Geloo
2000 jaarNederlanders
Op..toc
p bedevaart gaan is een algemeen verschijnsel. Katholieken doen het al eeuwenlang en oak in protestantse kring komt het nu en dan VOOL Nederland is lange tijd voor een protestantse natie gehouden, 'van roomse smetten vrij'. Die beeldvorming is typisch protestants. Ze kon ontstaan doordat katholieke bedevaarten daar eeuwenlang min of meer in het verborgene gebeurden. Het sacrale ofheilige is in het leven van velen aanwezig. Het komt op allerlei manieren en momenten tot uiting, zoals in het aansteken van een kaarsje en in stiltemomenten. Het sacrale kan zich ook uiten in heilige plaatsen, waar de godheid veel nadrukkelijker, krachtiger en heilzamer aanwezig heet dan elders. 20 kan een plek de betekenis van publiek heiligdom ofbedevaartplaats verkrijgen. Die grotere werkzaamheid van de godheid ofhet sacrale brengt mensen ertoe, een bedevaart of pelgrimage te ondernemen.
< Vrouwen en kinderen in het Mariaheiligdom Heiloo bidden bij de zogenaamde Runxput, omstreeks 1908. Door middel van een zwengelpomp kon het genezende water naar boven worden gehaald en in flessen getapt. De pomp werd door een soort Keltisch
kruis bekroond. (MCC)
In het hart van Maastricht ligt de Mariabasiliek met zijn Merodekapel, waarin het beroemde vijftiendeeeuwse wonderbeeld van O.l. Vrouw Sterre der Zee staat opgesteld. De kapel wordt dageJijks door duizenden vereerders bezocht, die er veeJal een kaars opsteken en een gebedje doen. Het is een populaire stadsdevotie en een bedevaartsoord met grote uitstra-
ling. (KDC)
< In het centrum van Mekka staat het belangrijkste heiligdom van de moslims. Het is het doel van dejaarlijkse bedevaart, de Hadj. Minstens een keer in zijn of haar leven moet een moslim proberen deze pelgrimage te volbrengen. Als de pelgrims, de Hadj, bij de Grote Moskee zijn aangekomen, trekken ze massaal zeven keer rand 'Het Huis van God', de Ka'aba, met daarin de heilige, 'uit de hemel gevalien' zwarte steen. (ANP)
) In de Mobarak-Moskee in Den Haag werd in april 1965 het islamitische feest ied-uJ-adha gevierd ter gelegenheid van dejaarlijkse bedevaart naar Mekka. Op de foto zit een groep moslims geknield in een daartoe speciaal opgerichte tent in de tuin. De moskee bleek voor de gelegenheid te klein wegens de· sterke toename van de Turkse arbeiders in ons land en de populariteit van de Hadj. (SFA)
Een bedevaart is een religieus gelnspireerde individuele of collectieve tocht naar een heilige plaats. Wanneer de nadruk ligt op het onderweg zijn, spreekt men vaak van pelgrimage. Pelgrims maken zich los van aardse beslommeringen om te ontdekken wie ze zelf ten diepste zijn. Bet woord pelgrim is afgeleid van het Latijnse woord peregrinus, dat buitenlander of reiziger betekent. In de meeste culturen en tradities gaat het om het bereiken van de heilige plaats, oak weI bedevaart of doelbedevaart genoemd. De taevoeging 'doel' is om te verduidelijken dat bedevaartgangers na hun aankomst in de heilige plaats zich richten tot een bepaald cultusobject om hun gebed of intentie te versterken en in contact met de bovennatuur of het goddelijke te komen. Allen, pelgrims en bedevaartgangers, doen wat zij doen in de hoop rust, berusting, steun, troost, kracht, geloofsverdieping. heil of genezing te vinden. De meeste pelgrims vinden de aankomst in de heilige plaats een belangrijke gebeurtenis. Tegelijk ervaren veel westerse bedevaartgangers de tocht er naar toe als een belangrijke bran van loutering en reflectie. Daarom zijn pelgrimage en bedevaart veelal synoniemen van elkaar. Christenen mogen in beginsel zelf weten of ze op bedevaart gaan af niet. V~~r moslims is de bedevaart naar Mekka, de Hadj, een geloofsplicht. Iedere gelovige moet minstens eens in zijn leven op bedevaart naar Mekka gaan, als de situatie het toe-
Geloof in Nederland
428
op pelgrimstocht
Elke religie kent haar heilige plaatsen. Voor de joden is dat de klaagmuur in Oost-Jeruzalem. Zoals bij veel heiligdommen laten bezoekers hier briefjes achter met een speciale boodschap of intentie aan God. Op de foto is te zien hoe er in april 1995 voor duizenden orthodoxe joden een speciale gebedsdienst bij de klaagmuur werd gehou-
den. (ANP)
,P
. ,
~~ .~1'~.:~);&rc:~ -
laat. V~~r joden is Jeruzalem met zijn Tempelberg en Klaagmuur de heilige plaats bij uitstek. De hindoes in India gaan op bedevaart naar de heiligdommen langs de rivier de Ganges. 's Werelds grootste bedevaart, waaraan vele miljoenen hindoes deelnemen, gaat om de twaalf jaar naar Allahabad. In het noorden van India, in de Punjab, staat de heiligste stad voor de sikhs, Amritsar, met zijn gouden tern pel. Het verschijnsel bedevaart is dus wereldwijd.
Christelijke heiligen en heidense moedergodinnen Lang voordat de christelijke kerk in Nederland haar intrede deed en bedevaarten naar heilige plaatsen op gang kwamen, kende het land al verschillende culten, van de Kelten, de Germanen en later de Romeinen. Door de snelle verbreiding van het christendom hebben historici vaak gespeculeerd over een geleidelijke of abrupte overgang van mogelijke heidense naar christelijke vereringen. 20 zou de Sint~ Genovevabedevaart van het Limburgse dorpje Hoiset een voortzetting zijn van de Germaanse Bel-cultus. Willibrord zelf zou de kapel van Geijsteren op een heidense tempe! in het Gadde-ven hebben gebauwd. In het Naard-Hallandse Laren zau de kapel op een Germaanse grafheuvel zijn gebouwd. De lapjes-, Maria- en meibomen van heiligdommen als Overasselt, Meerveldhoven en Noorbeek liet men verwijzen naar overblijfselen van een voorchristelijke 'afgodische boomdienst'. Maar historische brannen geven geen reden om christelijke heiligen te herleiden tot 'heidense' moedergodinnen of antieke goden. Er is nergens overtuigend historisch bewijs gevonden voor een direct verband tussen een christelijke bedevaartcultus en vereringen van niet-christelijke oorsprang. Toch waren er voor de komst van het christendom ook al bedevaartculten in Nederland. Een goed voorbeeld uit de Romeinse tijd is de verering van Nehalennia, een
joden is Jeruzalem met zijn Tempelberg en Klaagmuur de heiIige plaats bij uitstek. V~~r
Geloof in Nederland
429
op pelgrimstocht
~
< De koortsboom van Overasselt staat
1\
naast de ru'lne van de middeleeuwse Sint-Wa Irickskapel. Walrick was een
Overasselt bij Nijmegen wordt al eeuwen gebruikt om mensen van
patroonheilige voor koortslijders. Nadat de kapel in de zeventiende eeuw in verval raakte, heeft de boom
koortsen te verlossen. Op deze foto is te zien hoe bezoekers of zieken nog altijd door middel van zakdoeken of stukjes kledingstof hun koorts aan de boomtakken 'afbinden'. (ANP)
de functie van kapel en heilige overgenomen. (KDC)
moedergodin van mogelijk Keltische origine. Haar verering vond vooral in Zeeland in de eerste eeuwen na Christus plaats. Ze was geconcentreerd in twee heiligdommen in wat later Domburg en Colijnsplaat zou heten. Nehalennia's populariteit komt naar voren in de vele votiefstenen die in zee zijn gevonden. Zij werd aangeroepen vaor een veilige overtacht naar Engeland van de schepen, de lading en de bemanning. Als Nehalennia niet tevergeefs was aangeroepen, offerde de schipper een fraai gebeeldhouwde steen. De cultus bleef tot het einde van de derde eeuw bestaan. Toen zijn beide heiligdommen door de zee verzwolgen. In de Middeleeuwen zouden Mariabeelden een soortgelijke functie vervul1en en schippers in nood geregeld bijstaan. De legenden van de Maastrichtse Sterre der Zee of Maria ter Nood in Heiloo vertellen erover. 20
Geloof in Nederland
430
'>~rlrnc,to(ht
De koorts- of lapjesboom van
HIER
GEBEURDE
HET
Deheiligeeikin de MariakaIJeI van Meerveld}loven in
De Heilige Eik de Mariakapel van Meerveldhoven, een oude Maria.bedevaartplaats nabiJ Eindhoven, is uniek in Nederland. Omstreeks 1400 zou een boer in
d¢tilkken. van de e.ik een Mariabeeldjegevonden heb-· be~,~:_-:Hijnarrl-h,et: ~_~~_~_aar huisj 'ma-~rt:o~_dd~ :~~,E!,r to~:-- . keerdehet beeldjeop onverklaarbarewijzeter~gin de boorri'o
, et wonder betekent dat Maria vereerd wi! worden op de plaats waarnaar ze terugkeert. Het is beeldje was miraculeus en' wonderdadig. Oak de' boom waariri ze werd gevonden, werd heilig bevon.den en leende zijn ,naam·aan het Mariabeeld, dat Onze LIev~ Vro'uw va-n',de Heilige Eik ging heten~ Wie'-:nu Meerveldhoven'-hezoekt;-"iDdter.'e,~IJ' be~n~kke~:-:,,' lijkmoderne kerk met een kapeJdie een grotekaie boorn omvat. Het lijkt alsof de kapel om de oorspronkelijke, bewaard gebleven boom isgebouwdc Maar schijn bedriegt. De boom bleek niet bestand tegen de tijden tegen de pelgrims, die stukjes van de boom krabdenen mee naar huis namen. Hetzelfde lot trof de kapel van Mee'rveldh'oven, die al enkele keren werd ver'nieuwd·en (H'~_~~rtus'sen
al'de vierde of de yijfde boom'omvat: rneii
i:~:_~,~::,~e,l, .,kWijt: g,~,raa'~t:.:J~:~h: niak,~'n -,al,:,die-ver~j.eu\Vln_~ gen depelgrimsweiniguiL'i:e bleven'altijdkomen,·we-, heiligheid van de-plaats'waa{-Mariawerd gevonden-en vvenste te' blijveri,' ongeacht de behuizing en de boom. De plek is heilig en blijft heilig. Wie de boomvan nabij beziet, ontdekt de tastbare bewijzen van de heiligheid. Op een afstand denkt men kerstballen te zien, van nabij blijkt het om gouden en zi,lvere~, hartJes, ,r(ner;Jkra~'sen en 'rrienselij~e' minilede''g~ns',de
,'tlla:~en te g,~_,~,~; He~:ZiJ~,-~X,~,~ot'6,,'s,',~f;'~'elo~,~gesc~'~n_ ,~,~,~
yan:,geq~~el) 6(Y~,~ho,O~de",~'e,_lgrihls;,'~e:~_~stbare, ~~tLJ,i.~:"
ge(l vande w.on~e~lijke,~erkzaamh~~erJ'va~_ deze in' de eik gezeten Maria.
