DE HEERLIJKHEID HERLAAR

Heemkundevereniging

“DE HEERLIJKHEID HERLAAR” Jaargang 11, nr.1

juni 2005

Colofon Bestuur: Fr. van Dommelen, voorzitter telefoon 073-551 31 51 M. van Griensven, secretaris telefoon 073-551 33 63 Th. van de Wetering, lid telefoon 073-551 28 80 F.C. Cooijmans, lid telefoon 073-551 43 59 N. van Hengstum, lid telefoon: 073-551 50 19

Inhoud

Tineke de Leijer – van Doorn

Adres secretariaat: Nieuwstraat 28 5371 AD Sint-Michielsgestel Bankrelatie: Heemkundevereniging ”De Heerlijkheid Herlaar” Rabobank Sint-Michielsgestel Rekeningnummer: 13.36.98.742 Contributie per jaar Heemkundevereniging: € 15,- voor leden € 10,- voor gezinsleden € 5,voor aspirant-leden € 25,- voor donateurs en begunstigers Openstelling documentatiecentrum Ons “Heemhuis” bij Viataal is geopend na afspraak met de toezichthouder, telefoon 073-551 43 59 Periodiek “Den Heertgang” Redactie: F.C. Cooijmans M. van Griensven N.van Hengstum Th. van de Wetering Redactie adres: Nieuwstraat 28 5271 AD Sint-Michielsgestel Drukwerk: Drukkerij “Herlaer” F. den Otter Tekening Oude Toren: J.Lurinks

Belevenissen van Tineke van Doorn in wereldoorlog II blz.2

Paul Minkels

Belevenissen en herinneringen aan de 2e wereldoorlog van Paul Minkels blz.3 F.W.v.Dommelen

Resultaten archeologisch onderzoek dorpscentrum blz. 10 J. van Veldhoven

Gestel (kadaster 1832: F1-F763) blz. 15 Dr.H.Knippenberg

Sint Michael-Feest: 29 september (deel 1) blz. 18

Heemkundevereniging

“DE HEERLIJKHEID HERLAAR”

Belevenissen van Tineke van Doorn in wereldoorlog II Tineke de Leijer - van Doorn Dit is een korte samenvatting van mijn herinnering aan de oorlog. Ik was in 1944 elf jaar en woonde toen op Zegenwerp E228 - nu 8 - in de Bevert-hoeve. Die naam stond in het rieten dak

De benzine-opslagplaats Doordat er op Zegenwerp een benzine opslagplaats was zaten de bewoners van Zegenwerp in een gevaarlijke linie. Deze opslagplaats werd bewaakt door Duitse en Russische soldaten (de laatst genoemde waren z.g. overlopers). Maar zij wezen ons erop dat we een schuilkelder moesten maken. Als de benzine-opslagplaats ooit door het verzet ontdekt zou worden konden wij gebruik maken van deze schuilkelder. Wij waren een gezin met elf kinderen, dus het moest wel een grote schuilkelder worden. Met de hand werd er vanaf het kelderraampje een loopgraaf naar de schuilkelder gegraven, wel zo diep dat je er rechtop in kon staan. Aan bomen voor het dak geen gebrek, en dan hout, stro en zand er bovenop. Dan stro erin, de Duitsers kwamen kijken of hij wel veilig genoeg was.

Zij waren gevlucht Na twee weken in de schuilkelder te hebben geslapen, kwam er nog een gezin met zeven kinderen bij, mijn oom en tante ( Marinus en Hanneke Vorstenbosch-van Os) uit Sint Oedenrode; zij waren gevlucht (met de hoogkar) voor het oorlogsgeweld; Market Garden was op 17 september 1944 begonnen. Er werd weer een schuilkelder Den Heertgang

2

meer gegraven. Zij bleven voorlopig ook bij ons wonen. Eten was er genoeg, de mannen gingen ’s-nachts het omgekomen vee, door granaatinslagen, in stukken ophalen. Er kwamen ook Schijndels evacués bij ons aan, vijf jongens van Van den Heesakker en twee meisjes Van Dijk. De vijf jongens zijn later door Dorsman meegenomen naar boerderij Balsbroek waar hij woonde. Er was ook een joods echtpaar bij ons ondergedoken (de namen weet ik niet meer). Op enig moment kregen wij van de heer Kaart - deze had bericht gehad van burgemeester Roelofs - te horen dat de Duitsers op zoek waren naar joden en een van onze jongens (Toon) heeft ze met de vrachtfiets naar het station in den Bosch gebracht en we hebben er verder nooit meer iets van gehoord.

Dreigen dat ze alles in brand zouden steken Er was een paniekdag toen er voedsel gedropt was op ons land; mijn broers gingen de parachute’s en het voedsel halen en verstopten alles onder het hooi. Toen kwamen er Duitse militairen (hoge mannen) bij ons aan om te kijken wat er gaande was; ze dachten dat er Engelse soldaten gedropt waren. Ze konden aan de sporen op het omgeploegde land zien juni 2005

Heemkundevereniging


waar onze jongens gelopen hadden en het spoor liep naar onze schuur. Met het geweer recht voor mijn vader en dreigende dat ze alles in brand zouden steken moesten ze de parachute’s weer voor de dag halen. De Duitsers zagen aan de parachute’s dat daar geen soldaten mee geland waren. Ook de blikken voedsel moesten we afgeven alsmede apparatuur zoals landmijnen en handgranaten.

Op de hoogkar naar het noodhospitaal Tijdens een beschieting met granaten werd bij ons huis vlak voor de schuilkelder een Duitse soldaat heel zwaar gewond. Mijn moeder moest van lakens repen scheuren voor noodverband en onze jongens moesten hem, op de hoogkar, naar het noodhospitaal in de”ouw stomschool” (nieuw Herlaar) brengen. Daarna gingen de heren (Duitsers) gewoon hun spelletje golf spelen. De golfbaan en heel Zegen-

werp was eigendom van de bankier van Lanschot.

Voor het eerst in mijn leven wist ik hoe chocolade proefde Na 8 weken in de schuilkelder te hebben geslapen werden we bevrijd door de Engelsen. Zij kwamen van Gemonde en staken met tanks en voertuigen op een doorwaadbare plaats de Dommel over. Voor het eerst in mijn leven wist ik hoe chocolade proefde. Maar het gezoem van honderden vliegtuigen in de nacht, de gierende granaten en de V 1’s waarvan de motor opeens stilhield, zal ik mijn leven lang niet vergeten. Evenmin het luchtalarm op school; dan moesten we allemaal onder de bank of op de gang tegen de binnenmuur schuilen. Ook vergeet ik niet de gaarkeuken, met wortelstamp, de vitamine C tabletten die aan ons op school uitgereikt werden en de stamkaart met bonnen.

