Gewina 20 (1997) 297-308
CAROLINE EMILIE BLEEKER (1897-1985): EEN VROUW IN EEN EYSISCH BEDRIJF MARIANNE I.C. OFFEREINS*
Caroline Emilie Bleeker werd op 17 januari 1897 te Middelburg geboren als jongste van de vijf kinderen in het gezin van Johannes Lambertus Bleeker, predikant van de EvangelischLutherse kerk, en zijn echtgenote Gerhardina Martha Döhne.' Lili Bleeker groeide op aan de Bree, vlak bij het Molenwater. Zij was een begaafd kind, dat thuis al zoveel geleerd had dat ze op de lagere school de eerste klas kon overslaan. Hoewel haar moeder graag had gezien dat ze thuis bleef om te helpen in de huishouding, wilde Lili doorleren.- Daartoe volgde zij na de lagere school de HBS in de Lange Sint Pietersstraat. Uit haar jeugd in Middelburg stamt de vriendschap met Adriana W.R Keg. Later trouwde deze met ir. Murk J. Schoen, die voor zowel Lili als voor haar bedrijf grote betekenis zou krijgen. Na het behalen van haar HBS-diploma vertrok ze in 1916 naar Utrecht, waar ze 'uit verveling' wiskunde ging studeren, want een leven gevuld met huishoudelijke taken trok haar totaal niet. Zeker in die tijd niet de meest voor de hand liggende keuze voor een meisje!^ Haar studie verhep voorspoedig en na haar kandidaatsexamen probeerde ze als lerares op een MMS (middelbare meisjesschool) geld te verdienen, zodat zij haar vervolgstudie in de astronomie zelf kon betalen en geen beroep meer hoefde te doen op haar vader die als dominee van de Lutherse gemeente in Middelburg en omgeving met in totaal 338 zielen (volgens de volkstelling van 1880)+ een laag inkomen genoot. Zelf zei ze over haar baan als lerares in een interview: 'Dat was geen groot succes, ik was, geloof ik, te jong' en zij voelde zich teveel één met de leerlingen;^ vandaar dat ze overging tot het geven van bijlessen. Vanaf 1919 werkte ze daarnaast op de Sterrenwacht Sonnenburgh en als assistente bij diverse hoogleraren in het Physisch Laboratorium aan de Bijlhouwersstraat, waar ze in een personeelslijst van 1 januari 1926 genoemd staat als enige hoofdassistent.
' M.I.C. Offereins, Jodichemdreef 40, 3984 |T Odijk; met dank aan dr. Gijs van Ginkel (Odijk), mevrouw M.M. Smit-Miessen (Zeist), mevrouw v.d. Plasse (Middelburg) en Wytske Dijkstra (Middelburg). 1. Dit artikel is voornamelijk gebaseerd op informatie, ontvangen van dr. Gijs van Ginkel te Odijk, die royaal zijn manuscript Dr. Ciiroliiic Emilie Bleeker en de Neticrlivuise Optiek en instrumenteiifiibriek Dr. CE. Bleeker ter beschikking gesteld heeft. Inmiddels in zijn boek in beperkte oplage verschenen (Fvlakra limited editions, faculteit Natuur- en Sterrenkunde, Buys Ballot Laboratorium, Utrecht); zie ook Gijs van Ginkel, 'De Nederlandse Optiek en Instrumentenfabriek Dr. C E . Bleeker. Meer dan zestig jaar interactie met de Natuurkunde', Fylakra 36/4 (1992) 44-592. Anoniem, 'Nederland kreeg optische industrie dank zij het werk van een vrouw'. Algemeen Handelsblad (21 januari 1954). 3. Van Ginkel (n. 1), 'Optiek en instrumentenfabriek', 44-59. 4. J.C. de Hooge, Sprekende Folianten, over de geschiedenis van de Evangeliseh Lutherse gemeente te Middelburg (Middell^urg 1971) 94. 5. Anoniem (n. 2), 'Optische industrie'.
297
130
Marianne I.C. Offereins
De pastorie, Bree 48 te Middelburg, waar Lili Bleeker opgroeide (foto van de auteur)
.-; , . . J •• < • ü . ' ' . ' ; : ' i f . t l * , r :
; '.