ho'og
In de Mariakapel van Meerveldhoven bevindt zich een boom die door de vele zilveren objecten aan de takken aan een kale: kerstboom doet denken. Het zijn echter geen kerstbal,len', maar zilveren dankgeschenken - ~>\-voto's van. pelg'rims',die genezingvonden bij O.L,Vrouw ter Eik .
iPJM)
Geraa! in Nederland
431
op pelgrimstocht
kon gemakkelijk het idee ontstaan van een heidense bedevaartplaats die christelijk werd. De archeologie heeft nog meer sporen blootgelegd van inheemse en Romeinse godheden en hun heiligdommen. De tempel van Empel bij Den Bosch en het Gallo-romeinse heiligdom in Eist in de Betuwe, waar de Bataven hun offers brachten, waren heilige plaatsen, gewijd aan de Rorneinse god Hercules. Ofhet ook bedevaartplaatsen waren, is niet duidelijk. Tijdens de kerstening bleven 'heidense' vereringen onder de nog niet bekeerde volkeren bestaan. Zij bezaten eigen heiligdornmen, zoals blijkt uit een lijstje uit de achtste eeuw dat hun gebruiken vermeldt. Een van die gebruiken was het geven van ex-voto's of dankgeschenken, wat aan bedevaart doet denken. Het votiefoffer wijst immers op de rituele deal die wordt gesloten tussen pelgrim en godheid. Het votiefoffer drukt uit dat de godheid iets zal doen voor degene die haar een offer brengt. De overeenkomst kon ook achterafworden gesloten. Dan werd de godheid met votiefgeschenken bedankt en beloond voor de verleende gunsten.
Voor het juiste geloof gestorven
In de zee bij Domburg werd deze aan de godin Nehalennia toegewijde votiefsteen gevonden. Zij is een voorspoedgodin en beschermeJinge van Romeinse kooplieden die de Noordzee bevoeren. (ZMM)
In het zuiden van het land deed de christelijke bedevaartcultus al in de zesde eeuw zijn intrede. De oudste bekende bedevaart van Nederland voerde naar bisschop Servaas in de gelijknamige kerk aan het Vrijthof in Maastricht - Servaas overleed waarschijnlijk in 384. De kerstening die zich toen in Nederland voltrok, bracht heidense slachtoffers en christelijke martelaren vaort. De martelaren waren op een 'moedige en deugdzame wijze' voor het 'juiste' geloof gestOIven. Ze kregen grafplaatsen die vaak als heilige plaatsen werden gezien. Tussen 700 tot 1200 ontstonden verschillende pelgrimsoorden die gewijd waren aan een heilige. Vaak was dat een missionaris, die dit aord tijdens zijn ofhaar leven had bezocht, er wonderen had verricht of er gestarven was. am zijn publiek te avertuigen zou Willibrord overa1 waar hij preekte, zoals in ass, Westkapelle en Heiloo, genezende bronnen hebben laten ontspringen. Andere vereerde missionarissen waren Adalbert in Egmond-Binnen, Bonifatius in Dokkum, Werenfridus in EIst, Lebulnus in Deventer, Odulphus in Staveren en Pleche1mus in OldenzaaL Meestal kwam de bedevaart al snel na het overlijden van de heilige op gang. Soms duurde het lang voordat een gestorven heilige genoeg faam verwierf om pelgrims aan te trekken. Voorbeelden zijn de cultus van ada, een blinde Schotse prinses, en van Sint Jeroen, een missionaris uit Schotland. Volgens de overlevering zou ada na een lange zwerftocht in 713 als maagd en kluizenares zijn overleden in het latere Sint-Oedenrode in Noord-Brabant. Haar graf werd waarschijnlijk vanaf circa 1100 door pelgrims bezocht. Jeroen werd al in 856 nabij het huidige Noordwijk begraven. Maar pas in 1310, nadat er wonderen gebeurden bij zijn teruggevonden schedel, werd het graf een pelgrimsoord.
De verering van heiligen geschiedt in de regel aan de hand van een beeld of een reliek van de heilige. Hier zien we een botreliek uit de arm van Sint jeroen, die in de bedevaartplaats Noordwijk wordt vereerd. Om de pelgrims bij het vereren meteen duidelijk te maken am wat voor reliek het gaat, werd een reliekhouder vaak anatom isch nagebootst, lOals bij deze zeventiende-eeuwse houten arm. (MCC)
Geloof in Nederland
432
op pelgrimstocht
1\
De eerste bisschop van Maastricht
en patroonheilige van de stad, Sint Servaas, heeft zijn heiligdom in de gelijknamige kerk aan het Vrijthof. Eens in de zevenjaar, lOals hier in 1950, vindt er een internationale bedevaart plaats, de heiligdomsvaart. Dan trekl een luisterrijke processie met onder meer de kostbare middeleeuwse Noodkist van Servaas door Maastricht. Deze kist wordt in geval van nood rondgedragen in de hoop dat het onheil door de kracht van de relieken wordt afgewend. (KDCj
M.F.J. Coppens)
) Volgens de overlevering lOU de heilige Oda, een blinde Schotse prinses, in het Brabantse Sint-Oedenrode een kluizenaarsleven hebben geleid en daar zijn begraven. Van de elfde eeuw tot omstreeks 1950 was het dorpje een bedevaartplaats van Oda. Hier een devotieprentje uit het begin van de twin-
tigste eeuw. (MCC)
< Ter herinnering aan hun bezoek aan een bedevaartplaats namen pelgrims oak al in de Middeleeuwen souvenirs mee. Tinnen pelgrimstekens waren goedkoop en makkelijk op de kleren te bevestigen. Hiermee was men als pelgrim herkenbaar en genoot men onderweg meer respect en vrijdom. Hier een pelgrimsinsigne uit Maastricht, met daarop Sint Servaas. (MCC)
Geloof in Nederland
433
Devotie en negotie zijn altijd met elkaar verbonden, al was het maar omdat pelgrims ook moeten eten en drinken. Bovenal hechten zij aan devotionele souvenirs van het heiligdom. Op deze vijftiende-eeuwse miniatuur zien we pelgrims die zich verdringen bij een kerkportaal, terwijl v~~r de ingang lin ks en rechts verkoopstalletjes staa n opgesteld. (N BR)
Tastbare bewijzen van het Heilig Land Het bedevaartwezen in Nederland heeft waarschijnlijk een dubbele herkomst. Het gaat terug op inheemse heidense culten en op plaatsen in het Heilig Land die verbonden zijn met leven, sterven en opstanding van Christus en de martelaren van de vroege kerk. Deze plaatsen werden al sinds de derde eeuw, en misschien al eerder door pelgrims bezocht. Ze namen tastbare bewijzen van het Heilig Land en de martelaarsgraven mee om de verering van Christus en zijn discipelen te verbreiden. Daardoor waren in de vroege Middeleeuwen al veel relieken van de christelijke martelaren uit Palestina en de Romeinse catacomben over geheel Europa verspreid. Het ging om stoffelijke resten, vaak een deel van het gebeente. De publieke verering van de relieken deed talloze nieuwe bedevaartplaatsen ontstaan. In de tijd tussen het jaar 1000 en de Reformatie kwam de Europese bedevaartcultuur tot grote bloei. < Santiago de Compostela behoorde in de Middeleeuwen tot de belangrijkste heiligdommen van de christelijke wereld. De beeltenis van de daar vereerde apostel Sint Jacobus (Sant Jago) de Meerdere kwam men dan oak overal tegen, zoals dit beeld dat in de kapel van het Sint- Jacobsgasthuis in Haarlem stond. (FHM) In de afgelopen jaren zijn nieuwe pelgrimsroutes naar Santiago de Compostela 'ontdekt'. Wie nu in Roermand start, kamt dit bard tegen en weet dat hij ofzij nog 2.285 km tot het heiligdom te vaet za I moeten afleggen.
(WA)
Geloof in Nederland
434
op pelgrimstocht
De concha, de schelp die werd gevonden op de stranden ten westen van Santiago de Compostela, was een goedkoop aandenken aan de verre bedevaart naar Spanje. De schelp is uitgegroeid tot het universele symbool van de Santiagobedevaart. (MCC)
De heiligdommen in Jeruzalem, Rome en Santiago de Compostela vielen het meest in het ~Og. De Jacobsschelp uit Santiago de Compostela werd het wereldwijde merkteken van de christelijke bedevaartganger. De schelp was te vinden op het strand bij Santiago en werd als souvenir en als bewijs van bedevaart door de pelgrims mee naar huis genomen. De pelgrim naar Santiago ging op pad met pelgrimsstaf, -mantel, -tas en -hoed. 20 was hij zeer herkenbaar en kreeg hij een min of meer geheiligde pelgrimsstatus, die hem, zo hoopte hij, zou beschermen tegen gevaren en die de christelijke barmhartigheid zou prikkelen, zodat hij werd voorzien van eten, drinken en onderdak. Als een pel grim extra boete wilde doen of zijn pelgrimage nog meer gewicht wilde geven, ging hij barrevoets, gehuld in een wollen of kemelharen kleed. Pelgrimeren op de knieen of met ongekookte erwten in de schoenen was ook mogelijk. Om in het spoor van de pelgrimstraditie te blijven, gaan hedendaagse pelgrims, al dan niet op weg naar Santiago, regelmatig gekleed als een middeleeuwse pelgrim.