Belevenissen en herinneringen aan de 2e wereldoorlog van Paul Minkels Paul Minkels, Regent Smitsstraat 41, toen Spijt A79 nu 19. (*1931) 1939-1945, dit is het verhaal zoals ik het mij herinner in september/oktober 2004

1939, met een pannetje naar de veldkeuken Wij hadden in 1939 bij ons (Spijt A79 nu 19) acht Nederlandse militairen ingekwartierd; zij sliepen bij ons op zolder en hun uitrusting en wapens lagen opgeslagen in het schuurtje (niet echt paraat). Een van hen was de schoenmaker van de compagnie en ook hij had zijn spullen in dat

Den Heertgang

3

schuurtje waar hij zat te repareren. Zij hadden hun eigen fietsen bij zich en konden bij verlof en andere vrije tijd naar huis fietsen. Als zij om 17.00 uur gingen avondeten in de veldkeuken die opgesteld was bij Jan Schellekens, een boer die vooraan in de Spijt woonde, dan mochten de kinderen uit de buurt mee gaan eten (overschot), iedereen liep dan daarheen met een pannetje. Wij hebben met de bujuni 2005

Heemkundevereniging


ren in 1939 een schuilkelder gebouwd maar er echter nooit in behoeven schuilen.

Wij, als jongentjes van de Spijt, hadden een eigen leger(tje)

Achter de rokken van mijn moeder keek ik angstig mee naar buiten Op 10 mei 1940 werden wij gewekt door de soldaten en konden wij in de vroege morgen 04.00-05.00 uur de Duitse vliegtuigen over zien komen; één van die vliegtuigen heeft bommen laten vallen in Den Dungen dat konden wij waarnemen. De komst van de Duitsers in mei 1940 herinner ik mij dat zij door de Spijt kwamen in de avonduren van 12 mei en dat ik achter de rokken van mijn moeder angstig mee naar buiten keek. De acht ingekwartierde soldaten waren op 10 mei plotseling vertrokken met achterlating van hun fietsen en de schoenmakersspullen. Ook geweermunitie is achtergebleven en door mijn vader in de tuin bij de schuilkelder begraven. De schuilkelder is in 1943 opgeruimd en de munitie kwam onbruikbaar te voorschijn. De fietsen zijn later door de soldaten weer opgehaald; de schoenmakersspullen moesten worden ingeleverd op het gemeentehuis in opdracht van de bezetter, maar mijn vader heeft dat niet gedaan. Bij onze buren, de vrijgezellen Nolda, Mijntje en Marinus van de Brand Spijt A81 (al oudere boerenmensen), was de foerier en andere soldaten op stal ingekwartierd. Ook de spullen van die foerier moesten worden ingeleverd, mijn vader heeft uniformen en een aantal andere militaire goederen (waar onder munitie) ingeleverd, maar een deel van het ondergoed is door hem niet weggebracht.

Den Heertgang

4

Ik kan mij niet herinneren dat er geschoten is geworden, alle Nederlandse soldaten waren tijdig vertrokken. Wij hebben de doortocht van de Duitsers gezien op het Petrus Dondersplein en de mensen waren overdonderd door het vele materi-

Twee van de jongens van de Spijt op de hoek met de Nieuwstraat: Gerrit van den Oetelaar en Paul Minkels, jaar 1938 aal (zoals auto’s, paarden en tanks). De enkele NSB-ers en sympathisanten juichten de Duitsers toe. Die zeiden nu krijgen we het eindelijk goed! Wij, als jongentjes van de Spijt, hadden een eigen leger(tje). We speelden soldaatje in de mobilisatie en in de oorlog. Houten geweren en sabels behoorden tot onze uitrusting. Ons leger bestond uit vijf man: Gerrit van Beekveld (kapitein), Paul Minkels (sergeant), Jan en Piet Kemner en Gerrit van den Oetelaar (soldaten). We

juni 2005

Heemkundevereniging


sloten ons aan bij “het Turp” (dorp) als er tegen anderen (Stokhoek, de Hei of Maaskantje) ”gevochten” moest worden, Jan van de Coevering uit de Nieuwstraat (vader aannemer en cafebaas) had zelfs een heuse tank (van hout) gemaakt. De eerste oorlogsjaren gingen voorbij, angstig vond ik het als nachtjagers laag overkwamen; ook heden als er laag gevlogen wordt doet het mij herinneren aan die jaren. De eerste Duitsers kwamen in 1942 toen Beekvliet gijzelaarskamp werd; ik ben dikwijls naar het seminarie geweest voor het aflossen van de wacht.

Wij provoceerden de jeugdstormers Er kwam ook een Nederlandse SS-er wonen in (of naast) het huis van de stoker (van der Zanden) van het Seminarie. Deze SS-er had een aantal kinderen (zes) die bij de Jeugdstorm waren en met slaande trom en vliegend vaandel door het dorp marcheerden (provocatie) onder toezicht van vader en andere SS-ers. Leo en Bennie zaten bij mij in de klas, zij hebben veel stiekeme klappen en schoppen ontvangen. Het was zo erg dat Nederlandse SS-ers op school kwamen en ons bestraffend toespraken en met hel en verdoemenis dreigden als het niet op hield. Wij provoceerden de jeugdstormers door uitgezaagde kopjes van Wilhelmina aan hen te laten zien die we aan de binnenkant van onze jasjes hadden gespeld. Als we langs Beekvliet kwamen dan hielden ze ons staande en trokken de speldjes van onze jassen. e

Duits leren in de 7 klas We moesten in de 7e klas ook Duits leren. In die klas was ik de beste leerling en die kregen een prijs. In dat jaar zou dat weer een leren bal zijn, maar helaas door de

Den Heertgang

schaarste of andere reden …. geen leren bal! In de oorlog waren er ook kinderen uit de grote steden in Gestel ondergebracht, oa. Dingeman van de Veeke en Auke Hoegen zaten bij mij in de klas.

Een flinke aframmeling In een van de winters in die oorlogsjaren heb ik gezien dat er in de Beemd, het had die nacht gesneeuwd, met voetsporen de tekst: OZO (oranje zal overwinnen) en/of leve de Willemien of Wilhelmina geschreven was. In het najaar 1943 kwam mijn broer Antoon van zijn meisje. Hij zag dat er plakkaatplakkers bezig waren op de schutting van de gebroeders Kapteijns (Spijt A77), hij wachtte tot ze weg waren en trok de plakkaten van de schutting. De plakkers hadden mijn broer horen aankomen en wachten hem bij de kerkpad (nu Heesakkerstraat) op. Ze hebben hem een flinke aframmeling gegeven want hij liep dagen met een blauw oog.

