927, III, 109. - Vred. Brussel 19 december 1931, Pas. 1932, III, 100. - Vred. Brussel 5 november 1934, Pas. 1934, III, 142. - Vred. Brussel 13 maart 1936, JJP 1936, 212. - Vred. Châtelet 20 april 1934, JJP 1934, 373. - Vred. Châtelet 17 februari 1936, JJP 1936, 358. - Vred. Châtelet 2 oktober 1936, JJP 1936, 355. - Vred. Châtelet 23 december 1936, JJP 1937, 25. - Vred. Châtelet 26 februari 1937, JJP 1937, 278. - Vred. Châtelet 18 oktober 1937, JJP 1938, 22. - Vred. Chimay 29 december 1916, JJP 1917, 404. - Vred. Doornik 1 december 1937, JJP 1938, 228. - Vred. Ekeren 12 december 1946, RW 1946-47, 733. - Vred. Elsene 21 december 1933, JJP 1934, 111. - Vred. Elsene 2 juli 1935, Rev.not.prat.b. 1935, 687. - Vred. Eupen 22 november 1938, JT 1939, 81. - Vred. Gembloux 31 oktober 1933, JJP 1934, 148. - Vred. Gent 31 januari 1936, Pas. 1937, III, 55.
100
- Vred. Grivegnée 12 december 1956, JL 1956-57, 199. - Vred. Herstal 2 juni 1933, JL 1933, 254. - Vred. Hollogne-aux-Pierres 4 februari 1936, JJP 1937, 23. - Vred. Leuven 13 augustus 1934, RW 1934-35, 731. - Vred. Leuven 23 maart 1946, RW 1946-47, 635. - Vred. Leuven 24 september 1946, RW 1948-49, 987. - Vred. Luik 3 maart 1914, JJP 1914, 444. - Vred. Luik 28 maart 1927, JJP 1927, 299. - Vred. Luik 9 februari 1933, Pas. 1933, III, 220. - Vred. Luik 23 februari 1933, Pas. 1933, III, 112. - Vred. Luik 20 juni 1933, JL 1933, 240. - Vred. Luik 24 oktober 1938, JL 1939, 14. - Vred. Luik 27 februari 1943, Pas. 1943, III, 63. - Vred. Marche 25 maart 1948, JL 1947-48, 296. - Vred. Mechelen 10 juli 1942, JJP 1943, 233. - Vred. Namur-Sud 10 januari 1933, JJP 1934, 147. - Vred. Namur-Sud 25 juli 1933, JJP 1934, 149. - Vred. Namur-Sud 14 november 1933, JJP 1934, 27. - Vred. Nijvel 9 oktober 1906, JT 1906, 1288. - Vred. Nijvel 13 november 1917, Pas. 1918, III, 134. - Vred. Nijvel 24 oktober 1941, JJP 1943, 13. - Vred. Nijvel 28 november 1941, JJP 1942, 238. - Vred. Nijvel 13 februari 1942, JJP 1943, 231. - Vred. Nijvel 29 december 1949, JJP 1950, 219. - Vred. Rochefort 22 juni 1956, JL 1956-57, 144. - Vred. Ronse 8 mei 1937, RW 1937-38, 183. - Vred. Ronse 6 juni 1951, JJP 1952, 290. - Vred. Schaarbeek 8 maart 1933, JJP 1933, 102. - Vred. Schaarbeek 22 maart 1933, JJP 1934, 419. - Vred. Schaarbeek 1 juli 1942, JJP 1943, 15. - Vred. Seraing 28 februari 1934, Pas. 1935, III, 46. - Vred. Seraing 16 januari 1957, JL 1958-59, 56. - Vred. Sint-Jans-Molenbeek 10 juli 1934, Rev.prat.not.b. 1936, 9. - Vred. Sint-Jans-Molenbeek 6 december 1938, Pas. 1939, III, 141. - Vred. Sint-Jans-Molenbeek 20 december 1938, JJP 1939, 46. - Vred. Sint-Joost-ten-Noode, 13 november 1936, JJP 1937, 33. - Vred. Sint-Joost-ten-Noode, 2 februari 1945, JJP 1945, 219. - Vred. Templeuve 11 februari 1902, JJP 1902, 196. - Vred. Tienen 2 juli 1934, Pas. 1935, III, 29.