Ter ere van Maria en het Heilig Kruis Een van de werken van barmhartigheid is het herbergen
Thssen 1100 en lS00 kwamen er steeds meer bedevaartplaatsen, grote en kleine, ter ere van Christus, van inheemse en uitheemse heiligen en vooral van Maria. De meeste dankten hun bestaan aan een goddelijk teken of wonder, zoals de 'Sacramenten van MirakeI', ontstaan na een wonder met de hostie of de miswijn. De belangrijkste sacramentsbedevaarten gingen naar Alkmaar, Amsterdam, Boxmeer, Boxtel, Breda, Hasselt en Meerssen. In deze plaatsen bestaat de cultus nog steeds, hoewel er in de negentiende of twintigste eeuw soms een onderbreking was. Deze bedevaartplaatsen komen voort uit een hoofdstuk uit de christelijke geloofsleer: de leer van de transsubstantiatie, of de werkelijke aanwezigheid van Christus in het brood en de wijn. Bovendien kende Nederland ongeveer 25 heiligdommen ter ere van het Heilig Kruis. Vaak betrof het een miraculeus kruisbeeld met daarin een reliek van het 'echte' kruishout van Christus op Golgotha. Zulke heiligdommen zijn nog te vinden in Dordrecht, Wijck in Maastricht en Eikenduinen in Den Haag. Beide soorten bedevaarten zijn populair, omdat ze verwijzen naar het lijden en stelVen van Christus. Door de vondst van graven en relieken van martelaren en heiligen bloeide tussen 1200 en 1550 de bedevaart naar 'vaderlandse' heiligen, zoals Amelberga in Susteren of Cunera in Rhenen. In die tijd ontstonden bedevaarten naar universele heiligen die aanvankelijk aIleen buiten Nederland werden vereerd. In veel gevaIlen was de aanleiding de sti<;:hting van een kerk die naar zo'n heilige werd vemoemd en waar
van reizigers; vrome reizigers en pelgrims genoten een nog hogere status. Het vijfde paneel van de zeven werken van barmhartigheid door de Meester van Alkmaar uit 1504 toont hoe een echtpaar bedevaartgangers in zijn huis verwelkomt. Op de hoeden van de mannelijke pelgrims zijn pelgriminsignes zichtbaar.links achteraan staat tussen de pelgrims Jezus zelf (RM)
Gelooj in Nederland
435
op pelgrimstocht
I
Rand 1300 werd in Niervaart een hostie gevonden in de klei. De later naar
Breda verplaatste verering van het Sacramentsmirakel was een geliefde bedevaart. Op dit achttiende-eeuwse oJieverfschilderij worden pelgrims
met de wonderdadige hostie geze-
gend. (MCC)
gewoonlijk een reliek van de vernoemde heilige te vinden was. Zodra er wonderen in de kerk werden gemeld, kwam de bedevaart op gang. Bekende bedevaartplaatsen van buitenlandse heiligen zijn Sint Maarten in Utrecht en Sint Antonius Abt in Zwolle. Het verschil tussen een bedevaartcultus en de heiligenverering in gewone parochiekerken en buurtkapellen is niet eenvoudig aan te geven. Wat voor de een een gewone devotieplek om de hoek is, is voor de ander een betekenisvol genadeoord, waaIVoor men weI een reis wil ondernemen. Maar toeh: v~~r een bedevaartplaats geldt dat in een heilige loeatie of ruimte de bezoekers hun aandaeht riehten op een eultusobjeet, zoals een 'miraeuleus' beeld, een reliek van een heilige of een bijzondere gebeurtenis. Zij bezoeken deze plek vanuit een religieuze motivatie en zij betuigen hun devotie, omdat zij er de aanwezigheid van God of zijn heiligen op een intensere manier ervaren dan elders. Zij leggen een zekere afstand af en oversehrijden daarbij een mentale en geografisehe grens om het heiligdom te bereiken. Bedevaartgangers moe ten zich dus losmaken uit de dagelijkse leefomgeving.
In het Limburgse heiligdom Meerssen vond in 1222 een wonder met het H. Sacrament plaats. Deze hostie bleef in 1465 behouden tijdens de grate kerkbrand, hetgeen gold als hettweede mirakeJ. Deze laatste
Maria trok de meeste pelgrims
gebeurtenis werd uitgebeeld tijdens een allegorische optocht in 1938.
Maria, de moeder van Jezus, is de belangrijkste heilige van de Katholieke Kerk. Het blijkt uit het grote aantal Mariaheiligdommen, in Nederland en daarbuiten, uit de bestendigheid van de eultus in deze Mariaoorden en uit de grote aantal1en pelgrims die ze bezoeken. In Nederland begon de Mariadevotie voorzichtig in de twaalfde eeuw in het ZeeuwsVlaamse Hulsterloo. In de dertiende eeuw brak de Mariabedevaart door naar de rest van het land. Door de inzet van nieuwe religieuze kloosterorden zoals de cistercienzers en de norbertijnen zou Maria gedurende de hele Middeleeuwen meer pelgrims trekken dan de andere heiligen tezamen. De Moeder Gods werd overal vereerd op plaatsen waar een miraeuleus Mariabeeld te vinden was. De overige heiligen werden aIleen vereerd in plaatsen waar men
(PJM)
Geloof in Nederland
436
op pelgrimstocht
,
EEN
~~J"fj
~;..""'
STILLE "'"
~
GETUIGE
''Wm~'''fmlUP&;;"~
~
Een pelgrimsinsigne van de Heilige Cunera Volgens de legende werd de Heilige Cunera met een doek gewurgd. Daarom werd ze de beschermheilige tegen keelziekten. Om keelziekten te voorkomen droegen Cunera's vereerders haar insigne bij zich of bewaarden het in huis. Volgens de overlevering kwamen er zoveel pelgrims naar haar heiligdom in de grote kerk van Rhenen, dat de stoere middeleeuwse toren met hun giften betaald kon worden.
W
ie een bijzondere of heilige locatie bezoekt en ervaart, wil vaak een herinnering mee naar huis nemen. Het maakt niet uit of het gaat am een insigne van een middeleeuws pelgrimsoord,
een miniatuur eiffeltorentje uit Parijs of een Elvis T-shirt uit Graceland. Bij de middeleeuwers was het niet anders. Pelgrims namen vaak een souvenir mee naar huis, een aandenken aan de bedevaartplaats die ze bezochten. Op die manier hoopten ze de heiligheid van de heilige plaats te 'vangen' en de helende krachten ervan te kunnen blijven aanspreken als ze weer thuis waren. Om in die behoefte te voorzien werden in de veertiende eeuw een op grate schaal pelgrimssouvenirs gepraduceerd. De souvenirs moesten tevens voorkomen dat er aandenkens uit de heiligdommen gestolen werden. Ook waren pelgrims waren herkenbaar aan hun souvenirs; ze hoopten er beter door beschermd te worden. De goedkoopste en meest voorkomende souvenirs waren pelgrimsinsignes of -tekens: kleine objecten, gegoten uit tin of load en soms uit zilver. Doorgaans waren ze enkele centimeters groot en konden ze gemakkelijk op pelgrimskleren bevestigd worden. De insignes waren klein en kwetsbaar, ze raakten gemakkelijk weg. Na de Reformatie verloren ze hun betekenis en kwam men ze zelden meertegen. Toen de onderwaterarcheologie en de metaaldetector hun intrede deden, kwamen de insignes massaal boven water, vooral in het natte Nederland. Dankzij deze vondsten werden middeleeuwse bedevaarten ontdekt of werd het vermoeden van hun bestaan met feiten gestaafd.
Oit loodtinnen bedevaartinsigne is door een pelgrim in Rhenen gekocht.ln Rhenen beyond zich namelijk het heiligdom van de H. Cunera. Volgens een legende werd deze Angelsaksische koningsdochter op de terugweg van een bedevaart naar Rome belaagd door de Hunnen en werd ilj door koning Radbod gered. Maar in Rhenen wekte Cunera de jaloezie van Radbods echtgenote, die haar sa men met een kamenierster met een doek zou hebben gewurgd. Oit tafereel is op het insigne uitgebeeld. (MCC)
Geloof ill Nederland
437
op pelgrimstocht
Op dit middeleeuwse schilderij is de vondst in 1444 van het beeldje van O.L. Vrouw van Amersfoort weergegeyen. Deze Maria werd bij de Kamperbuitenpoort in het water aangetroffen. Amersfoort heeft door dit wonderbeeldje vele pelgrims aangetrokken. Talrijke genezingen staan opgetekend in een bewaard gebleven vijftiende-eeuws mirakelboek. (OPKA)
Devotietegel met daarop een afbeelding van O.L. Vrouw van Zevenwouden. De bedevaart naar dit wonderbeeld is in 1515 in Bolsward ontstaan. Deze tegel is tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Maria speciaal voor bescherming werd aangeroepen, vervaardigd door de fa. Westraven in Utrecht. (MCC)
Het Mariabeeld keerde soms
meerdere keren Op dezelJde plaats terug. De bedevaartplaats Renkum kent al sinds de veertiende eeuw een intensieve Mariacultus. Door de Reformatie kwam er een eind aan de bedevaarten. Nadat in 1928 het oude Mariabeeldje was teruggevonden, herleefde de bedeva a rt. Jaarlij ks vindt er nog altijd een ziekenbedevaart plaats, waarbij aile patienten gezegend worden, wals hier in mei 2008. (BR)
GEloof in Nederland
/1-38
<'
11 I'"
u, i,:
De Maastrichtse Maria Sterre der Zee is in geheel Limburg geliefd. Tussen
1950 en 1955 ging het beeld zelf op pelgrimage langs aile parochies. Op de foto trekt het beeld in een plechtige bidweg door Maastricht. De populariteit van het beeld blijkt ook uit het feit dat vereerders het beeld of de mantel van het wonderbeeld proberen aan te raken, in de hoop krachtiger steun van Maria te verkrijgen.