Niet te best maar beter dan eigen teelt Eten hadden wij grotendeels uit eigen hof. Er was ook een deel aangeplant met tabaksplanten en als de tijd daar was werden ze aan boonstaken geregen en op de zolder gedroogd. Mijn broer Antoon was degene die de tabaksbladeren fermenteerde en op rolletjes draaide en ik mocht dan de tabak tot shag snijden. In 1944 lag er op de wei van Van den Brand een grote hoop tabak te drogen, de Duitsers hadden die daar te drogen gelegd. Het bleek Belgische shag (ook) te zijn, mijn oudere broer Antoon stookte mij op daar te gaan spelen en onderhand wat shag te jatten, dat is mij ook gelukt. Door mijn moeder werd van afgeroomde

5

juni 2005

Heemkundevereniging


melk, die we kregen van Jan de Pool (Schellekens), boter gemaakt. De room ging in een stenen pot en daarin werd met een stamper boter gemaakt. Ook dat boteren mocht ik doen. Van kolengruis, wat cement en water werden door mijn vader briketten gemaakt. Dit modderige goedje ging in een kist met vakken van 20 bij 5 cm en werd daarna buiten in de zon gedroogd. In de herfst gingen wij op Zegenwerp fobussen (denneappels) rapen en kort hout voor de kachel.

Ook de duiven van Marinus waren ondergedoken Onderduikers hadden wij niet, maar er stonden wel 10 of 15 naaimachines op zolder van een zwager uit Helmond. Die heeft er na de oorlog goede zaken mee gedaan.

Mijn neef Piet van der Lee Op 8 september 1944 is mijn neef Piet van der Lee, na een mislukte verzetsactie (poging tot vernietiging van de benzineen munitieopslagplaats op Zegenwerp) in de Dommel verdronken. De dag daarop is mijn oom Jan dat bij ons komen vertellen. Er was veel verdriet, maar wij mochten niets verder vertellen. In 1990 is op mijn initiatief de fietsbrug achter de Ruwenberg naar hem vernoemd.

Ook de duiven van Marinus (Tinuske de ref) van den Oetelaar - Spijt A84 - waren ondergedoken, want van de Duitsers mocht je geen postduiven houden. Die zouden berichten over kunnen brengen. De duiven zaten boven op zolder bij Marinuske van Vught, Spijt A86. Daar kwam nooit iemand, men beschouwde hem als zonderling (kluizenaar).

De graven zijn dus leeg Op 19 september 1944 is een bommenwerper neergestort op de Bleeke, ik ben daar nog gaan kijken. In de Hei is op die dag ook nog een zweefvliegtuig (zg glider) neergestort.

Kleding en huishoudtextiel van Joske ( ’t Refke) van de Oetelaar (Nieuwstraat) was ondergedoken bij zijn moeder (Mow) van den Oetelaar van den Broek Spijt A85.

Dolle Dinsdag, “Hij litter” – hij ligt er Dolle Dinsdag was de dag dat de Duitsers meenden dat geallieerden al de grens met Nederland hadden overschreden. De berichtgeving was niet goed en veel Duitse soldaten sloegen op de vlucht Met allerlei vervoermiddelen (oa kinderwagens) trokDen Heertgang

ken de Duitsers weg. Op Dolle Dinsdag (6 sept 1944) waren mijn vader en ik (ik achter op de fiets) in ’s-Hertogenbosch en hebben daar de vlucht van de Duitsers kunnen zien. Wij zijn toen vlug naar huis gegaan want wij wisten niet wat er aan de hand was. De Engelsen waren volgens geruchten al voorbij Breda. Terugtrekkende soldaten die later door de Spijt kwamen werden altijd hartelijk begroet door Lousje van de Oetelaar, Spijt A84 (nu Heesakkerstraat) (*1940) die we de Hitlergroet geleerd hadden) met “Hij litter” – hij ligt er. Maar de soldaten lachten erom omdat zij de Hitler groet verstonden en wij hadden plezier omdat er iets anders bedoeld werd.

6

In 2004 ben ik bekend geraakt met de gebeurtenissen van deze twee vliegtuigen, via de heer P.Pouwels uit Elshout. De glider is beschreven in het boek TUGS AND GLIDERS TO ARNHEM, piloot trekkend vlgtg P/O Mc Corville, load glider 1 jeep + 6 Pr A-Tk gun, 2 troops 1 Polish Para Bde.

juni 2005

Heemkundevereniging


Het zweefvliegtuig, getroffen door FLAK, is op 19-9-1944 ca 16.30 uur ten zuiden van Theereheide 53 neergestort. Aan boord 1 stuk geschut, een 6 ponder antitankkanon en twee Poolse kanonniers: –

Maslorz, Piotr P Begraven te Oosterbeek 33.A.8, en

–

Nowak, Kazimiers Begraven te Oosterbeek 33.A.9

–

Steeds meer oorlogsdreiging Doordat er steeds meer oorlogsdreiging kwam heeft mijn vader onze kelder versterkt met steigerplanken en –palen. We sliepen daar met z’n drieën en de hond.

Beiden zijn begraven geweest in Sint Michielsgestel; met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid heeft de Gemeente niet doorgegeven dat deze twee graven in 1945 geruimd zijn. De graven zijn dus leeg. De piloten van het zweefvliegtuig waren: –

Osborn, Ronald E, Sgt. A sqdn, en

–

Whitehouse, Norman K, A sqdn.

Het vliegtuig op de Bleeke was een Stirling EF263, van 190 Sqdn, Re-supply missie. Getroffen door FLAK op 19-9-1944 en om ca 17.30 uur en neergestort. In Sint Michielsgestel zijn begraven: Coeshot, Stanley H, Pilot, W/O

–

Breckels, George S, airgunner, F/Sgt, RCAF

–

Davis, Stanley V, navigator, F/Sgt

–

Jeffry, John G, airbomber, F/Sgt.

De bevrijding, op die dag is er de hele dag geschoten Wij dachten dat we zo zouden worden bevrijd, maar we hebben tot 22 oktober moeten wachten. Op die dag is er de hele dag geschoten, maar op de middag omstreeks 16.00 uur werd het steeds erger. De kogels vlogen bij ons door het raam. Een van de kogels heeft het schilderij van de H.Maria doorboord, Maria was in de borst geschoten. Omstreeks 16.00 uur stonden er een aantal Engelse soldaten bij ons achter het huis. Een van hen heeft nog geschoten in het washok, dacht waar-

Bij het ruimen van het wrak begin 1945 zijn nog twee doden geborgen die begraven zijn in Mierlo, graven 6.F. 11-12: –

Moss, William C, F/Sgt, wireless operator

Den Heertgang

In oktober 1944 kwam er bij Van den Brand (Spijt A81) weer een Duitse eenheid die daar ook de keuken installeerde en ook daar mochten wij eten. Een van die soldaten, Helmutt Kunstner, heeft mij zijn tekenspullen gegeven. Hij kon prachtige tekeningen maken met Oost Indische inkt in kleur. Ook heb ik van hem gekregen een gebedsplaatje gedrukt op linnen, met de tekst (Duits) 'Heilige Driekoningen bid voor ons' en de afbeeldingen van de drie koningen en de Keulse Dom. Ook wij kregen inkwartiering van een viertal Duitse soldaten. Eén van hen was ernstig ziek en mocht van mijn moeder in een echt bed slapen. De anderen lagen op stro op zolder, maar van een Duitse meerdere mocht hij dat niet en moest bij zijn kameraden gaan slapen. De Duitse eenheid is zonder veel (of geen) strijd vertrokken.