101
- Vred. Vilvoorde, 26 oktober 1939, JJP 1939, 377. - Vred. Vilvoorde 12 april 1943, JJP 1943, 311. - Vred. Vilvoorde 17 mei 1956, JJP 1957, 22. - Vred. Virton 10 oktober 1935, JJP 1936, 55. - Vred. Waver 17 januari 1905, JJP 1905, 196. - Vred. Waver 6 december 1912, Pas. 1914, III, 242.
Rechtsleer A. Boeken - BAETEMAN, G., De hervorming van het huwelijksgoederenrecht in West-Europa, I, Burgerlijk Wetboek 1804, België, Frankrijk, Brussel, Academie,1964, 634 p. - BAETEMAN, G. en HEIRBAUT, D. (eds.), Cumulatieve editie van het Burgerlijk Wetboek. De huidige en de originele tekst met alle wijzigingen in België van 1804 tot 2004, I, Inleiding, Mechelen, Kluwer, 2004, 1094 p. - BAETEMAN, G. en LAUWERS, J-P., Devoirs et droits des époux. Commentaire théorique et pratique des lois du 30 avril 1958 et de la loi du 22 juin 1959, Brussel, Bruylant, 1960, 437 p. - BART, J., Histoire du droit privé: de la chute de l’Empire Romain au XIXième siècle, Parijs, Montchrestien, 1998, 537 p. - BOSLY, H., DEL MARMOL, C. EN GOOSSENS, C., Répertoire bibliographique du droit belge (19191945), Luik, PUL, 1947, 456 p. - BOSLY, H., DEL MARMOL, C., GOOSSENS, C., LAUWERS, J-P. EN LIMPENS, J., Répertoire bibliographique du droit belge (1946-1955), Luik, PUL, 1957, 348 p. - BOSLY, H., GOOSSENS, C., LAUWERS, J-P en PARISIS, J-M., Répertoire bibliographique du droit belge (1956-1960), Luik, PUL, 1962, 322 p. - CISELET, G., Commentaire de la loi du 20 juillet 1932 sur les droits et devoirs respectifs des époux. Texte legal et travaux parlementaires, Brussel, Puvrez, 1932, 176 p. - CISELET, G., La femme: ses droits, ses devoirs et ses revendication: esquisse de la situation de la femme en Belgique et à l’étranger, Brussel, Eglantine, 1930, 221 p. - DEKKERS, R., Le droit privé des peuples, Brussel, Librairie encyclopédique, 1953, 505 p. - DELVA, W., Personen- en familierecht, II, Staat van de persoon, Gent, Story-Scentia, 1965, 372 p. - DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil Belge, I, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, Brussel, Bruylant, 1933, 1095 p. - DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil Belge, I, Introduction, théorie générale des droits et des lois, les personnes, la famille, Brussel, Bruylant, 1962, 1367 p.