(RHCL)
beschikte over een bijzondere reliek van hen. Het Mariabeeld verwierf zijn status door de gebedsverhoringen waarop veel pelgrims zich verheugden en doordat Maria de plek waar zij vereerd wilde worden, met een zogenoemd bevestigingswonder zou hebben aangewezen. Als een Mariabeeld op een onverwachte plek werd aangetroffen en meegenomen, keerde het soms op eigen kracht terug naar de plaats waar het gevonden was, om aan te geven dat op die plek een nieuwe cultus komen moe st. Die plaatsgebondenheid komt ook tot uitdrukking in de specifieke naam die in Nederland aan wonderdadige Mariabeelden werd gegeven: Onze Lieve Vrouw, veelal met de toevoeging van een aardrijkskundige aanduiding, zoals de Friese 0.1. Vrouw van Zevenwouden (Bolsward) of 0.1. Vrouw van Hoorn. In de provincie Noord-Brabant bleek Maria tot driemaal toe een duidelijke voorkeur te hebben voor een boom als plek van verering, in Oirschot, Meerveldhoven en Aarle-Rixtei. In Oirschot werd het beeld in een riviertje gevonden, drijvend tegen de stroom in. Ook dit was een bevestigingswonder voor een nog niet onderkend miraculeus Mariabeeld. De Mariaheiligdommen van de Zoete Lieve Moeder in 's-Hertogenbosch en 0.1. Vrouw Sterre der Zee in Maastricht, die in de late Middeleeuwen zijn ontstaan, zijn nu de best bezochte bedevaartsoorden van Nederland.
Bidden, offeren en beelden kussen Als pelgrims in het heiligdom waren gearriveerd, maakten ze gebruik van allerlei devotionele uitingen. In de late Middeleeuwen versterkten ze hun smeek- of dankgebeden tot God en de heiligen door deel te nemen aan de plaatselijke liturgische vieringen en door mee te lopen in processies (soms geselprocessies). Ook bezochten ze reliekentoningen, kusten ze beelden en relieken, namen ze insignes mee naar huis en verdienden ze aflaten (kwijtschelding van zondestraf). Het offeren was eveneens een daad van vroomheid waarmee het gebed verzegeld werd. Men kon geld offeren, maar ook bijenwas (va or kaarsen), vIas (voor linnen), voorwerpen, en boter en eieren. Van ettelijke plaatsen is een mirakelboek bewaard gebleven. Uit het mirakelboek blijkt dat vrouwen vaker dan mannen op bedevaart gingen en dat veel 'mirakels' te maken hadden met de genezing van een kind. Vaak werden kinderen of volwassenen op een weegschaal gezet, waarna het tegengewicht aan vIas, graan of zilver aan de heilige werd geschonken. Met het wegen hoopte men de smeekbede om genezing extra kracht bij te zetten. Pelgrims naar de Mariacultus in het Brabantse Zundert gebruikten een ritueel met twee kaarsen en een hoed, dat in het Middelnederlands ook kroon betekenen kon. Het wijst op· een vrouwenbedevaart, want kaarsen waren het symbool van Maria en haar moederschap. Vrouwen kregen de zilveren kroon van Maria op het hoofd,
Deze ingekleurde houtsnede is een huiszegen van O.L. Vrouw va n Uden. Het betreft een gerecyclede versie van eenzelfde prent van de 8elgische bedevaartplaats Scherpenheuvel. De kerk en het beeld van Scherpenheuvel zijn duidelijk zichtbaar, aileen het opschrift werd aangepast. Het kwam vaker voor dat volksprenten op deze wijze goedkoop werden hergebruikt. Een huiszegen moest in huis, liefst boven de deur worden opgehangen, teneinde het huis op Maria's voorspraak te heiligen en te beschermen.
(MCC)
Geloof in Nederland
439
op pelgrimstocht
Een van de belangrijkste bedevaartplaatsen van Nederland is de Mariakapel in de kathedraal van 's-Hertogenbosch. Daar wordt de zoete Lieve Moeder door du izenden vereerd. Haa r wonderkracht wordt ge·i'liustreerd door de honderden zilveren dankgeschenken die pelgrims hebben achtergelaten en die in de vitrinekasten rondom het beeld zijn opgehan-
Nederlands recentste Mariaheiligdom is te vinden in het Groningse Warfhuizen. Daa r verzorgt de enige kluizenaar van Nederland de cultus rond het Spaanse beeld van Maria van Warfhuizen. Na een gebedsverhoring schenken peJgrims uit dankbaarheid zilverglazen ha rtjes, die naast het
beeld worden opgehangen. (ee)
gen. (KDC)
Oak nu worden er nag kaarsen, bloemen, kostbaarheden of geld geofferd.
Geroof in Nederland
440
namen in beide handen een brandende waskaars en smeekten Maria of ze zwanger mochten worden. Ook nu worden er nog kaarsen, bloemen, kostbaarheden of geld geofferd. In veel kapellen ligt een intentieschrift, de moderne variant van het mirakelboek. In het intentieschrift worden niet alleen gebedsverhoringen en 'wonderen' opgetekend, maar ook de verzoeken daartoe. Bedevaart kent per definitie geen grenzen en daarom pelgrimeerde men bij voorkeur naar de plaats waar de sacrale kracht het grootst werd geacht. De grootste heiIigdommen hadden de meeste uitstraling en aantrekkingskracht, in de eerste plaats het moeilijk bereikbare Heilig Land, waar Christus en vele geloofsmartelaren waren geboren en gestorven. Op de tweede plaats stond de zetel van de kerk, Rome, waar de graven van Petrus, Paulus en vele martelaren lagen. De bedevaart naar Rome werd sterk gestimuleerd door de introductie in 1300 van een periodieke viering van heilige jaren (of jubeljaren) met een cyclus van 25 jaar. Het heiligjaar was bedoeld om het spirituele en devotionele leven te verdiepen door het te verbinden met een bedevaart en door aandacht te vragen v~~r specifieke heiligen of thema's. De jubeljaren brachten steeds meer pelgrims uit geheel Europa op de been, wegens de vele heiligdommen in Rome en de aflaten die met een bezoek daaraan te verkrijgen waren. Omdat zo'n lange reis niet voor iedereen was weggelegd, kon men de aflaten ook in de eigen omgeving verwerven. Zo konden de inwoners van Holland en Zeeland vanaf 1500 de Romeinse jubelaflaat in het Amsterdamse bedevaartsoord de Heilige Stede verwerven. De Heilige Stede stond lager in rang dan Rome, maar de aflaat was er niet minder om. Santiago de Compostela was de derde belangrijke bedevaartplaats in de Middeleeuwen. Waarom is niet duidelijk. Misschien had het te maken met de bijzondere
op pelgrimstocht
~Op
landschappen die een pelgrim ap weg naar Santiago te zien kreeg en met de vele heiligdommen die onderweg in Frankrijk werden aangedaan. Maar waarschijnlijk moet de oorzaak gezacht worden in de rol en betekenis van Jacobus en zijn heiligdom in de strijd tegen het heidendom en de islam. Als succesvol bestrijder van de Moren symboliseerde hij de onverzettelijkheid van het christelijke Europa in de voortdurende strijd tegen de islam en het heidendom. Anders dan de islam heeft de Katholieke Kerk de bedevaart nooit verplicht gesteld. Tach kwam er in de late Middeleeuwen buiten de kerk om zo'n verplichting tot stand. Tot in de zestiende eeuw kon een stedelijke rechtbank in de Lage Landen wetsovertreders verplichten tot een bedevaart. De bedevaart moest binnen een bepaalde periode worden uitgevoerd en na terugkomst moest er een bewijs worden overlegd. De straf kon worden afgekocht door bakstenen te leveren voor de bouw van de stadsmuren. Een veroordeelde kon ook iemand vragen in zijn plaats op bede-
dit schilderij van omstreeks 1520 staan vier Nederlandse Jeruzalemvaarders afgebeeld tijdens hun bezoek aan de geboortekerk in Bethlehem. De vier mannen lieten zich portretteren na terugkeer van hun bedevaart. Pelgrims naar het Heilig Land verenigden zich doorgaans in een Jeruzalembroederschap, die de cultus thuis in een speciale kapel voortzette. Ais bewijs van hun persoonlijke tocht hingen ze hun portretten aan de wanden op. (MCC)
A De 'Ridderlijke Broederschap der Heiligen Lande'was een organisatie waarin de Jeruzalempelgrims uit Haarlem zich hadden verenigd. Omstreeks 1528 lieten deze broeders een groepsportret maken doorde schilder Jan van Score I.
(FHM)
Geloo! in Ned,,"nd
441
(' (' I
I' , I '" ,
i ') C h !
Ook in Aardenburg werden voor de pelgrims insignes vervaardigd. Dit vijftiende-eeuwse pelgrimsteken werd gevonden in de Zeeuwse modder. Het geeft weer O.L. Vrouw van Aardenburg met kind en geknielde engelen, terwijl
op de rand ARDEN.BUERCH staat ges(hreven. (MCC)
In de Maria Hemelvaartkerk van Aardenburg in ZeeuwsVlaanderen was al in de dertiende eeuw een belangrijk Maria heiligdom ontstaa n. Later, door verwarring met een Brugs Mariabeeld dat een pen en inktpot als attributen had, kreeg ook dit beeld de naam O.L. Vrouw van de Inkt-
pot. (KDC)
In de zeventiende en de achtliende eeuw waren openbare bedevaarten in Nederland verboden. Daarom gingen veer katholieken toen naar heiligdommen buiten de Republiek. De Belgische O.L. Vrouw van Scherpenheuvel was in de zuidelijke provincies een populaire bestemming. Dit beeldje gemaakt als kostbaar souvenir, is een zeventiende-eeuwse kopie naar het echte cultusbeeld, voorzien van zilveren bekleding met bloemen en kroontjes. (MCC)
Geloof in Nederland
442
vaart te gaan. Deze stand-in diende te offeren in het heiligdom en eveneens met een schriftelijk bewijs van aankomst terug te keren. De rechtbanken van Dordrecht en Gouda stuurden hun clienten vaak naar het buitenland, naar Rome, Einsiedeln of Keulen. De rechters in Den Bosch kozen vaak voor een binnenlands bedevaartsoord, zoals 's-Hertogenbosch en 's-Gravenzande. Deze vorm van rechtspraak ging tijdens de Reformatie teloor.