\ \ \ \ ' ^ - ' ' ' - '•• \ ^
In deze tijd verrichtte ze het onderzoek voor haar proefschrift getiteld Emissie- en dispersiemetingen in de seriespectra der alkaliën. Op 5 november 1928 promoveerde zij hierop cum laude bij de hoogleraar in de experimentele natuurkunde Leonard S. Ornstein.* Het proefschrift werd gedrukt bij drukkerij Willemse aan het Domplein, het bedrijf van de vader van haar studiegenoot en latere levenspartner drs. G.J.D.J. (Gerard) Willemse, met wie zij tot zijn dood zou samen wonen. Zij trouwden niet, hoogst ongebruikelijk in die tijd. Wat ze in het eerste jaar na haar promotie heeft gedaan is nog steeds niet duidelijk. Zelf zei ze hierover: 'Anderhalfjaar heb ik toen niets gedaan [... ] hoewel niets... maar ach nee, dat moet u niet allemaal in de krant zetten.'" Physisch adviesbureau en fabriek Anderhalfjaar na haar promotie, op 5 juni 1930, begon Lili Bleeker haar 'Physisch Adviesbureau', dat aan industrieën en wetenschappelijke laboratoria voorlichting gaf bij het ontwerpen en de bouw van speciale instrumenten. Dit - misschien wel het eerste - wetenschappelijke adviesbureau in Nederland, heeft de Utrechtse chemicus H.R. Kruyt beïnvloed bij de oprichting van het T.N.O. in 1932." In een brief aan ir. M.J. Schoen, gedateerd 10 november 1968, schreef zij hierover: '... Het Physisch Adviesbureau (later het idee overgenomen door Kruyt, die het TNO oprichtte)'.'^
6. Zie verder het artikel van Ida H. Stamhuis en Marianne I.C. Offereins in dit themanummer. 7. Anoniem (n. 2), 'Optische industrie'. 8. Zie over Kruyt en de oprichting van het TNO: Geert Somsen, 'Hooge School en Maatschappij. H.R. Kruyt en het ideaal van wetenschap voor de samenleving', Gewina 17 (1994) 162-176, m.n. 169-172. 9. .-Vrcbief Van Ginkel (Odijk). Brief van Bleeker aan .Schoen, 10 november 1968. 298
Lili Bleeker
131
Ingang van de fabriek aan de Korte Nieuwstraat (collectie). Dirk.se)
In september van dat jaar gaf zij de eerste aanzet voor haar fabriek 'met één draaibankje en één boormachientje [... ] benevens een werkbank'"' in een pand an de Ferdinand Bolstraat in Utrecht. Enige tijd later kwam een uitbreiding in de vorm van een aantal garageboxen aan de Laan van Minsweerd. Het bedrijf, met één jongen als werknemer, legde zich toe op de serievervaardiging van wetenschappelijke apparaten zoals galvanometers, precisieweerstanden en schuifweerstanden; in eerste instantie als toeleveringsbedrijf voor laboratoria. In maart 1933 werd het fabriekje van de garageboxen overgebracht naar het pand Korte Nieuwstraat 13. In datzelfde jaar kwam de eerste catalogus van het bedrijf uit, die Lili Bleeker met een begeleidend schrijven aan Ornstein stuurde. Hij reageerde hierop met een brieve: Waarde Lili, Met groot genoegen ontving ik de catalogus van de 7.aken, die gij produceert. Het was mij aangenaam te zien, dat gij met zooveel succes op Uw gebied werkzaam zijt. Met vriendelijke groeten, |was getekend:] Ornstein"
Het ging goed met het bedrijf en al snel werd de ruimte te klein. Naburige panden werden aangeworven: het bovenhuis Korte Nieuwstraat i3bis. Korte Nieuwstraat 17, Oude Gracht 194 (tegenwoordig een stripboekenwinkel), die alle met elkaar in verbinding stonden via de tuinen. Er ontstond een waar labyrint dat nieuwe werknemers en bezoekers nog wel eens in verwarring kon brengen: zo ging een van de verbindingen van het ene naar het andere pand via een kast en een meterslange, smalle gang. In 1936 werd het bedrijf een commanditaire vennootschap, met onder meer als vennoten dr. C.E. Bleeker en drs. G.J.D.J. Willemse, die voordien op de fysische faculteit de functie van hoofdassistent van 10. Ibid. 11. Archief Van Ginkel (Odijk). 299