Beiden zijn begraven op het katholieke deel van het kerkhof.

–

Wood, George L, Sgt Engineer.

7

juni 2005

Heemkundevereniging


schijnlijk dat er Duitsers in zaten verscholen.

Spelen met de Engelse soldaten

Daarna zijn wij aan de straatkant gaan kijken. Het was even rustig en wij zagen de tanks door de weilanden voor ons richting dorp rijden. Op dat moment ( 16.20 uur) ging de brug met een daverende klap de lucht in, wij zagen de brokstukken hoog door de lucht vliegen. Wij als de gesmeerde bliksem de kelder in, maar niet zo snel als onze hond. Die was altijd het eerste ook als er granaten door de lucht vlogen was hij zo in de kelder. Zo alarmeerde hij ons.

De eerste Engelse sigaret Die avond, het zal 18.30 uur geweest zijn, kreeg mijn vader zijn eerste Engelse sigaret en mijn moeder en ik chocolade. De Engelsen bivakkeerden in het weiland naast ons. Ook was er de keuken dus we konden met de soldaten mee eten. Bij de garage van Jan van Zelst (Schijndelseweg) lagen drie verkoolde Duitse militairen achter hun kanon. Zij waren totaal verbrand, waarschijnlijk door een vlammenwerper. Van dat kanon heeft mijn vader de rubber banden afgehaald en ze zodanig kleiner gemaakt dat ze op fietswielen pasten, het reed beter als op houten banden Aan de Schijndelseweg stonden twee Engelse tanks die door de Duitsers kapot geschoten waren. Daar zijn ook de eerste Engelse soldaten gesneuveld. Er is op de hoek van de Spijt en de Schijndelseweg een kerkhof ingericht met een aantal graven van Engelse en Duitse soldaten. Er stond een afdeling artillerie aan het einde van de Spijt, deze schoten regelmatig granaten weg. Wij mochten aan het touw trekken en dan ging het schot af. Wij vonden dit prachtig! Den Heertgang

8

Wij “speelden” met de Engelse soldaten van een luchtafweergeschut dat opgesteld stond in een aardappelveld. Wij gooiden met aardappelen (die achtergebleven waren) naar hun en zij draaiden de loop van hun geschut naar ons. Na enige tijd begon hun dat te vervelen en wij moesten ophouden met gooien. Ik en Gerritje van den Oetelaar (Spijt A84) gingen toch door en wij werden gelokt met chocolade. Wij erop af. We kregen geen chocola maar billenkoek. De Engelse soldaten die in het Seminarie Beekvliet gelegerd waren verborgen etenswaar (blikken kaas en corned beef) in de schuilkelders die daar aangelegd waren door de Duitsers. Zij wilden die naar hun speciale adresjes brengen, maar als wij dat zagen dan namen wij die spullen mee naar huis. Ook wij hadden weer inkwartiering van Engelse soldaten en die brachten ook wat levensmiddelen (kaasvlees) mee en dat was een welkome aanvulling op het bonnenrantsoen. Mijn moeder deed de was van verschillende Engelse soldaten. Zij kreeg daar zeep voor en de vergoeding voor het wassen: boter, kaas,vlees, chocolade,etc.

Als je ze aanstak schoten ze ook weg als een raketje Er werden handgranaten in de Dommel gegooid, die ontploften en de dode vis kwam boven drijven en werd meegenomen. Er was veel rondslingerende munitie. Bij de “stil Dommel” in de Beemd lag een berg munitie, granaten voor kanonnen, geweermunitie, handgranaten. Men had ons geleerd om de granaten te ontdoen van hun kogelpunt, zo kwam je bij de staven kruit. Als je die aanstak met

juni 2005

Heemkundevereniging


een lucifer dan schoten ze weg als een raket. Je had dikke en dunne staven kruit. De dunne wikkelde je in een stuk papier of stak je in een “strooispier”. Als je ze aanstak schoten ze ook weg als een raketje. Ook geweerkogels werden ontdaan van hun kogelpunt en het kruit werd gebruikt als een lont om andere dingen in brand te steken. Lege jerrycans werden plat neergelegd, er werd een lont van kruit tot in de jerrycan gebracht, aangestoken en weg vloog de jerrycan door de benzinedamp die nog aanwezig was. Zo is dat ook gebeurd op het Dommelterrein, waar Jan van Bekhoven (Nieuwstraat) ernstig is verbrand door benzine die in een kuil gegoten was en werd aangestoken dmv van een kruitlont.

Het hospitaal op Beekvliet, wij mochten helpen In december (?) 1944 zijn er Canadese soldaten gekomen in Beekvliet en werd er een hospitaal ingericht. Wij mochten helpen met de kleding van opgenomen soldaten doorzoeken op spullen die zij in hun zakken hadden. Foto's, papieren, geld moesten wij van de sergeant apart leggen. Wij kregen voor ons werk wat chocolade. Doordat er op Beekvliet en het Instituut voor Doven een hospitaal was ingericht kwamen er veel doden die begraven werden achter het kerkhof op den Heesakker. Er is in 1945/46 nog een herdenking gehouden.

Den Heertgang

Wij hebben (als schoolkinderen) in 1944/45 nog een aubade gebracht aan onze bevrijders. Dat gebeurde op het bordes van Beekvliet. Ik meende dat er ook soldaten van de Prinses Irene brigade bij stonden ( o.a. een generaal van Voorst tot Voorst).

Wij hebben veel vrije tijd gehad Achter de jongensschool (aan de Nieuwstraat) hadden alle kinderen een stukje volkstuin, waar wat bloemen of worteltjes op werden geteeld. Op school kregen wij ook melk en vitamine C tabletten. Wij hebben veel vrije tijd gehad, want Nederlanders, Duitsers en Engelsen hadden de school wel enige tijd in gebruik. Wij zijn nog een tijd naar school gegaan bij Gust Smulders (Petrus Dondersplein) in hun schuur. Er werden in het voorjaar van 1945 op de sportvelden van het Seminarie ook baseball wedstrijden gehouden. Het ging er erg spannend aan toe, maar wij snapten niets van dat spelletje. Als er een bal kwijt geslagen was gingen wij die later zoeken, want de inhoud van de bal bestond uit nylon draad en dat kon overal voor worden gebruikt. Ook werd er veel gerookt en als het spannend was gooiden zij hun sigaretten weg. Die werden dan verzameld en als Engelse shag verkocht aan mijn klasgenoten in ’s-Hertogenbosch. Enige dagen of weken na 8 mei 1945 is er nog een Hitler-pop verbranding bij café “de Bierwagen” in de Stokhoek geweest.