Met de grand gelijkgemaakt In de late Middeleeuwen kwam er vanuit de kerk kritiek op de omvang van de bedew vaart met zijn soms exuberante rituelen en devoties. Volgens de mysticus Thomas a Kempis werden geregelde bedevaartgangers zelden heilig. De geleerde Erasmus dreef de spot met bedevaarten, relieken en aflaathandel. Tijdens de Nederlandse Opstand (1568-1648) waren bedevaarten binnen Nederland niet meer mogelijk. De Republiek der verenigde Nederlanden was arm aan bedevaartplaatsen, en dat zou lang zo blijven. Kapellen en heiligdommen werden met de grond gelijkgemaakt, vele cultusvoOlwerpen en heiligenbeelden vernietigd. Het protestantisme keerde zich tegen 'superstitieuze' (godslasterlijke) geloofspraktijken als pelgrimages, processies, heiligenverering, aflaten en de materiele cultuur die ennee verbonden was. Katholieken mochten hun geloof niet meer in het openbaar belijden en ook niet meer op bedevaart gaan. Toch wisten ze hun geloof te behouden. Er bleef ook enige ruimte voor pelgrimage over, doordat men enkele belangrijke relieken en cultusbeelden naar de Zuidelijke Nederlanden gesmakkeld had, zaals het gebeente van Lidwina uit Schiedam, de heilige kruisen van Middelburg en Egmond en de relieken van Siardus uit Hallum. Vanaf 1600 ontstonden er vlak over de grens tal van nieuwe bedevaartplaatsen, vooral ter ere van Maria. Ze voorzagen in de sterke religieuze en devotionele behoeften van de Nederlandse katholieken. Deze 'vluchtheiligdommen', zoals Kevelaar in Duitsland, en Smakt, Hoogstraten en Scherpenheuvel in de Zuidelijke Nederlanden, waren erg populair bij Nederlandse pelgrims, die er gezamenlijk en openlijk hun devoties praktiseerden. In de vrije heerlijkheden, de autonome enclaves in het oosten van Noord-Brabant, kon de bedevaartpraktijk niet door de protestantse overheid verboden worden. Door de Contrareformatie kwarn de bedevaartpraktijk in de vrije heerlijkheden tot grote bloei. Vele pelgrirns uit de republiek gingen op Mariabedevaarten naar Handel, in heerlijkheid Gernert, en naar Uden, in de heerlijkheid Land van Ravenstein. Op weg naar Kevelaar maakten pelgrims uit Midden- en West-Brabant een devotionele tussenstop in deze 'statieheiligdommen'. Hoewel buiten de straatsgrens gelegen, werd
op pelgrimstocht
Het vlak over de grens gelegen Kevelaar was tot in de twintigste eeuw het populairste heiligdom buiten Nederland. De afbeelding van deze Maria is hier weergegeven op een herdenkingsbord. Het geschenk werd veelal gegeven bij jubilea van pelgrims of bedevaartorganisaties. (MCC)
De bedevaart naar het Duitse Kevelaar werd georganiseerd door lokale en regionale bedevaartorganisaties. Zo verzorgde de Leidse Kevelaarbedevaa rt de tocht voor Leiden en omgeving. Deze werd in 1913 pertrein en tram afgelegd. Aileen het laatste stuk in Kevelaar legden de pelgrims, onder aanvoeringvan hun pastoor, in plechA
Katholieken mochten hun geloof niet meer in het openbaar belijden en ook niet meer op bedeuaart guano
tige processie af (HK)
> Op dit glas-in-Ioodraam uit de Utrechtse parochie O.L. Vrouwten Hemelopneming is de Mariakapel van Kevelaar weergegeven, met geknielde Utrechtse pelgrims ervoor in gebed. De Kevelaargroep van Utrecht zal het raam aan de kerk hebben geschonken. (MCC)
Kevelaar weI als 'nationaal' heiligdom aangeduid, omdat het de bekendste en drukst bezochte bedevaartplaats door Nederlanders was. In de achttiende eeuw ontstonden in heel het land bedevaartbroederschappen. Organisaties om collectief op bedevaart te gaan, dit ook voor kinderen, ouderen en zieken mogelijk te maken, de zedelijkheid te handhaven en de verering te versterken. Dankzij de bedevaartbroederschappen kwamen jaarlijks grate groepen katholieken op de been, die soms weI een week onderweg waren. Ze werden begeleid door karren en wagens met zieken en ouderen, vol proviand en met religieuze attributen waar~ mee Maria vereerd kon worden. Zulke bedevaartgroepen werden processies genoemd. Toch waren het geen kerkelijke processies, want die waren in de Republiek verboden. Ais de grens gepasseerd was, haalden de deelnemers vaandels, rozenkransen en gebedenboeken tevoorschijn en trok men als 'processiebedevaart' verder.
Ge!oof in Nederland
4Lj":';
'i·'
I">
Zingen en bidden in duisternis Ondanks overheidsmaatregelen slaagden oude bedevaartplaatsen als HeBoo en Amersfoort Erin om in het verborgene te blijven bestaan. In HeBoo trokken pelgrims onopvallend naar het duingebied om in de schemering en duisternis te bidden en te zingen bij een heiligdom dat tijdens de Reformatie verwoest en van zijn Mariabeeld beroofd was. Ze vonden het een heilige plek, ook omdat er een bron met geneeskrachtig water opnieuw was ontsprongen. Katholieken en ook protestanten ('baat het niet, dan schaadt het niet') uit verre omstreken kwamen er hun waterkruiken vullen. De plaatselijke overheid werd afgekocht. In de grote stad was het toezicht strenger en het voortzetten van devoties lastiger. De kapel van de Amsterdamse Heilige Stede was door de protestanten geconfisqueerd, maar werd nog altijd door katholieke pelgrims bezocht. Zij prevelden 'superstitieusselijck pasternosters en avemarien' bij de heilige open haard waar eens - mirakel! - een in het vuur geworpen hostie niet was verbrand. Daarom moest een kapelmeester met de naam Gerrit Doodtshooft de heilige haard wegbreken. Beroemde middeleeuwse pelgrimsoorden met glorieuze processies als de Heilige Stede in Amsterdam waren door de overheid onttakeld. Met stille omgangen probeerden katholieken de continuYteit van de cultus stH en bescheiden in stand te houden door de vroegere processieroute na te lopeno Het kostte weinig moeite, want de overheid had er geen greep op.
In Noord-Holland is Heiloo het belangrijkste Mariaheiligdom. Het is ontstaan in de Middeleeuwen, verwoest tijdens de Reformatie, en herleefde in de zeventiende eeuw. Ecn gegoede katholieke familie trok in 1630 naar de kapelru·ine, die nag altijd v~~r een sacra Ie plaats werd gehouden en waar Maria ondertussen weer zou zijn verschenen. Vaag is Maria op het schilderij, tussen de resten van de kapel, weergegeven.
(MCC)
Op basis van het hierboven afgebeelde schilderij werden goedkope gravures vervaardigd voor de vele pelgrims naar O.L. Vrouwter Nood in Hei100. Het specifieke familieportret werd daartoe vervangen door enkele anonieme pelgrims. Zij moesten zo het idee van de voortdurende kracht van het heiligdom en de opnieuw ontsprongen genezende waterbron bena-
drukken. (MCC)
Ge loof ill
N e de rl and
444
"1"" 'c I g rim st a c ht
Ons land werd een uestigingsplaats uoor mannelijke
en urouwelijke religieuzen.
In de achttiende eeuw werden devoties en vereringen steeds meer als achterlijke uitingen van een voorbije samenleving beschouwd. De omslag in het denken in de achttiende eeuw bracht de Nederlandse katholieken nieuwe vrijheid. De beperkende maatregelen uit de tijd van de Reformatie werden opgeheven. Vanaf 1798 mochten katholieken weer kerken bouwen en hun geloofpubliek belijden, waardoor de bedevaartcultuur weer tot bloei kwam. Hier en daar werden bedevaartsoorden in ere hersteld en bedevaarten tot leven gewekt, zoals de pelgrimages ter ere van Maria in Tilburg, Eishout en 's-Hertogenbosch. In de noordelijke provincies kwam de opleving veellater: in Brielle omstreeks 1870, in Dokkum omstreeks 1875, in Alkmaar in 1897 en in Keinse pas in 1956. Het verbod op het bouwen van kloosters verdween. Door de maatregelen tegen katholieken in Duitsland en Frankrijk werd ons land zelfs een vestigingsplaats voor mannelijke en vrouwelijke religieuzen. Zij creeerden nieuwe devoties en bedevaartplaatsen v~~r de Nederlandse katholieken, die naar devotie hongerden. Meestal betrof het een heilige uit de eigen orde of congregatie. De redemptoristen organiseerden bedevaarten ter ere van Gerardus Majella in Barger-Oosterveld (1906), Overdinkel (ca. 1910) en in hun hoofdves!iging in Wittem (1920).
II In Dokkum was aan het einde van de negentiende eeuw een heiligdom ontstaan van de aldaar vermoorde H. Bonifatius. De verwerving van belangrijke relieken en de vondst van de Bonifatiusbron en de martelplek deden de verering voor deze nation ale 'aartsmissionaris' snel toenemen. De foto toont de processie van de eerste nationale Bon ifatiusbedevaar! in 1926. (DCrkF)
>Vaste bedevaartgroepen lieten vaak kostbare vaandels vervaardigen, om hun aanwezigheid in processies en hun verering voor de heilige te benadrukken. Zo was er in Leeuwarden een bedevaartgroep opgericht die jaarlijks op de fiets naar Dakkum trak. (FM)
Geloof in Nederland
445
op pclgrilTIstocht
EEN "
-OOGGETUIGE "
Agatha Laen wist nag De vijftienjarige Agatha Hendrix Loen kwam in 1575 dagelijksbidden in de Heilige Stede, een drukke bedevaartkapel in de Kalverstraat in Amsterdam. Om vijf uur 's ochtends was ze er al. Agatha nam oak deel aan de beroemde processie van het Sacrament van Mirakel, diejaarlijks door de stad trok am de pelgrims naar het Mirakel te huldigen. Amsterdam was een internationale bedevaartplaats.