132
Marianne I.C. Ojfereins
De 6x24 prismakijker van NEDOPTIFA (collectie Van Ginkel)
de Technische Dienst had vervuld. Het bedrijf had perspectief: een jaar later had het reeds 25 werknemers. Beïnvloed door en met enige financiële steun van de Groningse hoogleraar Frits Zernike (1888-1966) besloot Lili Bleeker in 1937 het bedrijf uit te breiden met een afdeling waar optische apparatuur werd geproduceerd: een novum voor ons land. Met Zernike, die toen reeds beroemd was om zijn werk op het gebied van optica, was zij al een aantal jaren bevriend. In 1939 werd de commanditaire vennootschap ontbonden en zetten Lili Bleeker en Gerard Willemse hun bedrijf voor gezamenlijke rekening voort onder de naam 'Nederlandsche Optiek- en Instrumentenfabriek Dr. C.E. Bleeker' (NEDOPTIFA)." Het bedrijf werd hoe langer hoe bekender en kreeg zelfs internationale vermaardheid door de uitstekende kwaliteit van de instrumenten die er werden gemaakt. De optische afdehng ontwikkelde zich eveneens snel tot een succes en in 1939 werd begonnen met de productie van een serie van 6x24 prismakijkers voor het Nederlandse leger. NEDOPTIFA in en na de Tweede Wereldoorlog Na de bezetting van Nederland door de Duitsers in 1940 brak voor het bedrijf een moeilijke periode aan. De bestelling van de 6x24 kijkers kon niet worden afgemaakt wat de eerste grote schadepost voor het bedrijf betekende. Bijna alle andere orders werden geannuleerd en bovendien was de fabriek totaal gedesorganiseerd wegens evacuaties. Dankzij de hulp van de reeds genoemde ir. M.J. Schoen kon een deel van het personeel nog aan het werk gehouden worden door de uitvoering van reparaties en stukwerk op bestelling.'' Toch was het onvermijdelijk dat de rest van het personeel moest worden ontslagen. Het gevolg was: '... bij ziekte moet mejuffrouw Bleeker zelf invallen'.'''
12. Van Ginkel (n. 1), manuscript Dr. Caroline Emilie Bleeker. 13. Jaarverslag over het boekiaar 1940-1941, Nederïandsche Optiek en Instrumentenfabriek (Utrecht 1941) z. 14. Ibid., 8. 300
Dr. C.E. Bleeker
Lili Bleeker
Lili Bleeker aan het werk met een snijmachine (collectie Van Ginkel)
Lili Bleeker had een brede kring van wetenschappelijke contacten in binnen- en buitenland, ook in Duitsland. Ze was zeker niet anti-Duits, maar wel had ze een uitgesproken afkeer van de nazi's en van de Duitse bezetters. Ze gaf hier regelmatig op een niet mis te verstane manier uiting aan. Regelmatig vertelde ze in de fabriek welk nieuws ze gehoord had op de - verboden - Engelse radio. Bovendien zaten in het gebouw aan de Korte Nieuwstraat onderduikers verborgen, onder wie een joodse vrouw. Rosa Goudsmit, die aanvankelijk bij NEDOPTIFA werkte als telefoniste en later, na de oorlog, als medewerkster bij de optische afdeling. Begin september 1944 deed de Duitse 'Feldgendarmerie' een inval in het bedrijf. Verondersteld wordt dat ze door één van de medewerkers zijn verraden. In dat verband werd zelfs een naam genoemd. Gelukkig werd er geen belastend materiaal gevonden en Lili Bleeker, die uitstekend Duits sprak, wist de invallers zo lang aan de praat te houden dat de onderduikers zich via de tuin in veiligheid konden brengen. Lili Bleeker en Gerard Willemse moesten met de Duitsers mee voor verhoor, maar nog diezelfde dag werden ze vrijgelaten. Voor alle zekerheid gaf Lili Bleeker aan alle werknemers de opdracht niet in het bedrijf terug te komen. De gebouwen werden kort daarna bijna volledig door de Duitsers en hun handlangers leeggeroofd. Ook de vader van Gerard Willemse werd door de Duitsers overvallen. Op het moment van de inval was hij juist bezig met het produceren van illegaal drukwerk, waarop in die tijd de doodstraf stond. Willemse Sr. werd gearresteerd en gevangen gezet. Op 15 september 1944 is hij in fort De Bilt vermoord. Lili Bleeker en Gerard Willemse kregen het advies onder te duiken. In de verwarring na 'Dolle Dinsdag' (6 september 1944) raakten zij verzeild in Zeist. Op het plein bij de Evangelische Broedergemeente ontmoetten zij Annie van Hinsbergen, de echtgenote van een 30Ï