9

juni 2005

Heemkundevereniging


RESULTATEN ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK DORPSCENTRUM. F.W.v.Dommelen, 8 april 2005

Den Heertgang

10

juni 2005

Heemkundevereniging


De vier proefsleuven die in september 2004 in het dorpscentrum zijn gegraven in het kader van een inventariserend veldonderzoek naar archeologisch waardevolle resten uit het verleden zijn weer keurig gedempt. De resultaten van het onderzoek zijn door drs. J Arts van het Onderzoek en Adviesbureau voor bouwhistorie, Archeologie, Architectuur en Cultuurhistorie gedocumenteerd, beschreven en op kaarten vastgelegd. Voor de determinatie van de vondsten was verantwoordelijk drs. R.van Genabeek. De opgravingen trokken veel belangstelling. Veel inwoners hebben de onderzoekers met belangstelling gevolgd en een blik geworpen op het blootleggen van interessante objecten. Hierna volgt een samenvatting van de belangrijkste onderdelen van het onderzoeksrapport.

Uitgangspunt van het onderzoek Uitgangspunt van het onderzoek was mede de historische achtergrond van het centrum van Sint-Michielsgestel. In het onderzoeksrapport wordt melding gemaakt van de oudste vermelding van SintMichielsgestel in 698 of 699 toen een Frank, Haderich genaamd, het dorp aan Sint-Willibrord schonk. Het dorp is gebouwd op een natuurlijke dekzandkop, aan de westzijde begrensd door de rivier de Dommel. De naam Gestele komt het eerst voor in een oorkonde van 24 maart 1305; daarbij is sprake van “ecclescam de Gestele”, de kerk van Gestel. De voormalige kerken in het dorpscentrum en de nabijgelegen begraafplaats bevonden zich op een natuurlijke stuifzandheuvel. Bij de opgravingen in 1961 is het terrein van de voormalige Michaëlkerk archeologisch onderzocht. Daarbij zijn paalkuilen aangetroffen die wijzen op een eerste e houten kerk uit de 10 eeuw.Bij de afbraak van de voormalige waterstaatskerk in 1932 zijn de stenen fundamenten van de voormalige kerken, het voormalige schoolhuis en de grafzerken van het rond de kerk aanwezige kerkhof verwijderd. Het gehele terrein is in die tijd geëgaliseerd. De eerste nieuwbouw op het Petrus Dondersplein was de muzieknis voor de harmonie. Den Heertgang

11

Het onderzoek in 2004 sluit aan op de eerdere opgravingen in 1961 en 2000. Bij het proefsleuvenonderzoek is uitgegaan van vier proefsleuven, de werkputten 1, 2, 3, en 4. Niet minder dan 144 onderkende sporen van kuilen, een waterloop, greppels, bouwactiviteiten, en resten van begravingen zijn vastgelegd. Circa 100 gevonden resten van aardewerk, bouwceramiek, menselijk bot, metalen voorwerpen etc. zijn daarbij gedateerd. Hierna volgen de belangrijkste resultaten van het onderzoek per werkput.

De belangrijkste resultaten Proefsleuf 1 Ten zuidwesten van het Petrus Dondersplein, ongeveer haaks op de Dommel ter lengte van 80 m. en een breedte van 4 m. In deze sleuf zijn sporen van een noordzuid georiënteerde waterloop aangetroffen, wellicht ontstaan als gevolge van meandering van de Dommel. Verder zijn in deze sleuf een aantal ondiepe kuilen aane getroffen, gedateerd 19 eeuw, een grote kuil met vondsten baksteen en dakpan, te dateren in de Late Middeleeuwen of in de Nieuwe Tijd en een aantal ondiepe kuilen alsmede een vondst van een pijpekop, vermoedelijk uit de Nieuwe Tijd. In het noordoostelijke deel van de werkput kwam een 4 meter brede en circa 1,50 diepe

juni 2005

Heemkundevereniging


waterloop in zicht, die vermoedelijk correspondeert met een oude waterloop ten westen van het dorpscentrum en aansloot op de destijds aanwezige duiker(brug) in

ca. 50 cm onder het straatniveau een aantal begravingen aangetroffen. Van elf kuilen kon op basis van de grootte, oost-west oriëntatie en/of skeletresten worden vastgesteld dat het om grafkuilen gaat . Enkele skeletresten zijn blootgelegd, gedocumenteerd en geborgen. Het botmateriaal was goed geconserveerd. In enkele grafkuilen zijn aardewerkvondsten aangetroffen. Het betreft blauwgrijs en Andenne (900-1200 n.Chr.), laat-Mayen (750-950 n.Chr.) en laat-Mayen, Badorf en Andenne (750- 1225 n.Chr.) Verder zijn in werkpuit 2 nog kuilen met materiaal uit de Nieuwe Tijd aangetroffen. Proefsleuf 3

de Torenstraat nabij het pand Torenstraat 4. Proefsleuf 2 Direct ten zuiden van het voormalig middenschip van de kerk op het Petrus Donderplein ter lengte van 28 m en een breedte van 4 m. onder meer ter plaatse van het voormalig kerkhof. In het zuidelijk deel van de proefsleuf werden baksteen muurresten gevonden van de voormalige bebouwing ter plaatse van het Petrus Dondersplein. Deze muurresten zijn e e vermoedelijk uit de 18 en 19 eeuw.In het noordelijk deel van de proefsleuf is baksteen en mortelpuin aangetroffen vermoedelijk afkomstig van de zuidgevel van de voormalige middeleeuwse kerk . Ter plaatse van het voormalige kerkhof zijn vanaf

Den Heertgang

12

Noord-zuid georiënteerd ter plaatse van de parkeerplaats van de Edah, lang ca.22m en breed 2,5 m. In deze werkpuit zijn een viertal greppels aangetroffen die vermoedelijk deel uitmaakten van huistructuren of perceelsscheidingen uit de late middeleeuwen. Verder zijn een aantal ondiepe paalkuilen en een diepere paalkuil onderzocht. Op basis van aangetroffen baksteen etc. dateren de paalkuilen uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Proefsleuf 4 Oost-west georiënteerd ter plaatse van de parkeerplaats Albert-Hein, lang 18 m en breed 3m. Bij het aanleggen van de werkput kwamen op 2m diepte diverse kuilen in het zicht . Aan de hand van gevonden bouwkeramiek waren de sporen te dateren in de Nieuwe Tijd. De functie van de kuilen is onbekend. In het midden van de werkput is een ingegraven ton gevonden met een diameter van 55 cm .De bodem van de ton was in tact en van de duigen was de onderste 40 cm nog aanwezig. Het e tonnetje is vermoedelijk 18 eeuws. In het westelijk deel van de proefsleuf is de juni 2005

Heemkundevereniging


noord-zuid lopende waterloop aangetroffen,die ook in proefsleuf 1 is gevonden . Uit de gevonden aardewerkfragmenten e e blijkt dat deze waterloop in de 18 of 19 eeuw is gedempt.

overstroming was deze locatie interessant voor bewoning.