"h,
het maest
WEG VANDE 5TILLE OMGANG
aar in 1578 viet Amsterdam in protestantse
M
handen en kwam er een eind aan de bew
roemde processie. Ruim zeventigjaar later leek ze weggewist uit het colledieve geheugen. Slechts een persoon kon zich de processie nag herinneren. Dat
was Agatha Loen, inmiddels 91 jaar oud, 'haer verstand ende memorie, Godt loff, noch wei hebbende', aldus de pastoor van de katholieke schuilkerk aan het Begijnhof, Leonardus Marius.
De pastoor wilde dolgraag het verloop van de processieroute weten, want Amsterdamse katholieken waren van plan haar heimelijk in ere te herstellen. Daarvoor
moesten ze precies weten hoe de verering van het Mirakel gebeurde en welke rituelen er werden gebruikt. Anders zou er niets van terechtkomen. Op 16 december 1651 noteerde pastoor Marius in een 'memorie' wat Agatha hem vertelde over het verloop van de processie. Ruim twee eeuwen later zou de perkamenten akte weer van waarde blijken. In 1881 wilden Amsterdamse katholieken opnieuw een collectieve stille omgang organiseren. Ze vroegen zich af, wat de route van de pro-
De Stille Omgang van Amsterdam voigt nog altijd dezeJfde route als de in de Reformatie verboden grate Sacramentspracessie. Beginnend bij het Begijnhof, nabij de vraegere bedevaartkerk, via de Kalverstraat, Dam en Nieuwedijk, door de Warmoesstraat en Nes weerterug. (PJM)
In de Middeleeuwen trokjaarlijks rand 15 maart, de feestdag van het Amsterdamse Mirakel van Sacrament, een indrukwekkende processie door de straten van de stad om dat wonder te gedenken. Op deze gravure uit 1639 wordt het in de processie meegedragen H. Sacrament de Oude Kerk
binnengebracht. (MCC)
cessie was geweest. Aan Agatha's informatie hadden ze niets, want de memorie was zoekgeraakt. Gelukkig
werd het stuk teruggevonden in het archief van het Begijnhof. Het bood de juiste oplossing: men liep van de Kalverstraat naar de Dam, waar men het sacrament aanbad en een zegening plaatsvond. Vandaar ging de
stond toen nog de Heilige Stede, waar het meegedragen sacrament op de tabemakel werd teruggeplaatst. Nog altijd wordt deze collectieve tocht gel open,
Dit achttiende-eeuwse schilderij geeft verschillende voorstellingen rond het Amsterdamse Mirakel weer. Zo zien we in het midden de zieke man die de hostie uitbraakt. Rechtsboven het werpen van het braaksel in het haardvuur en de miraculeuze ongeschonden vondst van de hostie de volgende dag.links knielen pelgrims die op het wonder zijn afgekomen. Door de poort is een pracessie
's nachts omstreeks 15 maart, in aile stilte. Oankzij
zichtbaar. (MCC)
processie via de Nieuwendijk, door de Raamskooi naar de Nieuwebrug, waar de schepen op het IJ voor een behouden reis gezegend werden. Vervolgens liep men via de Nieuwebrugsteeg, de Warmoesstraat en de Nes naar de Langebrugsteeg, en dan over de Langebrug en door de Taksteeg terug naar de Kalverstraat. Daar
Agatha Loen.
Geloof in Nederland
446
op pelgrfmstocht
Parochiekerken bouwen Door de herleving van devoties en bedevaarten na 1850 raakten pastoors er steeds meer op gebrand om zelf een bedevaart te beginnen. Pelgrims brachten geld in het laatje van de parochie en de pastoor, en dat kwam goed uit, want de katholieke gemeenschap groeide snel en had nieuwe parochiekerken nodig. Pastoors die een kerk gingen bouwen, de bOllwpastoors, probeerden sams een reliek van een populaire volksheilige te verkrijgen bij de sacrista, een hoge functionaris van hetVaticaan. Als hun bisschop vervolgens toestemming gaf voor een nieuwe cultus, realiseerden de bouwpastoors in een handomdraai een klein regionaal heiligdom, van bijvoorbeeld Apollonia (tegen tandpijn), Cornelius (tegen veeziekten) of Donatus (tegen hlikseminslag). Zo prozalsch kon een bedevaart ontstaan. Het gebeurde onder meer in Overdinkel, Esbeek, Loosbroek en Vinkeveen. Door de vele Mariaverschijningen in de negentiende eeuw kreeg het bedevaartwezen
Door de verwervingvan relieken is het kleine Brabantse plaatje Bakhaven in 1839 een bedevaartplaats van de heilige Cornelius geworden. Hij werd lo populair omdat Cornelius lOwe I een patroon tegen veeziekten als tegen kinderstuipen was. Op de foto een processie met het Corneliusbeeld uit 1941, vlak voordat de Duitsers een algemeen verbod op optochten uitvaardigden. (SFA)
voerswijzen kwamen ver weggelegen heiligdommen als Lourdes binnen het bereik van steeds meer mensen. Zeker in het internationale Mariajaar 1954 probeerden vele kathalieken Lourdes te bezoeken, lOals oak de Arbeiders-
jeugd, getuige dit affiche. (SFA)
Oak 1958 was een belangrijk Mariajaar. Taen was het honderd jaa r geleden dat Maria in Lourdes was verschenen. Pelgrims lieten zich graag fatograferen als bewijs en herinnering aan hun bedevaa rt, lOals h ier een
groep Limburgers. (KDC)
Gelooj in Nederland
447
(' r
:'. I I ,,, ; ( 0 (
ht
Door de populariteit en wonderkracht van het Franse Lourdes ontstonden overal in de wereld 'filiaalheiligdommen' van Lourdes, met replica's van de Fra nse grot. Op de foto is de meibedevaart van 1981 te zien van de vrouwenafdeling u it Boxmeer van het Nederla nds Katholiek Vakverbond naar het Nederlandse heiligdom Katwijk aan de Maas.
(PJM)
Nederlandse katholieken waren er in 1873 al vroeg bij met hun eerste georganiseerde bedevaart naar Lourdes. Het leidde in de niet-katholieke pers tot de nod'ige hoon. Deze spotprent steekt de draak met de Nederlandse katholieken, omdat zij ondanks aile vooruitgang in de wetenschap nag in wonderen zouden geloven. (PJM)
Bedevaa rtp Iaatsen waren bijna altijd van strategisch belang voor elites en machthebbers.
Een product van circa negentien eenwen van verlichting en v()orlJiitil:.,jj~'~;c:;;i
er een dimensie bij, Een van de bekendste verschijningen gebeurde in 1858 in Lourdes, waar Maria enkele malen aan het herderinnetje Bernadette Soubirous verscheen om het kerkelijk dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria te bevestigen, Het dogma hield in dat Maria zander erfzonde -is, Bij een van haar verschijningen vroeg Maria aan Bernadette een kapel voor haar op te rich ten. Toen de kapel er eenmaal stand, kwam de bedevaart voorzichtig op gang. Mede door de inzet van keizerin Eugenie, de vrouw van keizer Napoleon III, verklaarde de Kerk de Mariaverschijningen aan Bernadette Soubirous voor authentiek. Het laat zien dat bedevaarten niet uitsluitend een volkse aangelegenheid zijn. Bedevaartplaatsen waren bijna altijd van strategisch belang voor elites en machthebbers. Door de echtheidsverklaring en de gebedsverhoringen en genezingen die er vervolgens plaatsvonden, werd Lourdes de beroemdste Mariabedevaartplaats ter wereld. Aanvankelijk was een reis naar Lourdes niet voor iedereen we·ggelegd. Door de groei van de spoorwegen konden meer mens en naar Lourdes gaan, Met de eerste treinbedevaart in 1873 waren de Nederlanders er al vroeg. In de niet-katholieke pers in Nederland werd het initiatiefbelachelijk gemaakt.
Gelooj in Nederland
448
op pelgrimstocht
Kochten pelgrims in de Middeleeuwen een pelgrimsinsigne, in de twintigste eeuw kregen de leden van de Katholieke Arbeiders Bond (KAB) voor hun bedevaart naar Lourdes een geemailleerd speldje. (MCC)
Al gauw bleek Lourdes te klein en vooral te ver weg voor de Nederlandse katholiek, die overigens diep onder de indruk was van de vele genezingswonderen in het ZuidFranse genadeoord. Er ontstond een bijna niet te stillen honger naar nieuwe heiligdommen in eigen land, ook door het groeiende zelfbewustzijn van het Nederlandse katholicisme in die tijd. Toen er in 1875 in een nagebouwde Lourdesgrot in het Belgische Oostakker een genezingswonder gebeurde, greep het imiteren van Lourdes snel om zich heen. In 1874 kreeg Nederland zijn eerste Lourdesgrot, in het plaatsje 5i.nt Pieter bij Maastricht. Uiteindelijk werden er honderden Lourdesgrotten in Nederland gebouwd om de Lieve Vrouw van Lourdes te vereren en haar troostende, helende en genezende krachten in te roepen. Zeventien Lourdesgrotten groeiden uit tot een zelfstandig bedevaartsoord.
