ß 2007, Uitgeverij Kluwer BV, Deventer ISBN 9789013049497 NUR 822-214 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt. Voor zover het maken van kopiee«n uit deze uitgave is toegestaan op grond van art. 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb. 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp. Hoewel aan de totstandkomingvan deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever(s) geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomendheden, noch voor de gevolgen hiervan. Kluwer BV legt de gegevens van abonnees vast voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst. De gegevens kunnen door Kluwer, of zorgvuldig geselecteerde derden, worden gebruikt om u te informeren over relevante producten en diensten. Indien u hier bezwaar tegen heeft, kunt u contact met ons opnemen. Op al onze aanbiedingen en overeenkomsten zijn van toepassing de Algemene Voorwaarden van Kluwer B.V., gedeponeerd ter griffie van de Rechtbank te Amsterdam op 6 januari 2003 onder depotnummer 3/2003. Deze kunt u lezen op www.kluwer.nl of opvragen via telefoonnummer 057067 34 49. Abonnementen kunnen op elk moment worden aangegaan voor de duur van minimaal e¤e¤n jaar, te rekenen vanaf het moment van eerste levering. Abonnementen kunnen schriftelijk tot drie maanden voor de aanvang van het nieuwe abonnementsjaar worden opgezegd. Bij niet-tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.
ARS NOTARIATUS 137
Notabelen vernieuwen Gevolgen van marktwerking in het notariaat
Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op donderdag 7 februari 2008 klokke 16.15 uur door Zaye'nne Dyanirah Lacle¤ geboren te Oranjestad, Aruba in 1979
2007 STICHTING TOT BEVORDERING DER NOTARIEºLE WETENSCHAP AMSTERDAM KLUWER ^ DEVENTER
Promotiecommissie: Promotor: Referent:
Prof. mr. N.J.H. Huls (UL en EUR) Prof. mr. P.H.M. Gerver (UvA)
Overige leden: Prof. dr. J.F. Bruinsma (UU) Prof. dr. H. Franken (UL) Dr. H.J.R. Kaptein (UL) Mr. G.J.C. Lekkerkerker (KNB)
Aan mijn ouders en grootouders Aan Jemire¤
‘E baka tin un vleki preto aki y un vleki preto aya’ Kompa Nanzi y e kunuku di Bringamosa di Shon Arei (pop. Aruba) ‘Dans l’Art comme dans la Vie, tout est possible si, a' la base, il y a l’Amour’ Marc Chagall 1973
Voorwoord
Een gevoel van blijdschap en tegelijkertijd ongeloof vervult mij bij het schrijven van dit voorwoord. Na vier jaar instanties en personen te hebben aangeschreven met het verzoek tot deelname aan, dan wel het verschaffen van informatie voor mijn promotieonderzoek, is het nu de tijd mijn dank aan hen uit te spreken. Erkentelijk ben ik ook Bob Korstanje, Martine Goudkade, Jan-Willem Van Lankeren Matthes en in het bijzonder Berber Krop, voor het werk dat zij verzet hebben ten behoeve van mijn onderzoek. Een woord van dank daarnaast aan de Leidse en Rotterdamse collega’s van het ECRS voor de inspirerende discussies over het recht en de maatschappij evenals voor het vrolijke gezelschap tijdens de sectielunches, -diners en -borrels. Speciaal richt ik mij tot Bregje, de tweede Leidse sleutel. Dank voor alle momenten van sparring en gezelligheid. Ook ben ik het E.M. Meijers Instituut erkentelijk voor al het werk dat ten behoeve van mijn promotie is verzet. Twee leden van mijn Leidsche promoteam wil ik in het bijzonder bedanken. Anne, of het nu via Skype dan wel in Florence, Brussel, Berlijn of Leiden was waar wij de aantrekkelijke en minder aantrekkelijke aspecten van het leven als promovendus bespraken, het was altijd inspirerend. Florian dank voor de lunches en aansluitende koffiepauzes die soms meer dan drie uur duurden. Naar ik hoop zullen we nog vaak debatteren over multiculturaliteit, het recht, de wereld en de Europese eenwording onder het genot van een sigaar. Mijn vriendinnen wil ik danken voor het begrip dat zij immer hebben opgebracht, ook nadat ik voor de zoveelste keer een afspraak heb moeten afzeggen, vanwege in het gunstigste geval een congresbezoek op een verre bestemming en in het ongunstigste geval wegens een keiharde deadline. Woorden van dank schieten te kort voor de steun die mijn schoonouders mij hebben geboden. Hen zal ik altijd dankbaar zijn voor de mogelijkheid om in retraite aan mijn boek te kunnen schrijven en de feedback die zij mij hebben gegeven op de inhoud van mijn schrijven. Ook ver over de oceaan zijn de stress en noodzaak tot volharding bij het doen van promotieonderzoek mijn ouders niet ontgaan; niet in de laatste plaats omdat het prioriteren van de afronding van Leidse projecten weleens aan familiebezoeken in de West in de weg stond. Hen wil ik danken voor hun begrip, geduld en liefde. Een bijzonder woord van lof en dank daarnaast aan de vrouwen in mijn familie, omdat een meisje zich niet gelukkiger kan prijzen met alle warmte, liefde en betrokkenheid die jullie mij vanaf mijn geboorte geven.