De vondsten Wat aardewerk betreft zijn bij het onderzoek met name vondsten uit de Middeleeuwen en Nieuwe tijd aangetroffen. Uit de Vroege Middeleeuwen (725-950) betroffen dat vondsten uit de blootgelegde grafkuilen. Ook de vondsten uit de Late Middeleeuwen (900 – 1500) zijn vooral afkomstig uit de onderzochte grafkuilen. Bij de vondsten uit de Nieuwe Tijd was sprake van een toename van de soorten materiaal. De belangrijkste metaalvondst betreft een bronzen munt in werkput 1 uit de Nieuwe Tijd.Verder is in werkput 2 een smeedijzeren ring aangetroffen.

In werkput 4 zijn diverse resten uit de Nieuwe Tijd aangetroffen, zoals ophogingslagen, kuilen en een waterloop. Het lage voorkomen van dekzand en de aanwezigheid van rivierafzettingen wijzen op een ongunstige ligging voor bewoningsactiviteiten. Voor het verkrijgen van inzicht in de ontstaansgeschiedenis van Sint-

Conclusies. In werkput 1 zijn een beperkte hoeveelheid Laat-Middeleeuwse bewoningssporen aangetroffen. Vermoedelijk is het terrein langs de Dommel slechts voor landbouw of ambachtelijke activiteiten in gebruik geweest. In werkput 2 werd een uitbraaksleuf van de voormalige middeleeuwse kerk aangetroffen. In het noordelijk deel van de proefsleuf bevonden zich Laat Middeleeuwse begravingen ter plaatse van het voormalige kerkhof naast de toenmalige Michaëlkerk. De aangetroffen Vroeg- Middeleeuwse aardewerkfragmenten geven onvoldoende informatie voor het doen van uitspraken over de bewoningscontinuïteit tussen de Vroege- en Volle Middeleeuwen. In werkput 3 zijn onder het esdek LaatMiddeleeuwse greppels en paalkuilen aangetroffen. Ondanks de beperkte kans op

Den Heertgang

13

Michielsgestel is de relatie tussen de aangetroffen archeologische resten en de geomorfologische ondergrond van belang. Ter plaatse van werkput 2 is sprake van het hoogste dekzandvoorkomen en werden de oudste, middeleeuwse vondsten en sporen aangetroffen. Op deze locatie begint dan ook de ontstaansgeschiedenis van het dorp. Vondstcomplexen en/of ophogingslagen uit de Dommelbedding zijn niet aangetroffen; dus er kunnen geen uitspraken wor-

juni 2005

Heemkundevereniging


den gedaan over eventuele relaties met de aangetroffen bewoningsfases. Er is geen materiaal aangetroffen voor een ecologische landschaps -reconstructie.

Aanbevelingen. In werkput 1 zijn sporen uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd aangetroffen. Nader onderzoek naar dergelijke sporen kan meer informatie verschaffen over de inrichting van het dorpsgebied, het gebruik van het Dommeldal en de bestaanseconomie in de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Bovendien is het niet uitgesloten dat ook sporen uit vroegere periodes aan het licht komen. Indien bouwactiviteiten plaats gaan vinden die de archelogische resten zullen aantasten (werkzaamheden die dieper reiken dan 75 cm onder het maaiveld) verdient het aanbeveling aanvullend onderzoek te verrichten. Hiertoe zou een groter vlak onderzocht moeten worden ter grootte van ca.300 m .

In werkput 3 zijn sporen aangetroffen die behoren bij middeleeuwse huizen of bijgebouwen daarvan. Nader onderzoek naar dergelijke sporen in de randzone van het dorp is van belang om meer informatie te verkrijgen over het gebruik van het Dommeldal en de bestaanseconomie in de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Hiertoe zou ter plaatse van de middeleeuwse sporen een groter vlak moeten worden opgegraven met een omvang van ca. 400 m2. Het onderzoek kan plaats vinden in combinatie met de bouwwerkzaamheden.

2

In werkput 2 zijn resten aangetroffen van de middeleeuwse kerk met bijbehorend grafveld alsmede sporen en vondsten die samenhangen met middeleeuwse bewoning van het dorpscentrum. Deze resten de gaan in ieder geval terug tot in de 9 eeuw .Als gevolg van latere afgravingen en egalisaties zijn veel sporen vergraven en verdwenen.De nog aanwezige sporen bevinden zich op geringe diepte onder het maaiveld, plaatselijk minder dan 50 cm. Het verdient aanbeveling om, indien grondwerkzaamheden plaatsvinden, die de ondergrond dieper dan 40 cm verstoren, aanvullend archeologisch onderzoek uit te voeren en daarbij het bedreigde deel vlakdekkend te onderzoeken. Volgens de bestaande plannen bedraagt de oppervlakte van het bedreigde en dus op te graven deel ca. 2000 m .

Ter plaatse van werkput 4 bevindt zich een waterloop die in de loop der tijd is dichtgeraakt. De oevers zijn niet aangetroffen. Het verdient aanbeveling bij de voorgenomen nieuwbouw de werkzaamheden archeologisch te begeleiden zodat eventuele archeologische sporen kunnen worden vastgelegd.

2

Den Heertgang

14

juni 2005

Heemkundevereniging


GESTEL ( kadaster 1832: F1 – F763) J.van Veldhoven, Sint-Michielsgestel 21 januari 2005 Veldnaam : Gestel (1186), Gestele (1186), Ghestele (1340), Ghestel (1342), Aanduiding veldnaam voor : dorp (1186), villam (1186), parochie (1359) Samengestelde veldnaamwoorden met Gestel : Gestelsche Bosch

Verklaring naam

Bron : Chris de Bont. Al het merkwaardige in bonte afwisseling. 1993

Meldingen van Gestel In het jaar 1186

stel) met zyn toebehoren.”