In de voetsporen van Jezus Aan het einde van de negentiende eeuw ontstond er een sterke belangstelling voor het Heilig Land, waar de wortels lagen van het christelijk geloof. Die belangstelling werd gevoed door de Romantiek. Velen wilden de plaatsen waar Jezus geleden had, met eigen ogen aanschouwen om hun leven en geloof te overwegen. Het werd mogelijk door de betere en snellere verbindingen met Palestina en de rustige politieke situatie daar. Ook vele Nederlandse dominees trokken naar het Heilig Land. Thuisgekomen publiceerden ze hun reisverslag, dat niet eens zoveel verschilde van het verhaal dat katholieke schreven over hun pelgrimages naar het Heilig Land. Protestant en katholiek werden er geinspireerd. Ook 5aoedi-Arabie en zijn heilige plaatsen Mekka en Medina werden beter bereikbaar. In Nederland woonden toen nog nauwelijks moslims, maar in Nederlands-Indie zoveel te meer: de bevolking bestond voornamelijk uit moslims, die met een jaarlijkse stoombootdienst naar Mekka op bedevaart gingen. Ondanks de groei van het aantal moslirns in Nederland is er nog geen islamitisch heiligdom ontstaan. Net als de katholieken mogen moslims heiligdommen bouwen bij het graf of mausoleum van een leider. Het late herstel van katholieke heiligdommen in Nederland was het gevolg van de angst van protestanten voor roomse rituelen en devoties. 20 zei de antirevolutionaire politicus Groen van Prinsterer omstreeks 1840, dat aIle katholieken en hun devoties in een Brabants-Limburgs thuisland gehuisvest moesten worden. Zover is het nooit gekomen. 5terker, aan het eind van de negentiende eeuw ontstonden er bedevaarten die deelnemers uit heel Nederland trokken. Daar was weloverwogen aan gewerkt, door de heiligverklaring van de Martelaren van Gorcum in 1867, van Lidwina van 5chiedam in 1890 en van Petrus Canisius in 1925. Hun bedevaartplaatsen moesten het wijgevoel van de Nederlandse katholieken versterken. Maar de belangrijkste rituele manifestatie was toch de jaarlijkse Stille Omgang in Amsterdam. Hij kornt voort uit de middeleeuwse processie voor het Sacrament van Mirakel en verloopt uiterst ingetogen wegens het eeuwenlange processieverbod. Amsterdam is nog steeds de enige Nederlandse bedevaartplaats met een nationaal karakter. Veel bedevaartstochten werden georganiseerd door devotionele broederschappen en andere regionaal georganiseerde katholieke netwerken. Veel gelovigen maakten van een bedevaart een jaarlijkse gewoonte, groepsgewijs en onder begeleiding van een geestelijke. Het werd mogelijk door de opkomst van trein, tram, stoomschepen en later touringcars en personena~to's. 5lechts een enkele bedevaartorganisatie hield toen nog vast aan de traditionele gezamenlijk voettocht.
Het Limburgse Valkenburg kende verschillende Lourdesgrotten, aile replica's van de originele grot in Frankrijk. Een van die grotten, gelegen op de Cauberg, groeide na de bouw in 1926 uit tot een actieve filiaalbedevaartplaats, mede dankzij de populariteit van Valkenburg als toeristenoord.
(KDC)
In 1874 kreeg Nederland
zijn eerste Lourdesgrot.
Geloof in Nederland
449
op pelgrimstocht
Dit schilderij van Frans Lammers uit 1955 geeft een mooie impressie van de nachtelijke Stille Omgang, langs het Centraal Station en de Nicolaaskerk te Amsterdam. Het was nag in de tijd dat vrouwen om zedelijkheidsredenen de tocht '5 nachts niet mochten lopen. (OlHoS/GJR)
De verschijningen van de Vrouwe van Aile Volkeren aan de Amsterdamse zieneres Ida Peerdeman tussen 1945 en 1959 zijn altijd omstreden gebleven. De cultus is in Nederland nauwelijks bekend, maar in het buitenland des te meer. De cultus is opmerkelijk en omstreden omdat Maria als medeverlasseres wordt beschouwd en daarom tegen het kruis wordt afgebeeld. (KDC)
Geloof in Nederland
450
Bedevaart en heiligenverering voldeden niet meer In de tijd van wederopbouw na 1Weede Wereldoorlog, het hoogtepunt van het Rijke Roomse Leven,leefde de Mariale bedevaart kortstondig op. Dat was vooral te danken aan het internationale Mariajaar 1954 en aan de Koude Oorlog, waarin Maria door de Kerk als wapen tegen het goddeloze communisme werd gebruikt. Maar door de sterke groei van de verzorgingsmaatschappij en de kerkvernieuwingen in de jaren zestig en zeventig liep de bedevaart zienderogen terug en leken haar laatste dagen geteld. De neergang trofvooral de bedevaarten naar traditionele bescherm- en geneesheiligen, waarvan er vele daadwerkelijk verdwenen. De verering van de haast universeel geliefde Mariafiguur leed er minder onder. Tussen 1958 en 1974 werd het omvangrijke repertoire van rituelen en devoties dat gedurende vele decennia was opgebouwd, in een rap tempo door kerkelijke vernieuwingsbewegingen onttakeld. De vernieuwers oordeelden dat het oude repertoire de moderne gelovigen in een snel veranderende samenleving niets meer zei. Rituelen en devoties binnen en buiten het kerkgebouw werden zonder pardon opzij geschoven. Alles wat met bedevaart en heiligenverering te maken had, gold voortaan als ouderwets of als folklore. Zo probeerden de vernieuwers aan te sluiten bij maatschappelijke veranderingen en tegelijk de ontkerkelijking te stoppen. Hoewel het kerkbezoek bleef afnemen, keerde het bedevaartwezen rond 1980 in een nieuwe gedaante terug. V~~r een deel was het herstel een reactie op de vernieuwingen van het1WeedeVaticaans Concilie (1962-1965). Strijdbare conservatieve gelovigen bezochten nieuwe cultusplaatsen die waren ontstaan op plaatsen waar Maria was verschenen of waar ze zich huilend had beklaagd over de verwording van de kerk, de priesters en de samenleving. Het bekendste voorbeeld is de omstreden cultus van de Vrouwe van ABe Volkeren in Amsterdam, die in eigen land nauwelijks bekend is maar wereldwijd veel aanhang onder conservatieve katholieken verwierf. Kleine heiligdommen ontstonden in Berlicum (1978) en Volendam (1998), toen plaatselijke zieneressen van een wenende Maria visioenen ontvingen over het onheil dat moderne zondaren te wachten staat.
op pelgrimstocht
--
-
-
TERUG ---
--
---
---
-
IN
-
DE ---
TIJD
- - - - - - --
9 juli 1572:
Negentien geestelijken steruen de marteldood in Brielle Begin juli 1572 werden negentien katholieke geestelijken in Gorinchem (Gorcum) door watergeuzen gevangen genomen en naar Den Briel ge-
bracht. Tevergeefs probeerden de watergeuzen, onder leiding van Lumey van der Marek, de geestelijken hun geloof te laten afzweren. Na langdurige foltering en ondanks het tegenbevel van Willem van Oranje werden ze ter dODd veroordeeld en op 9 juli opgehangen in een schuur van het Sint-Elisabethklooster te Rugge, nabij Brielle. e standvastigheid en deugdzaamheid van de martelaren en de wreedheid waarmee ze waren gemarteld, bezorgden hun grate faam, zeker onder katholieke geschiedschrijvers. Die faam nam toe
D
doordat invloedrijke fami.lieleden in woord en geschrift verhaalden wat er was gebeurd. Het verhaal van de martelingen, tot en met de rituele verwijdering van de genitalien, werd nauwkeurig op schrift gesteld, gedrukt en
vertaald. Deze geschriften en de 'miraculeuze' gebeurtenissen op de plaats waar de geestelijken gestorven waren, maken duidelijk hoe de martelaren van Gorcum werden gebruikt voar de propaganda van de Contrareformatie in de
Republiek. Aan het eind van de zestiende eeuw bleek al dat 'ontallycke menschen, van andere plaetsen aldaer comende, die plaetse waeren comen besoecken ende vereeren'. Het was het begin van de bedevaart naar
Doordat Brielle (Den Briel) op Voorne ligt, is het gemakkelijk bereikbaar per boot. De bedevaart naar de martelaren van Gorcum, die in Brielle werden vermoord, geschiedde oak grotendeels per bedevaartboot. Tijdens de tocht kon men bovendien gezamenlijk bidden en zingen. Een ritje met paard en wagen was vaak nodig om de boten te bereiken. Op deze foto gaan Bossche pelgrims richting de Maas am daar op een schip over te stappen. (KDC)
de martelaarsgraven. '5 Nachts spitten pelgrims heimelijk in de grond van
het 'Martelveld' in de hoop lichamelijke resten te vinden, die ze als reliek mee naar huis wilden nernen. De geschiedenis van de martelaren was een belangrijk historisch twistpunt in de tijd van de verzuiling. Pas in de negentiende hebben Nederlandse katholieken van Brielle een bedevaartplaats kunnen maken, nadat ze heimelijk via stromannen het terrein hadden apgekocht van het protestantse weeshuis in Brielle. VervQlgens werd het terrein het bedevaartsdoel bij uitstek in het westen en zuiden van Nederland, zeker nadat de martelaren in 1867 heilig werden verklaard. Brielle lag in de Hollandse rivierdelta, maar dankzij trein en stoomboot konden massa's pelgrirns van heinde en ver naar Brielle komen. In de twintigste eeuw werden trein en stoomboot verdrongen de auto en de tau ring-
car. Omstreeks 1960 liep het bezoek aan Brielle sterk terug. tot in de jaren tachtig. Sindsdien groeit de belangstelling voor een bedevaart naar Brielle, meestal rond 9 juli, de dag waarop de geestelijken het martelaarschap verkregen.
i vaantjes over van Belgie naar Nederland. Ze waren van stof of papier gemaakt en konden aan de fiets worden gebonden ofthuis op de muur of de binnenkant van een kast bevestigd. Hier een exemplaar van de martelaren van
Gorcum. (NOM)
Geloof in Nederland
451
op pelgrimstocht
In dit kapelletje in Molenschot wordt de H. Anna, de moeder van Maria, vereerd. Zij wordt er nag altijd ingeroepen doorvrouwen - soms oak mannen -die geen partner kunnen vinden. ('naar Sint Anneke am een Manneke') en door vrouwen die zwanger willen worden. Rechts de Annakerk tijdens een bedevaartmis in juli 1981. (KDC/PJM)
Zieneressen ontvingen VIslOenen van een wenende Maria. In Zuid-Nederland worden de wonderbare O.L. Vrouwen geeerd met handgeborduurde, kostbare mantels. Voor de verschillende liturgische plechtigheden in hetjaar beschikken zulke beelden over een flinke garderobe. Hier de indrukwekkende Zoete Lieve
Maeder van Den Bosch. (EVM)
De Annabedevaart naar het Brabantse Molenschot was tot 1997 nog een 'slapend' heiligdom. Maar in dat jaar verscheen er in Ouders van Nu een artikel over een vrouw die in Molenschot bij de heilige Anna ('naar Sint Anneke om een Manneke') was gaan bidden om een goede echtgenoot. Enige tijd later trouwde ze. Sindsdien wordt de plaatselijke Annakapel elk jaar omstreeks 26 juli bezocht door jonge vrouwen van verschillende gezindten die al enige tijd op zoek zijn naar een partner of die een kind verlangen. Aanvankelijk ging het om groepjes vrouwen uit Amsterdam en omgeving, maar nu komen ze uit heel Nederland. Ook is de bedevaart geen typische vrouwencultus meer, want ook mannen komen naar Molenschot om Anna om een vrouw te vragen.