134
Marianne I.C. Ojfereins
van hun werknemers, die hen herkende en zorgde dat ze onderdak vonden bij een daar wonende medicus. Aan deze dr. Van Dorp en zijn vrouw vertelden zij dat NEDOPTIFA kijkers had geleverd aan het verzet. Gedurende de tijd dat er geen middelen uit de fabriek beschikbaar waren, betaalde mejuffrouw Bleeker de personeelsleden maandelijks het hun toekomende salaris uit haar eigen zak.'' Op 5 mei 1945, de dag van de capitulatie, riep ze het overgebleven personeel op naar het bedrijf te komen om de fabriek schoon te maken, zodat zo snel mogelijk weer kon worden gewerkt. Waarschijnlijk leidde haar standvastige houding tijdens de oorlog ertoe dat zij na de oorlog van de regering een herstelkrediet ontving om een nieuwe fabriek te vestigen en bovendien diverse orders kreeg van het leger. M.G. Schenk schreef hierover in 1948: Haar principiële houding tijdens de bezetting kostte haar de plundering van haar bedrijf, doch dank zij haar ijzeren energie is alles weer volledig opgebouwd. Eén en ander leidde ertoe, dat zij door Hare Majesteit de Koningin benoemd werd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau."'
Het krediet moest overigens tot op de laatste cent - en met rente - terugbetaald worden. Voor al het geld dat zij had betaald om haar personeel in leven te houden, kreeg ze niets terug. Ook later heeft de Staat der Nederlanden bij de herbouw van het bedrijf na de oorlog bepaald weinig steun geboden: toen Japan in de jaren vijftig microscopen ging produceren, werd hieraan al snel de voorkeur gegeven boven de degelijke, maar duurdere, apparaten van NEDOPTIFA. N.V. NEDOPTIFA Reeds in 1939 waren er plannen geweest om de commanditaire vennootschap om te zetten in een N.V. Dit was een mogelijkheid om de financiële basis van het bedrijf te verbeteren. De oorlog verhinderde echter de uitvoering hiervan, zodat pas op 28 december 1948 de akte tot oprichting van de 'Vennootschap Nederlandsche Optiek- en Instrumentenfabriek Dr. C.E. Bleeker N.V.' gepasseerd werd. Voor het nieuwe bedrijf vonden de firmanten Bleeker en Willemse een plaats aan de Thorbeckelaan in Zeist, in een toen nog landelijk gebied. Op 18 november 1949 werd de nieuwe, ruim opgezette fabriek officieel geopend door zijne excellentie minister In 't Veld. Directeuren van het bedrijf waren dr. Bleeker en drs. Willemse. Hoewel dr. Bleeker het meest op de voorgrond trad, gebeurde alles betreffende het bedrijfin overleg met Willemse. In Zeist leidde Lili Bleeker, net als in Utrecht, haar eigen personeel op, wat meteen voor haar het voordeel opleverde dat ze hierbij de nadruk kon leggen op die onderdelen waaraan binnen de fabriek de meeste behoefte was. Voor meer algemeen vormend onderwijs werd in een later stadium een leraar van het Lyceum van Zeist aangetrokken. Zelf doceerde zij onder meer algebra en meetkunde. Op die manier leerde ze de werknemers goed kennen en ontstond er in de meeste gevallen een zeer sterke binding met het bedrijft
15. Mondelinge informatie G. van Ginkel (19 maart 1997). 16. M.G. Schenk ed.. Vrouwen vati Nederlatid 1898-1^48, De vrouw tijderis de regering van koningin Wilhelmina (Amsterdam 1948) 269. 17. Mondelinge informatie G. van Ginkel (n. 15). 302
Lili Bleeker
135
De fabriek van NEDOPTIFA in Zeist (collectie Van Ginkel)