VII
Jemire¤, de gedachte om tegen te sputteren of te vragen waarom je op een onmogelijk tijdstip alweer mijn werkkamer in Leiden moest betreden op zoek naar documenten of materiaal op mijn aanwijzing vanuit een verre bestemming, kwam nooit bij je op. Evenmin als je alweer voor de zoveelste dag op een rij de nodige slaap hebt moeten missen bij het doorvoeren van correcties en opmaken van mijn stukken. Trots en zeer bevoorrecht ben ik om jou als zus te hebben. Arie«n, tu¤ mi sol, opdat de ware liefde altijd zal voortduren. Dank voor je onuitputtelijke inspiratie, steun en liefde. Amsterdam, 14 augustus 2007
VIII
Inhoudsopgave
Voorwoord Lijst van gebruikte afkortingen
VII XIII
1. Van roeping naar beroep 1.1. Van gildebroeder tot pionier 1.2. Onderzoeksverantwoording 1.3. De ontwikkelingen in de klassieke professies 1.3.1. Veranderingen op het niveau van de beroepsgroep 1.3.2. Veranderingen in de organisatie van professionals 1.4. Institutionalisering van vertrouwen: drie stelsels van regulering 1.4.1. Het bureaucratische stelsel 1.4.2. Het stelsel van de markt 1.4.3. Het stelsel van de professies 1.5. Ontwikkelingen in de beroepsethiek van professionals 1.5.1. De toekomst van de beroepsethiek 1.6. Methoden van onderzoek
1 1 3 5 7 15 22 23 26 28 30 36 39
2. Wat de notaris betaamt 2.1. De notaris en zijn domein 2.1.1. Het Latijnse notariaat 2.1.2. De pijlers van de notarie«le beroepsuitoefening 2.1.3. De omgeving: concurrenten en aanbrengers 2.2. De beroepsgroep 2.2.1. Belangenbehartiging, vertegenwoording en beheer door de KNB 2.2.2. Enige algemene cijfers 2.3. Het macro-niveau van de notarie«le beroepsethiek 2.3.1. Regels inzake de verhouding tussen notaris en clie«nt 2.3.2. Regels inzake de dienstverlening 2.3.3. Regels inzake de financie«le degelijkheid 2.3.4. Regels die de cohesie van de beroepsgroep dienen 2.3.5. Regels inzake de kantoororganisatie 2.4. Kwaliteitsbeleid KNB 2.5. Het notarie«le toezicht 2.5.1. Klachtenbehandeling
45 45 45 46 49 51 51 52 55 56 60 63 64 65 67 68 71
IX
3. Notarieel goed koopmanschap 3.1. Hervormingen 3.2. Vernieuwingen die de wet brengt 3.3. Nog meer marktwerking in het notariaat? 3.3.1. Het Europese beleid inzake vrije beroepen 3.3.2. Het Brusselse beleid op eigen bodem 3.4. Ontwikkelingen in het notariaat na 1999 3.4.1. Ontwikkelingen in de continu|« teit en toegankelijkheid 3.4.2. Ontwikkelingen in de kwaliteit van de dienstverlening 3.4.3. Ontwikkelingen in het notarie«le toezichtsstelsel 4. Balansverschuiving? 4.1. Ontwikkelingen in de beroepsethiek van het notariaat 4.1.1. Het hybride ambt 4.1.2. De beroeps- en gedragsregels 4.1.3. Bewaking van de beroepsethiek door tuchtcolleges en toezichthouders 4.1.4. Bewaking van de beroepsethiek door beroepsgenoten 4.1.5. Bewaking van de beroepsethiek door het kantoor 4.2. De stand van de notarie«le beroepsethiek op macro-niveau anno 2004 5. Van het wachten op het knerpende grind naar een proactieve clie«ntenbenadering 5.1. De voorhoede van het middelgrote Nederlandse notariaat 5.1.1. Een verkenning van de notarie«le kantoororganisatie 5.1.2. De kantoren: een typering 5.2. De markt op 5.2.1. De wijze waarop marktwerking zich op kantoorniveau openbaart 5.2.2. Marktstrategiee«n: veranderingen in de interne organisatie van kantoren 5.3. Institutionalisering van vertrouwen: kwaliteit op kantoorniveau 5.3.1. Kwaliteit van de organisatie en dienstverlening 5.3.2. Borging van de kwaliteit van de organisatie en de dienstverlening 5.3.3. Vakinhoudelijke kwaliteit 5.3.4. Borging van de vakinhoudelijke kwaliteit 5.4. Institutionalisering van vertrouwen: beroepsethiek op mesoniveau 5.4.1. De notarie«le beroepsethiek op kantoor: beroepsnormen en tuchtrecht 5.4.2. Praktische beroepsethiek op kantoor 5.4.3. Integriteitsborging 5.5. Een nieuwe cultuur van openheid: van een non-interventiecultuur naar intercollegiale sparring