Het volgende my door den kundigen W.C. Ackersdijck gunstig toegezonden, bevestigt of het gestelde, of levert iets op, hetgeen ik niet hadt opgetekend omtrent dit Dorp,en beneemt my de moeite van verdere naarsporing. Het verdient dus hier voorzeker ene plaats. Zie hier zijne woorde! “Michielsgestel was ene Heerlykheld van den Keurvorst van den Paltz, leen toereikende aan den Bisschop van Luik. Toen Paus Urnaus III in 1186 de Collegiale Kerk van St. Jan te Luik onder zyne bescherming nam, noemde hy onder hare bezittingen het Dorp Gestel (Michielsge-

Bron : Geschied- en Aardrykskundige beschryving der stad en Meiery van ’s Hertogenbosch door Steph. Hanenwinkel (1802) blz. 471

Den Heertgang

15

In het jaar 1186 en 1306 Het middelpunt der heerlijkheid lag niet bij het excentrisch gelegen kasteel (oud)Herlaer, doch in de latere kom van het dorp op de plaats “Gestele”. De naam komt het eerst voor in 1186 en verder in 1306. Op deze plaats werd de dorpskerk gebouwd en verrees het raadhuis. Ook stond er de dorpslinde. juni 2005

Heemkundevereniging


In de jaren 1521-1620

Bron : RANB inv. 9 226Cijnsboek van Vught, Esch, GestelenZon 1521 - 1620

- Miraeus Dipl. III no. 353 ..”villam Gestele”…

In het jaar 1359

- A.F.O. van Sasse Ysselt, Zegenwerp, Taxandria dl. 29 (1922) p. 81 waar sprake is van het visrecht op de Dommel…..`van het Budelbrok aff totten grooten wegh van gestel`….. Bron : Drs. C.Th. Kokke Inventaris van het archief der gemeente St. Michiels Gestel 1949 p. 9 en 33 Opmerking : De eerste verwijzing moet nagetrokken worden, want in Camps Oorkondenboek nr 49 en 87 staat vemeld, dat hier Moergestel wordt bedoeld. In het jaar 1340 fol. 31v Ghestele. Cijnzen van de heer hertog in Ghestel bij Herlaer

Bron : Drs. C.Th. Kokke Inventaris …, p. 36 In het jaar 1342 De oudst bekende “scepen in Ghestel bi Herlaer” komen voor in een schepenbrief van 1342 in het Armenarchief (= Gedeponeerde Archieven A no. 1443) bron: Drs. C.Th. Kokke Inventaris .,p.33

Bron: Martien van Asseldonk . ’s Hertogenbosch tienduizend bunders. Het Cijnsboek van de hertog voor de Meierij van’s Hertogenbosch van 1340.

Den Heertgang

In 1359 wordt een huis vermeld onder het gerecht van Herlaer in de “parochie Gestel” (Gedeponeerde Archieven A no. 1445). Dit schijnt erop te wijzen, dat het middelpunt van de heerlijkheid toen al naar Gestel was verplaatst.

16

In het jaar 1381

juni 2005

Heemkundevereniging


1381 November 17. Wij Willem van Huerne, heere van Perweys, van Duffele ende van Herlair, doen condt allen luden, dat wij gelooft hebben ende geloven in goeder trouwen voer ons, onse oer ende nacomelingen onsen luden van Nijeherlair, van Thede ende van Gestel tot Maesbrugxken thoe, dat wij onse gemeynte, geleghen tusschen Maesbrugxken voirs. enden den gerichte van Boxtel ende van de gerechte van Boxtel wederom totten Dommelen toe, gelijck alse daerop deze zijde van Thede liggende ende ons toebehoerende zijn, nyet vercopen noch vergeven en sullen in gheenen tijde toecomende, maer dat wij se sullen laten leggen ongehoefslaeght, gelijck sij nu leeght, in manieren ende voerwaerden, gelijck hierna volght;……..enz. enz. Bron : Gemeene gronden in Noord-Brabant in de Middeleeuwen, Dr. D. Th. Enklaar

1941 p.81, naar een negentiende-eeuwsch afschr. (van P. Cuypers van Velthoven). – Rijksarchief in Noord-Brabant, Coll.Cuypers van Velthoven, no. 1. In het jaar 1461 De heer van Herlaer en Gestel geeft den 26 mei 1461 vrijdom van houtschat aan Jan van der Aa van Zegenwerp, die getrouwd was met met Maria Pels en in 1481 als schepen van ´s Bosch voorkomt. Bron : L.H.C. Schutjes. Geschiedenis van het Bisdom ’s-Hertogenbosch, St.Michielsgestel 1870-1876 dl.V p.73 In het jaar 1832 In 1832 wordt bij de invoering van het kadastersysteem Sint-Michielsgestel verdeelt in 7 secties, waarbij sectie F de naam Gestel krijgt

In het jaar 1629 en 1646

In de cijnsboeken van de Hertog van Brabant van 1629 en 1646 (RANB Inv. 9 241 en 9 242) is de naam van “Gestel prope herlair” overgegaan op St. Michiels Gestel.

Den Heertgang

17

juni 2005

Heemkundevereniging


SINT MICHAEL-FEEST: 29 SEPTEMBER door Dr. H. Knippenberg De Kerk viert twee feesten ter ere van de heilige aartsengel Michael, op 8 Mei en op 29 September.Het feest van 29 September is het voornaamste. Dit werd omstreeks 530 ingesteld door paus Bonifatius II bij gelegenheid van de inwijding van de basiliek van Sint Michael aan de Via Salaria te Rome, in oude liturgische boeken de "basiliek van de Engel", in de levensbeschrijving van paus Leo III de "basiliek vat: de Aartsengel" genoemd. Voordien werd op deze dag een feest ter ere van alle Engelen gevierd, dat, voor wat de heilige Engelbewaarders betreft, is overgebracht op 2 Oktober. De Benedictijnen en Franciscanen vooral hebben hebben de devotie tot de H.Michael verbreid. Volgens de H.Gregorius de Grote zijn er negen koren van engelen, omdat wij uit de H.Schrift weten, dat er bestaan: Engelen, Aartsengelen, Krachten, Machten, Vorstendommen, Heerschappjjen, Tronen, Cherubijnen en Serafjjnen. Het woord "engel" betekent "bode, gezant". De Engelen zijn dus hemelse geesten, belast met een zending van God. Wat hun taak is, ligt somtijds in hun eigennaam besloten. Michael betekent "Wie is als God?", Gabriël betekent "Kracht Gods" en Rafaël betekent "Geneesmiddel Gods". De H.Michael is het meest bekend en wordt het meest genoemd in de H. Schrift en de liturgie. Uit de liturgie leren wij hem kennen in drieërlei functie: als machtige strijder, als onze trouwe voorspreker bij God, als bezorgde leidsman van onze ziel. In het breviergebed draagt hij om de borst het gouden harnas, waarin met diamanten letters Den Heertgang