Deze band met het bedrijf was dermate sterk, dat de echtgenotes van de mannen die er werkten wel gezegd schijnen te hebben: 'Het lijkt of je met het bedrijf getrouwd bent.''*" In de fabriek werd niet uitsluitend hard gewerkt; bewijzen hiervan zijn de programma's van concerten, voordracht-, toneel- en revueavonden, voorspeelavonden, puzzeltochten e t c , die zich bevinden in het 'Bleeker Archief' van Van Ginkel. Bekend waren ook de muziekavonden die bij Bleeker en Willemse thuis werden georganiseerd. Met Lili Bleeker zelf bestond bij veel werknemers een vertrouwensband getuige de opmerking van personeelsleden dat in geval van moeilijkheden '[...] men er liever zelf met Juffrouw Bleeker over spreekt'.'' Tegelijkertijd was ze wel degelijk de baas, waardoor er toch ook een duidelijke afstand was. Alle producten die de fabriek verlieten, werden door Lili Bleeker en haar medewerker dr. Van Zuylen gecontroleerd, waarbij zij de eindverantwoordelijkheid hield. Bij de geringste onvolkomenheid werd het desbetreffende product tegengehouden en kwam het de fabriek niet uit.-" Tussen 1945 en 1955 groeide het bedrijf uit naar een personeelsomvang van zo'n 150 mensen. In die tijd schreef Marie van der Kolf in haar studie over vrouwen die een universitaire opleiding gevolgd hadden: Een aparte positie neemt dr. C.E. Bleeker in als directrice van een bedrijf, zowel omdat er nog maar enkele vrouwen als zodanig optreden als ook wegens de wetenschappelijke grondslag van dit bedrijf, waar instrumenten voor wetenschappelijke doeleinden op het gebied van optiek en meetinstrumenten worden vervaardigd en aan wetenschappelijke instellingen in de hele wereld geleverd worden.-' 18. Van Ginkel (n. 1), 'Optieken in,strumentenfabrlek', 44-59. 19. Anoniem (n. 2), 'Optische industrie'. 20. Van Ginkel (n. 1), 'Optiek en in,strumentenfabriek', 44-59. 21. M. van der Kolf, Zevetitig jaar Vrouwenstudie (Rotterdam 1949) 48. 303
136
Marianne I.e. Offereins
V.l.n.r. Zernike, Van Zuylen, Bleeker, Willemse (collectie Van Ginkel)
Bleeker optiek en de fasecontrastmicroscoop 'Bleeker optiek' was het eerste bedrijf ter wereld dat complete fasecontrastmicroscopen produceerde. Dit was mogelijk geworden door de nauwe samenwerking met de uitvinder hiervan, de reeds genoemde hoogleraar Zernike. Samen bezaten Bleeker en Zernike sinds 1947 een octrooi op deze microscoop." Toen Zernike in 1953 de Nobelprijs ontving voor zijn fasecontrastmicroscoop, deelde daarom ook de fabriek 'Bleeker', die de microscopen produceerde, mee in de eer. 1953 was niet alleen in verband met de Nobelprijs van Zernike van belang voor Bleeker's Optiek, want in november van dat jaar was het 25 jaar geleden dat Lili Bleeker promoveerde. In het novembernummer van het bedrijfsblad De Loiipe werd van haar huldiging door het personeel uitgebreid melding gemaakt. In het artikel stond onder ineer: Als die dag er niet geweest was, zou ons aller leven heel anders gelopen zijn. Vandaar ook, dat wij Vrijdag, 6 November met oprecht gevoelde trots onze gelukwensen aan Mej. Bleeker hebben aangeboden.^'
Tijdens de toespraken bij deze huldiging komt een aantal saillante kenmerken van het beleid van Lili Bleeker aan de orde. Een der sprekers zei: U behoort ongetwijfeld tot de vooruitstrevende vrouwen, die mede bevorderd hebben, dat de emancipatie der vrouwen in de huidige samenleving zo'n belangrijke plaats is gaan innemen.-'* 22. Aanwezig in het .Archief van Van Ginkel (Odijk). 23. Archief Van Ginkel (Odijk): De Loupe (november 1953). 24. Ibid. 304
Lili Bleeker
137
Bertrand's letise
Phase-contrast objectives
Centrabie annular diaphragm
De fascontrastmicroscoop (collectie Van Ginkel)