102
- DESIMPELAERE, A-J., Critische studie betreffende de maritale macht en de rechtsonbekwaamheid der gehuwde vrouw, Deinze, Voet, 1942, 207 p. - DUBRU, M., L’égalité civile des époux dans le mariage : commentaire de la loi du 30 avril 1958 relative aux droits et devoirs respectifs des époux, Brussel, Bruylant, 1959, 255 p. - GAUBLOMME, D., François Laurent (1810-1887): de ongelukkige liefde van een liberaal vechtjan voor de kinderen van het volk, Gent, Stadsbestuur, 1987, 83 p. - GERLO, J., Handboek voor familierecht, II, Huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 1996, 316 p. - GILISSEN, J., Historische inleiding tot het recht. Overzicht van de wereldgeschiedenis van het recht. De bronnen van het recht in de Belgische gewesten sedert de 13e eeuw. Geschiedenis van het privaatrecht, Antwerpen, Kluwer, 1981, 811 p. - HALPÉRIN, J-L., Histoire des droits en Europe, Parijs, Flammarion, 2004, 382 p. - HALPERIN, J-L., Histoire du droit privé français depuis 1804, Parijs, PUF, 1996, 377 p. - HAYOIT DE TERMICOURT, R., La femme devant la loi civile, Leuven, Rega, 1938, 92 p. - HEIRBAUT, D., Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 416 p. - JAMAR, L., Répertoire décennal de la jurisprudence belge contenant l’analyse de toutes les décisions rendues en Belgique depuis 1900 jusqu’à 1909 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, I, Brussel, Bruylant, 1910, 744 p. - JAMAR, L., Répertoire décennal de la jurisprudence belge contenant l’analyse de toutes les décisions rendues en Belgique depuis 1900 jusqu’à 1909 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, III, Brussel, Bruylant, 1910, 703 p. - LAURENT, F., Avant-projet de révision du code civil, I, Brussel, Bruylant, 1882, 508 p. - LAURENT, F., Cours élémentaire de droit civil, I, Brussel, Bruylant, 1887, 631 p. - LAURENT, F., Principe de droit civil, III, Brussel, Bruylant, 1878, 648 p. - LAURENT, F., Zedelijke hervorming der arbeidende klassen, Gent, Algemeene Boekhandel van Ad. Hoste, 1884, 228 p. - LAUREYS, V. en VAN DEN WIJNGAERT, M., De geschiedenis van de Belgische Senaat, Tielt, Lannoo, 1999, 470 p. - LOCRÉ, M., Législation civile, commerciale et criminelle ou commentaire et complément des codes français, I, Brussel, Librairie de jurisprudence H. Tarlier, 1836, 516 p. - LOCRÉ, M., La législation civile, commerciale et criminelle de la France, ou commentaire et complément des codes français, IV, Parijs, Treuttel et Würtz, 1827, 635 p. - MONBALLYU, J., Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2006, 223 p.
103
- PASQUIER, A., Droits et devoirs respectifs des époux, commentaire de la loi du 20 Juillet 1932, Brussel, Hauchamps, 1932, 79 p. - PAUWELS, J., Rechten en plichten van gehuwden: het primair huwelijksstelsel (art. 212-224 BW), Leuven, Acco, 1980, 225 p. - PICARD, E., D’HOFFSCHMIDT, N. en DE LE COURT, J., Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, XLIII, Brussel, Larcier, 1899, 1107 p. - PICARD, E., D’HOFFSCHMIDT, N. en DE LE COURT, J., Pandectes Belges, encyclopédie de législation, de doctrine et de jurisprudence belges, LXII, Brussel, Larcier, 1899, 927 p. - PICARD, E., D’HOFFSCHMIDT, N. en DE LE COURT, J., Pandectes Belges, inventaire général du droit belge à la fin du XIXème siècle, LXXXII, Brussel, Larcier, 1905, 1150 p. - ROMMENS, J., Huiswet. De persoonlijke familiebetrekkingen volgens het Belgisch Burgerlijk Wetboek beknopt en te gerieve van eenieder beschreven, Gent, Siffer, 1893, 420 p. - SAVATIER, R., Le droit l’amour et la liberté, Parijs, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1963, 224 p. - VANDERPOORTEN, H., Huwelijksgoederenrecht: wet van 14 juli 1976, Brussel, Belgisch Staatsblad, 1976, 61 p. - VAN MOLLE, P., Het Belgisch Parlement 1894-1969, Gent, Erasmus, 1969, 421 p. - VELLE, K., Recht en gerecht: bibliografische inleiding tot het institutioneel onderzoek van de rechterlijke macht (1796-1994), I, Brussel, Algemeen Rijksachief, 1994, 363 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1910 jusqu'à 1925 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, I, Brussel, Bruylant, 1925, 941 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1910 jusqu'à 1925 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, III, Brussel, Bruylant, 1925, 781 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1926 jusqu'à 1935 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, I, Brussel, Bruylant, 1935, 623 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1926 jusqu'à 1935 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, III, Brussel, Bruylant, 1935, 956 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1936 jusqu'à 1946 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, I, Brussel, Bruylant, 1946, 491 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1936 jusqu'à 1946 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, III, Brussel, Bruylant, 1946, 580 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1947 jusqu'à 1955 inclusivement en matière civile,
104
commerciale, criminelle, de droit public et administratif, I, Brussel, Bruylant, 1955, 546 p. - WALEFFE, F., Répertoire général de la jurisprudence belge contenant l'analyse de toutes les décisions publiées en Belgique depuis 1947 jusqu'à 1955 inclusivement en matière civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif, IV, Brussel, Bruylant, 1955, 505 p.