Medische vooruitgang benadeelt Apollonia Lange tijd is gedacht dat bedevaarten on-Nederlands waren. Uit onderzoek blijkt echter dat er in Nederland minstens 650 heiligdommen zijn of zijn geweest, en er komen voortdurend nieuwe bij. Wegens afnemende belangstelling of gebrek aan pastorale zorg worden sommige heiligdommen niet meer bezocht. Per saldo zijn er nog 248 plaatsen waar heiligen worden vereerd en aanbeden. Het aantal bezoekers varieert. De Mariaverering in 's-Hertogenbosch en Maastricht trekt honderdduizend of meer bedevaartgangers, telWijl kleine regionale bedevaartskerken slechts enkele tientallen bezoekers per jaar trekken. Het geringe aantal bezoekers is te wijten aan de afnemende populariteit van de heilige die er vereerd wordt. Door de medische vooruitgang spreken geneesheiligen minder aan, en dat is aan de cultus van tandpatroon Apollonia en veebeschermer Antonius abt te merken. Ook muizenbestrijdster Gertrudis, jachtpatroon Hubertus en ogenheilige Lucia hebben het moeilijk. Met Maria gaat het goed. Van de 248 nog bestaande heiligdommen zijn er 89 aan haar gewijd. Bedevaart wordt gewoonlijk geassocieerd met de vanouds katholieke provincies Brabant en Limburg. V~~r de Reformatie gingen bedevaarten naar heiligdommen die tamelijk evenwichtig over het land waren verspreid. Sinds de Refonnatie is tweederde van alle bedevaartplaatsen in de twee traditioneel katholieke provincies Noord-Brabant en Limburg, gelegen. Van de bedevaartplaatsen die nog bezocht worden, ligt 73 procent in Noord-Brabant en Limburg. Het grote ovelWicht van de zuidelijke provincies is vooral een gevolg van het verbod op publieke geloofsuitoefening van katholieken in de tijd van de Republiek. 1\lssen 1600 en 1800 ontstonden er
Geloof in Nederland.
452
op pelgrimstocht
boven de rivieren slechts tien nieuwe bedevaartplaatsen. Beneden de rivieren, waar het verbod minder strikt gehandhaafd werd, kwamen er 115 bedevaartplaatsen bij. Na 1800 werd de verhouding nog schever, doordat de emancipatie van de katholieken gepaard ging met het streven naar devotie. In Brabant en Limburg ontstonden nog eens 240 nieuwe pelgrimsoorden, in de overige provincies slechts 41. De 248 actieve heiligdommen in Nederland trekken samen enkele honderdduizenden bezoekers, die jaarlijks minstens eenmaal een heiligdom bezoeken. Nauwkeurige cijfers zijn er niet, doordat bezoekersaantallen zelden worden geregistreerd. 20 is het aantal deelnemers aan de Stille Omgang weI bekend (circa 7500), maar niet hoeveel mensen individueel als pelgrim de bedevaartkapel op het Amsterdamse Begijnhof bezoeken. De omvang van groepsgewijze bedevaarten is vaak weI bekend, het aantal individuele bezoekers berust op schattingen. Jaarlijks komen er tienduizend pelgrims
V~~r 1940 kende 's-Hertagenbasch nag een indrukwekkende Maria-ammegang, waarin allerlei episaden uit de geschiedenis van het miraculeuze beeld van de Zoete Lieve Maeder in graepen werden uitgebeeld. (KDC/M.F.J. Cop-
pens)
Net zoals katholieken vereren protestanten graag hun aartsvaders. Luthers geboortehuis in Eisleben, waarin 'relie ken' als Luthers inktkoker, tafelkleed en tafel worden bewaa rd, was een geliefd reisdoel. (MCC)
Ge!oof in Nederland
453
op pelgrim,tocht
naar Heiloo in groepsverband, naar schatting zestigduizend pelgrims komen prive. De behoefte aan bedevaart is tijdloos; de manier waarop in die behoefte wordt voorzien, is dat niet. 20 heef! paus Johannes Paulus II (1978-2005) bijgedragen aan de herleving en herwaardering van de bedevaart. Hij verklaarde zes Nederlanders zalig of heilig, onder wie de Tilburgse pater Peerke Danders (1982) en de Friese karmeliet Titus Brandsma (1985). De heiligdommen van de zalig of heilig verklaarden trekken daardoor meer bedevaartgangers.
Honger naar spiritualiteit Tegenwoordig gaan niet alleen katholieken op bedevaart, maar ook protestanten, anders-gelovigen, niet-gelovigen, new-agers, ietsisten en spiritueel zoekenden. Het verschijnsel werd voorafgegaan door de popularisering rond 1970 van de traditionele voettochten naar het Spaanse bedevaartsoord Santiago de Compostela, met zijn internationale netwerk van merendeels nieuw bedevaartroutes en pelgrimspaden. Het spiritueel zeer gemeleerde publiek dat langs deze paden en wegen naar Santiago trekt, zoekt het helende ritme van het lopen in de natuur of de stilte en de contemplatieve en spirituele sfeer waannee oude heiligdommen omgeven zijn .. Om meer dan een hype te zijn moeten nieuwe bewegingen beschikken over krachtbronnen die hun iets eigens verschaffen. De belangrijkste krachtbron van de bedevaartrevival is de honger naar spiritualiteit, religie en zingeving. Populaire en glossy magazines propageren bedevaartplaatsen als toeristische, alternatieve, sportieve of spirituele attracties, niet alleen de traditionele Mariaoorden in eigen land, maar oak het graf van Lady Diana in het Engelse Althorp. ]arenlang leken bedevaartcomites bevangen door roomse schaamte, maar nu adverteren ze zonder blikken of blozen met hun culten en rituelen, zoals zoveel andere katholieke organisaties. Ook de Katholieke Kerk heeft de bedevaart opnieuw ontdekt en leren waarderen als pastoraal en missionair middel om geloofsverdieping, bekering, priesterroepingen en andere 'vruchten van de kerk' tot bloei laten komen. Bovenal is bedevaart geen verzuilde, typisch katholieke aangelegenheid meer, ze is bijna religieneutraal geworden. Zelfs dominees haasten zich om plaatsen die met tradities, rituelen en spiritualiteit doortrokken zijn, te bewieroken. Ook neutrale organisaties als de ANWB en de VVV hebben de bedevaart ontdekt. Het wijst allemaal op de verregaande aanvaarding van gebruiken die vroeger zeer rooms waren. In de Kampioen, het maandblad van de ANWB, werd het vliegtuig spotten op Schiphol in een adem genoemd met een bezoek aan de Limburgse }ozefbedevaartplaats Smakt. Blijkbaar heef! het jachtige moderne leven bij brede lagen van het volk een verlangen gewekt naar echtheid en waarde. Bedevaartplaatsen en -wegen heten vindplaatsen van spiritualiteit, stilte, reflectie en heiligheid. Tegelijk heeft het begrip pelgrim een andere betekenis gekregen. Vroeger ging men gewoon op bedevaart, nu is men pelgrim, waardoor het verschijnsel nog minder aan de kerk gebonden is. Vroeger werd het onderweg zijn ervaren als een onvermijdelijk ongemak, nu is het een sportieve prestatie en een vonn van religieuze toewijding. Vroeger was men pelgrim tegen wil en dank, nu gaat een pelgrim uit eigen beweging. Bedevaarten hebben altijd behoord tot het godsdienstig leven van de Nederlanders. In de geschiedenis van de bedevaartcultuur hebben zich grote conjunctuurbewegingen voorgedaan - zo gaat het altijd in de geschiedenis. Maar de manier waarop de veranderingen tot stand kwamen, is bijzonder. En de reacties van gelovige Nederlanders en de alternatieven die ze bedachten, zoals de stille omgang en de moderne stille tochten, zijn ook bijzonder. Ze zijn is karakteristiek v~~r ons verleden, de vrucht van die typisch Nederlandse religiegeschiedenis.
Oak op ogenschijnlijk seculiere plaatsen kan een religieus ge"lnspireerde bedevaart gestalte krijgen. Hier werpt een vereerder van Jim Morrison rode rozen op zijn graf op de begraafplaats Pere Lachaise in Parijs. (PJM)
In Volendam krijgt zieneres Hilletje Kok verschijningen van Maria. Hoewel ze niet door de kerk worden erkend, is er sinds de bouw van een kapelletje in 1993 een kleine bedevaart naar deze Maria van het Water ontstaan. Oak zijn er speciale devotieprentjes. (PJM)
Geloof in Nederland
454
op pelgrimstocht
IN NEDERLAND
In deel15 2000 jaar Nederlanders en hun naasten door Ingrid van der VIis
Dakloze verslaafden vanden in Rotterdam jarenlang onderdak in caravans bij het Centraal Station. Dominee Hans Visser viug velen van hen op in de Pauluskerk. Visser werd door zijn geloof geluspireerd. In de afgelopen eeuwen zijn ouderen en annen, weduwen en wezen op allerlei manieren opgevangen, binnen de eigen kerkgemeenschap, door kloostercongregaties en de diaconie. Hoe hebben Nederlanders in de afgelopen eeuwen voor hun naasten gezorgd, en welke rol speelde hun geloof daarin?
Geloof in Nederland
455
op pelgrimstocht