Een van de dames legde de nadruk op het feit, dat Mej. Bleeker op ruime schaal aan jonge vrouwen van allerlei graad van ontwikkeling de gelegenheid geeft, mee te werken in het bedrijf, dat Mej. Bleeker heeft weten op te bouwen, wat de verhouding der sexen een beetje in evenwicht brengt.^'
Zelf zei zij in haar dankwoord er geen verdienste in te zien een jubileum te vieren: Als je maar rustig wacht en lang genoeg leeft, dan komt het vanzelf.(Voorts ...] hoopte zij dat te zijner tijd de verhouding man-vrouw in de fabriek zo ongeveer half om half zou zijn.^''
Dat dit geen loze woorden waren, blijkt uit de stukken. Zo staat reeds in het jaarverslag van 1940-1941 'dat in ons bedrijf steeds meer vrouwelijke krachten een plaats zullen vinden'.^' De laatste jaren De jaren 1960-1964 zijn jaren van uitersten. Er was erkenning op het hoogste niveau met zelfs een bezoek van koningin Juliana. Anderzijds bleek het bedrijf economisch zwak te zijn geworden. De bedrijfsresultaten waren slecht. Daarbij werd de marketing van het toch zeer hoogwaardige product niet professioneel aangepakt wegens gebrek aan beschikbare middelen. Bovendien toonde Lili Bleeker geen begrip voor de veranderende arbeidsverhou25. Ibid. 26. Ibid. 27. laarverslag NEDOPTIFA (1940-1941) 3.
305
Marianne I.C. Offereins
138
dingen en de omgang met vakbonden. Omdat ze salarisverhogingen voor haar personeel tegenhield, werden haar specialisten weggekocht door andere bedrijven zoals Philips en Euratom. Er ontstond een gespannen relatie met de Raad van Commissarissen. Lili Bleeker gaf te kennen dat het werk haar ook f)'siek te zwaar viel, ze was inmiddels boven de zestig. Na rijp beraad werd door de Raad van Commissarissen besloten Bleeker en Willemse, op hun verzoek, eervol ontslag te verlenen als directeuren van de fabriek NEDOPTIFA. Op 15 december 1963 werden de zakenrelaties geïnformeerd en op 31 december 1963 traden beiden af Om vijf uur 's middags verlieten zij de fabriek; alle opdrachten waren afgehandeld, er lag geen werk meer te wachten! Zij zijn er nooit meer teruggekomen. Wel bezocht Lili Bleeker incidenteel nog recepties van oud-werknemers. Uit brieven die oude klanten van de fabriek stuurden naar aanleiding van het afscheid van Bleeker en Willemse, blijkt hoezeer zij de N.V. Bleeker waardeerden. Zo staat in een brief van N.V. Philips Gloeilampenfabriek te Eindhoven: [...] dat wij ons heel moeilijk de Nederlandsche Optiek- en Instrumentenfabriek kunnen voorstellen zonder U beiden, die op deze onderneming toch een zo bijzonder persoonlijk stempel hebt gezet. Met veel genoegen denken wij terug aan de vele jaren, dat wij met U hebben mogen samenwerken en spreken gaarne onze welgemeende dank uit voor de bijzondere wijze, waarop U als goede leverancier onze opdrachten hebt uitgevoerd.'* Het werk in de fabriek werd onder leiding van de heer A. Nolke voortgezet, maar uiteindelijk werd het bedrijf overgenomen door de 'Oude Delft' uit Delft. Op 1 maart 1978 werd het bedrijf in Zeist definitief gesloten. Diverse oud-medewerkers vonden een nieuwe werkkring bij de faculteit Natuur- en Sterrenkunde in Utrecht waar hun vakbekwaamheid hoog werd gewaardeerd.'