B. Verzamelwerken - BAETEMAN, G., “Le statut de la femme dans le droit belge depuis le Code Civil”, in Recueil de la société Jean Bodin pour l’histoire comparative des institutions, XII/2, Brussel, éditions de la librairie encyclopédiques, 1962, 577-602. - BAERT, G., “François Laurent: zijn leven, zijn tijd en zijn strijd” in ERAUW, J., BOUCKAERT, B., BOCKEN, H., GAUS, H. en STORME, M. (eds.), Liber Memorialis François Laurent 1810-1887, Brussel, Story-Scientia, 1989, 9-60. - CISELET, G., “Le mariage”, in GODDYN, M.A., HENNEBICQ, L., WATHELET, M.J. en CISELET, G. (eds.), Les novelles: Corpus Juris Belgici, I, Droit Civil, Brussel, Larcier, 1938, 363-660. - HOLTHÖFER, E., “Kodification und Gezetzgebung des allegemeinen Privatrechts Belgien” in COING, H. (ed.), Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europäischen Privatsrechtsgeschichte, III/1, München, Beck, 1982, 1069-1165.
C. Tijdschriften - BAETEMAN, G., “De rechtstoestand van de vrouw in ons recht sedert 1804”, Alumni 1961, 23-47. - BAETEMAN, G., “Overzicht van de wet van 30 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en van enkele rechtsproblemen door haar toepassing gesteld”, RW 195859, 1017-1058. - BAUGNIET, J., “L’incapacité de la femme mariée et les régimes matrimoniaux”, Rev.prat.not.b. 1948, 361-373. - DE LEUZE, H., “Les droits et devoirs respectifs des époux. Commentaire de la loi du 20 juillet 1932”, Rec.gén.enr.not. 1932, 385-401. - DELVA, W., “De bekwaamheid van de gehuwde vrouw sinds de wet van 30 april 1958”, RW 195859, 313-330. - DONNAY, M., “La loi du 30 avril 1958 relative aux droits et devoirs respectifs des époux”, Rec.gén.enr.not. 1958, 257-310. - KIRKPATRICK, J., “La capacité et les pouvoirs des femmes mariées belges depuis les lois des 30 avril 1958 et 22 juin 1959”, JT 1960, 1-8. - ORBAN, P., “Kritische beschouwingen over de wet van 30 april 1958, betreffende de wederzijdse rechten en plichten der echtgenoten”, RW 1960-61, 457-472. - ORIANNE, P., “Le statut de la femme mariée. Projets de réforme”, Ann.dr.sc.pol. 1956, 349-361.
105
- RENARD, C., “La réforme du statut de la femme mariée en Belgique”, Rev.intern.dr.comp. 1958, 5664. - REYNTENS, P., “Commentaire de la loi du 20 juillet 1932 traitant des droits et devoirs respectifs des époux et portant modifications du chapitre VI du titre V du livre I du code civil”, Pand.pér. 1932, 533564. - RUTSAERT, J., “La destruction de la famille par la loi”, JT 1958, 69-72. - TAYMANS, A., “Etude sur la loi du 20 juillet 1932 modifiant les dispositions du Code Civil concernant les droits et les devoirs respectifs des époux”, Rev.prat.not.b. 1932, 657-695. - VAN EECKE, G., “Droits et devoirs respectifs des époux (loi du 20 juillet 1932) commentaire”, JJP 1933, 61-81. - VAN HOUTTE, J., “L’application de la loi du 20 juillet 1932 sur les droits et devoirs respectifs des époux : chronique de jurisprudence 1932-1933”, Rev.prat.not.b. 1933, 719-728.
D. Websites - www.liberaalarchief.be
106