X
73 73 74 80 80 88 90 91 94 95 99 100 101 106 112 118 122 126
129 129 130 132 135 135 141 153 154 158 160 165 166 167 171 173 177
6. Bevindingen, conclusies en aanbevelingen 6.1. Bevindingen 6.2. Conclusies 6.3. Aanbevelingen
183 183 185 187
Literatuur
191
Bijlage 1. Onderzoeksverantwoording
217
Bijlage 2. Enque“te 2004
223
Bijlage 3. Vragenlijst en thema’s semi-gestructureerde interviews 2004
263
Bijlage 4. Tabellen onderzoek 2004
267
Bijlage 5. Vragenlijst en thema’s semi-gestructureerde interviews 2006
281
Bijlage 6. Respondenten onderzoek 2006
291
Bijlage 7. Domeinmonopolies notariaat volgend uit diverse wetten
295
Summary
299
Curiculum Vitae
305
XI
Lijst van gebruikte afkortingen
AB ABA AMvB Awr BFT BW B.V. CNUE CCBE Code HOT CPB c.v. DG DGN EIM EG EU EVRM GATT HR HvJEG IDS IDS-verordening IFAC Kamerstukken I Kamerstukken II KNB kvt LJN MDW MKB MvA MvT Mw NJ NJB NIVRA NM Nma
Advocatenblad American Bar Association algemene maatregel van bestuur Algemene wet inzake rijksbelastingen Bureau Financieel Toezicht Burgerlijk Wetboek besloten vennootschap Conference des Notariats de l’Union Europe¤enne Conseil des barreaux europe¤ens Code Helder Offreren en Tariferen Centraal Planbureau commanditaire vennootschap Directoraat Generaal De Goedkoopste Notaris.NL Publishers B.V. Economisch Instituut voor het Midden- en Kleinbedrijf Europese Gemeenschappen Europese Unie Europees Verdrag voor de rechten van de mens General Agreement on Tariffs and Trade Hoge Raad der Nederlanden Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen interdisciplinaire samenwerking Verordening interdisciplinaire samenwerking 2003 International Federation of Accountants Bijlagen bij de Handelingen van de Eerste Kamer Bijlagen bij de Handelingen van de Tweede Kamer Koninklijke Notarie«le Beroepsorganisatie kamer van toezicht Landelijk JurisprudentieNummer Marktwerking, Deregulering en Wetgeving midden- en kleinbedrijf Memorie van Antwoord Memorie van Toelichting Mededingingswet Nederlandse Jurisprudentie Nederlands Juristenblad Nederlands Instituut voor Registeraccountants Notariaat Magazine Nederlandse Mededingingsautoriteit XIII
NOvA NOvAA N.V. NVM NV II RdW Rl. RM Themis Rv RvdW RvS r.o. SEC SEO SER SEW Sr Stb. Stcrt. TPR Trema TTP UINL UvA VBG Vo. v.o.f. Wet MOT Wid WNA 1842 Wna WODC WPNR WRR WvK
XIV
Nederlandse Orde van Advocaten Nederlandse Orde van Accountants en Administratieconsulenten naamloze vennootschap Nederlandse Vereniging van Makelaars o.g. en Vastgoeddeskundigen Nota naar aanleiding van het Verslag (Tweede Kamer) Recht der Werkelijkheid Richtlijn Rechtsgeleerd Magazijn Themis Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering Rechtspraak van de Week Raad van State rechtsoverweging Security and Exchange Commission Stichting Economisch Onderzoek Sociaal Economische Raad Sociaal Economische Wetgeving: tijdschrift voor Europees recht Wetboek van Strafrecht Staatsblad Staatscourant Tijdschrift voor Privaatrecht Tijdschrift voor de rechterlijke macht Trusted Third Party Union Internationale du Notariat Latin Universiteit van Amsterdam Verordening Beroeps- en Gedragsregels verordening Vennootschap onder firma Wet Melding Ongebruikelijke Transacties Wet op de identificatieplicht. Wet op het Notarisambt 1842 Wet op het notarisambt Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum van het ministerie van Justitie Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Wetboek van Koophandel