•* Ook de instrumenten die op de fabriek gemaakt waren, getuigden van hoge kwaliteit. Als voorbeeld kan dienen dat de fasecontrastmicroscopen, die rond 1955 door de Universiteit van Utrecht werden aangekocht ten behoeve van de Natuurkundige faculteit, tot op heden gebruikt worden op het microscopie-practicum en dat ze nog steeds volkomen 'student proof' zijn. In 1980 overleed Gerard Willemse aan de gevolgen van een hartkwaal. Lili Bleeker overleefde hem nog vijfjaar. In de laatste jaren van haar leven leed ze onder een ernstige vorm van de ziekte van Alzheimer. Tragisch is dat bij haar begrafenis op 12 november 1985 geen woord gesproken werd over haar levenswerk: de fabriek. Op de Algemene Zeister Begraafplaats staat op het graf alleen de naam, de geboortedatum en de sterfdatum van Gerard Willemse. De naam van Lili Bleeker, die in hetzelfde graf begraven ligt, is niet vermeld. Juffrouw Bleeker Uit de beschikbare geschriften en uit de verhalen komt een duidelijk beeld naar voren van de fabriek en van het werk van Lili Bleeker. Wat betreft haar persoon wordt het beeld ineens veel vager. De meningen spreken elkaar tegen: een 'dominante vrouw' die in het bedrijf'duidelijk de baas was', iets waarin ze overigens niet verschilde van haar tijdgenoten
28. Archief Van Ginkel (Odijk): brief van N.V. Philips Gloeilampenfabriek, Eindhoven, 31 december 1953. 29. Mondelinge informatie G. van Ginkel (29 april 1997). 306
Lili Bleeker
139
luffrouw Bleeker (collectie Van Ginke
in een dergelijke positie. Ze kon mensen het bloed onder de nagels vandaan sarren. Haar 'Bukkums' (uiterst onaangename terechtwijzende gesprekken) waren berucht. Daartegenover staan uitlatingen als van haar opvolger, de heer Nolke, over haar houding tijdens de oorlog: 'principieel van het zuiverste goud' en uit het geciteerde krantenartikel blijkt dat werknemers met hun problemen goed bij haar terecht konden. In het bedrijf stond ze erop dat zij Juffrouw Bleeker werd genoemd, niet doctor Bleeker.'" Maar hoewel zij in het bedrijfsblad De Loupe een rubriek 'Van Vrouw tot Vrouw' opzette, impliceerde dat niet dat ze bereid was een traditioneel vrouwbeeld op zichzelf toe te passen. Zij was de directeur van de fabriek en trad als zodanig op de voorgrond. Hoewel haar mededirecteur, Willemse, haar partner was, trouwde ze niet met hem. Waarom ze deze stap niet namen, zal wel voor altijd een vraag blijven. Lili Bleeker heeft zich goed staande weten te houden in een door mannen gedomineerde tak van de maatschappij. Dat dit voor haar niet altijd eenvoudig geweest moet zijn, valt op te maken uit een passage in een brief die zij op 3 februari 1938 schreef aan de toenmalige minister president dr. H. Colijn: Dat ik een vrouw ben heeft alles zeker niet gemakkelijker gemaakt, maar ik heb getracht op mijn wijze mee te helpen om geschoolde werkkrachten te vormen, die vreugde in hun arbeid hebben."
30. Ibid.; mondelinge informatie mevrouw M.M. Smit-Miessen (9 april 1997). 31. Archief Van Ginkel (Odijk): brief van Bleeker aan Dr. H. Colijn, 3 februari 1938. 307
140
Marianne I.C. Ojfereins
SUMMARY Caroline Emilie Bleeker (189/-1985): a woman in a scientific industry Caroline Emilie Bleeker (1897-1985) studied mathematics and physics at Utrecht University. From 1919 on she worked as an assistant with various professors. On 5 November 1928 she received her PhD cum laude with a thesis on Emissie- en dispersiemetingen in de seriespectra der alkaliën [Measurements of emission and dispersion in the series spectra of alkaloids]. A year and a halflater she started a physical consultancy and established a small factory in scientific apparatus a few months later. The factory prospered and in 1937, influenced by professor Frits Zernike, Lili Bleeker decided to take optical equipment into production. During World War II the factory had to close down, but after 1945 a new factory (NEDOPTIFA) was built in Zeist. This factory was the first in the world to produce the phase contrast microscope invented by Zernike. On 31 December 1963 she ended her work at the factory. Lili Bleeker successfully combined science, production and business; she can be considered a woman ahead of her time.
308