18

zijn naam staat "Wie is als God". In zijn linkerarm draagt hij het schild, met de rechter zwaait hij het vlammend zwaard. In de schilder- en beeldhouwkunst is hij dan ook dikwijls als strijder voorgesteld. Op oude mozaïeken wordt hij afgebeeld in wit gewaad en met gekleurde vleugels, houdend in de ene hand een lans of scepter, in de andere een schild, en aan zijn voeten de helse zevenkoppige draak, door hem overwonnen. Voor de middeleeuwers had de strijdbare engel een bijzondere aantrekkingskracht In het middeleeuwse Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie, waarin zoveel strijd gevoerd werd, trad hij als Hertog op. Vanaf de Kruistochten tot de Reformatie werd het "Michaelslied" door het leger vóór de slag gezongen. Mede hierdoor ontstond de benaming van "Duitse Michel". Beroemd is de voorstelling van Michael van Guido Reni in de S.Maria della Concezione te Rome, een indrukwekkend altaarstuk. Reni schilderde de Aartsengel als een stoere jongeling, mannelijkfors in de torso, maar met iets vrouwelijks in het gelaat; de strak in de kolder gespannen romp is omwaaierd door een los wuivend gewaad; over de vrije lichaamspartijen ligt een blanke, maagdelijk-tedere glans. In scherpe tegenstelling hiermee is de roestbruine, gevlerkte en wildgespierde satansfiguur, zich krommend onder de engelenvoet Met het rechter been steunt Michael op een rots, met de linker voet duwt hij de geketende duivel af in de helse afgrond; het flitsend zwaard in de rechterhand is gereed voor de genadestoot. juni 2005

Heemkundevereniging


Deze voorstelling van Michael als Gods kampioen roept de herinnering op aan het gebed, dat in de katholieke Kerk, op voorschrift van wijlen paus Leo XIII, na de H.Mis door de priester gebeden wordt:

de schede steken, en dit betekende het einde van de epidemie; als herinnering

"Heilige Aartsengel Michael, verdedig ons in de strijd, wees onze bescherming tegen de boosheid en de listen van de duivel. Wij smeken ootmoedig, dat God hem Zijn macht doet gevoelen! En Gij, vorst van de hemelse legerscharen, drijf Satan en de andere boze geesten, die tot verderf van de zielen over de wereld rondgaan, door de goddelijke kracht in de hel terug. Amen." Wie zich verdiept in de krachtige terminologie van dit gebed, dat te vaak achteloos door ons gebeden wordt, voelt de sterke bevlogenheid van de smeking, ons te beschermen tegen de verraderlijke aanvallen van de vijand Gods, die in de wereld zoveel kwaad sticht en op allerlei wijze het mensdom belaagt in helse haat. Het klinkt als een kerkelijke bezwering van satan en zijne horden. Toen het volk van Israël zijn heil had verworpen, werd Sint Michael de beschermer van Christus' strijdende Kerk op aarde. Toen keizer Constantijn de Grote overwonnen had in het teken des Kruises liet hij in de nabijheid van zijn residentie aan de Bosporus een kerk bouwen ter ere van de Aartsengel. In Frankrijk stichtte Lodewijk IX, de Heilige, de order van de ridders van Sint Michiel. De Aartsengel verscheen in de tijd van paus Gregorius de Grote, als Rome geteisterd werd door de pest, boven het mausoleum van Hadrianus, citadel van de pausen. Terwijl boeteprocessies biddend door de stad trokken, zag men Sint Michael zijn zwaard in

Den Heertgang

19

hieraan sprak men voortaan van de Engelenburcht te Rome. Op het gevelveld van een portiek van de kathedraal van Autun uit het midden van de twaalfde eeuw komt Sint Michael voor als "zielenweger"; hij draagt een weegschaal in de hand, waarin hij de verdiensten en de tekortkomingen van de mens afweegt voor de rechterstoel van God. In dergelijke voorstellingen van het Laatste Oordeel wordt het goede en het kwade in de weegschaal soms voorgesteld door twee figuurtjes, soms ook door voorwerpen als een geldbuidel; een duiveltje trekt uit alle macht aan de schaal, om ze naar zijn kant te doen doorslaan. Een van de meest bekende voorstellingen van die zogenaamde psychostasie gaf Rogier van der Weyden op zijn schildering van het Laatste Oordeel te Béaune.

juni 2005

Heemkundevereniging


De uitbeelding van St.Michael als zielenweger raakte na 1500 op de achtergrond. Toch vindt men ze nog op een paneel van de zestiende eeuw in de St.Walburgiskerk te Oudenaarden en op een prent van Raphaël Sadeler naar Petrus Candidus. Tegen dit soort voorstelling rees echter in die tijd verzet, niet alleen van Marnix van St.Aldegonde in zijn beruchte, tegen de katholieke leer gerichte "Byencorf", maar ook van de Dominicaan Joannes Eck, professor te Ingolstadt, die tegen Luther optrad, en van Molanus (Jan Vermeulen), die als Leuvens professor nieuwe regels voor de kerkelijke beeldende kunst in de

geest van de decreten van het Concilie van Trente vastlegde in zijn geschrift van l570; volgens deze regels mochten alleen de teksten der H.Schrift voortaan norm

Den Heertgang

20

hiervoor zijn, terwijl middeleeuwse tradities, die zich onafhankelijk daarvan ontwikkeld hadden, werden afgewezen. Volgens Prof. Dr.J.J.M.Timmers in zijn "Symboliek en Iconographie der Christelijke Kunst" worden eerst in de tijd na Constantijn, op het einde van de vierde en in het begin van de vijfde eeuw voorstellingen van Engelen met vleugels aangetroffen. De oudste voorbeelden hiervan zijn te vinden op Noord-Afrikaanse reliëfs. Reeds het ivoren diptychon-blad uit Alexandrië in het Brits Museum stelt de Aartsengel Michael met vleugels voor. Dit ivoor-reliëf dateert van omstreeks 500. In de oudchristelijke kunst heeft Michael nog niet het uiterlijk van een krijgsman; hij draagt een lang gewaad en een bodestaf, en soms ook een rijks-appel in de hand. In een twaalfde-eeuws manuscript van de bibliotheek van Stuttgart is hij gekleed als bisschop, met mijter, staf, kazuifel en pallium; hij is kenbaar aan zijn vleugels. Naar kerkelijke opvatting ontvangt de H.Michael de zielen van de overledenen, die de eeuwigheid binnengaan. In de grafkapellen op de kerkhoven komt dan ook zeer dikwijls een beeltenis van de H.Michael voor.

juni 2005

DE HEERLIJKHEID HERLAAR

Recommend Documents